Юбілеі, якія павінны натхняць

УЛАДЗІСЛАЎ СТРАМІНСКІ

(21 лістапада 1893 — 26 снежня 1952)

Перыпетыі лёсу гэтага мінчука настолькі ж пакручастыя і вар’яцкія, як і той час, калі яму давялося жыць. Ваенная кар’ера, чынны ўдзел у гераічнай абароне Асавецкай крэпасці (уключна з самым драматычным яе эпізодам — “атакай мёртвых”), цяжкае калецтва, знаёмства з зачаравальнай медсястрой, тулянні ў паслярэвалюцыйныя часы, уцёкі ў Польшчу, актыўная культурная дзейнасць у Лодзі, затым уцёкі на радзіму, у Беларусь, акупацыя, апала і галеча ў паваеннай ПНР… Нават цяжка падлічыць, колькі разоў яму даводзілася мяняць грамадзянства.

Але самы важны паварот лёсу адбыўся з ім у найскладаны момант жыцця. 22-гадовы інвалід вайны, які мог бы назаўсёды застацца яе ахвярай, адкрыў для сябе свет мастацтва. Там, нібы ў марскіх глыбінях, панаваў спакой, якога ўсім навокал так бракавала. Вельмі дзівіць, што ў сваім творчым крэда Страмінскі — зацяты фармаліст, які адстойваў права на аўтаномнасць мастацтва ад сацыяльных і палітычных павеваў. Праўда, абвешчаная ім канцэпцыя ўнізму знайшла большае ўвасабленне ў тэорыі, а не ў практыцы. Відавочна, жывапісец не хацеў бясконца эксплуатаваць адны і тыя самыя ідэі, нават вынайдзеныя ім самім. І таму ён так часта непадобны ў творах нават сам на сябе.

Ён здолеў настолькі выкшталтаваць сваю выяўленчую мову, што калі пачалася новая жахлівая вайна, адлюстроўваць яе жахі Страмінскі змог не праз уражвальныя сюжэты і бурлівыя фарбы, а толькі тонкім выгінам ліній. Красамоўным таму прыкладам стала графічная серыя “Заходняя Беларусь”, створаная мастаком у Вілейцы.

Само з’яўленне авангарднага мастацтва традыцыйна звязваюць з сацыяльнымі і палітычнымі катастрофамі ХХ стагоддзя. Хтосьці лічыў, што гэта была псіхалагічная рэакцыя, хтосьці нават вінаваціў у тых катастрофах і саміх авангардыстаў. Прыкладам, нават у абстрактных карцінах Страмінскага ў санацыйнай Польшчы кансерватары бачылі “прапаганду бальшавізму”. Зрэшты, тое было даўно. Цяпер несупынная стваральная дзейнасць гэтага мэтра авангарду (а для развіцця культуры і мастацкай адукацыі той жа Лодзі ён зрабіў папраўдзе багата — недарэмна ж нават усталяваўся выраз “Лодзь Страмінскага”) выклікае адно падзяку сучаснікаў. Дзякуючы, у тым ліку, і яму, усе зразумелі, што мастацтва — у адрозненне ад вайны — можа быць хіба пазітыўным.

Ілья СВІРЫН

Гаўрыла Вашчанка

(20 чэрвеня 1928 — 14 лютага 2014)

Ён быў шчырым патрыётам зямлі беларускай — без дэманстрацыі напаказ. Бліскучым жывапісцам і педагогам, з-пад крыла якога выйшла некалькі пакаленняў манументалістаў. Суразмоўцам, з якім можна было гаварыць бясконца. Сумленным і прынцыповым, што датычыцца маральнага стрыжня чалавека да грамадства ў цэлым. Больш за шэсцьдзясят гадоў ён працаваў у мастацтве. Жывапісец яркай метафарычнасці, складанай алегарычнасці, які імкнуўся да шматпланавага змястоўнага падтэксту.

Апошняя прыжыццёвая выстава Вашчанкі называлася “Таямніца ночы”. Назва вельмі сімвалічная для ўсяго яго мастацтва. Гэта — плён шматгадовых роздумаў, якія былі навеяны і бяссонніцай, і нейкімі жыццёвымі эпізодамі, а таксама старадаўнімі павер’ямі ды легендамі. Бо ноч, па словах мастака, заўсёды захоўвае мноства таямніц. І тыя таямніцы — у шматлікіх яго палотнах: ад “Вячэрняй малітвы” да “Начнога блюза” і “Белавежскай поўні”…

Так, ноч для мастака — гэта толькі дзіўная падстава для гутаркі пра тое, што ёсць чалавек у сучасным свеце, што ёсць яго гістарычная памяць, у чым сэнс ягонага прызначэння на нашай грэшнай зямлі. Роздумы аб законах, тайнах і парадоксах часу — неад’емная адзнака вобразна-філасофскага мыслення творцы. Але ў яго тэма Часу часта шчыльна пераплятаецца менавіта з тэмай Памяці — якая для мастака заўсёды была ў творчасці, мабыць, самай ранімай у сваёй аголенасці, адкрытасці і… неабароненасці. І таму калі ўглядацца ў палотны Вашчанкі (напрыклад, у карціну “Памяць” ці серыю “Крылы”), можна задумацца пра мінулае і сённяшняе, пра нетрывалае і даўгавечнае, пра лёс чалавека і лёс мастацтва ў плыні часу, пра перазовы эпох, пачынаючы з біблейскіх часоў... Такім вось шляхам набліжаўся мастак да той самай, так бы мовіць, прытчавай “формулы” вобразна-філасофскага іншасказання аб грунтоўных уласцівасцях быцця.

Барыс КРЭПАК

Уладзімір Стэльмашонак

(6 лютага 1928 — 7 чэрвеня 2013)

Гэтае імя добра вядомае не толькі на прасторах нашай краіны, але і далёка за яе межамі. На радзіме продкаў жывапісца ў Асіповічах створана мастацкая галерэя яго імя, шмат манументальных твораў упрыгожваюць экстэр’еры і інтэр’еры гарадоў Мінска ды Салігорска, ён быў ганаровым грамадзянінам горада Трэнтан штата Нью-Джэрсі (ЗША), і ў свой час — старшынёй Камітэта Вярхоўнага Савета СССР па культуры, дзе прымаў актыўны ўдзел у распрацоўцы Закона аб культуры. А яшчэ — двойчы выбіраўся старшынёй Праўлення Саюза мастакоў БССР.

Але, канешне ж, мастацтва заўсёды было ў яго на першым месцы. Прага “ахапіць неахопнае” прымушала творцу працаваць і ў станковым жывапісе, і ў мазаіцы, і ў вітражы, і ў зграфіта, і ў акварэлі ды малюнку, і ў сцэнаграфіі. Наогул, ён быў чалавек вельмі шырокага дыяпазону — не толькі як творца, але і як грамадзянін, для якога ў аснове асноў заўсёды знаходзіліся стратэгічныя праблемы развіцця нацыянальнай культуры ды эстэтычнага выхавання моладзі.

Першая вядомасць прыйшла да яго, канешне ж, з напісаннем паяснога партрэта Якуба Коласа. Гэты жывапісны вобраз песняра-сейбіта трывала ўвайшоў у хрэстаматыю беларускай выяўленчай культуры. З наватарскага і яркага па задумцы палатна “ВХУТЕМАС. 1921 год” пачалася новая стылёвая эвалюцыя ў мастацтве Стэльмашонка. Яна грунтавалася на глыбокіх традыцыях народнай творчасці, нацыянальнага арнаменту, на духоўным асэнсаванні спадчыны ды гісторыі грамадскай думкі. І гэта яскрава выявілася ў карцінах “Свята ў камуне”, “Сыны Радзімы”, “Слова пра Беларусь”, “Славутасці Беларусі”, “Акцябрыны — чырвоныя хрэсьбіны”, серыі партрэтаў нацыянальных дзеячаў культуры. І калі назіраеш творчасць мастака ў цэлым — такое адчуванне, быццам увачавідкі “чытаеш” ды наноў асэнсоўваеш у фарбах і вобразах нашу вялікую гісторыю…

Аднойчы, на пачатку 2006 года, Уладзімір Іванавіч выказаў свае думкі пра будучыню Беларусі: “Мы рушылі ў вялікую ды нялёгкую дарогу, каб пабудаваць незалежную дзяржаву. На кожным шляху шмат прыпынкаў і паваротаў, бар’ераў ды ўхабаў, і мы павінны іх пераадольваць. Ёсць, ёсць маякі, што асвятляюць нам дарогу. Яны перш за ўсё — у духоўнай прасторы. Яны выпраўляюць нас у далейшы шлях, умацоўваючы сілы. У будучыні — дабро. У будучыні — магніт. У будучыні — рэальнасць. У будучыні — нашы крылы. Але трэба ведаць і любіць сваю мінуўшчыну, калі яна з’яўляецца з пражытых глыбінь. Інакш — нельга…”

Барыс КРЭПАК

ХАІМ СУЦІН

(13 студзеня 1893 — 9 жніўня 1943)

Імя Суціна ў Беларусі (ды і ўвогуле на постсавецкай прасторы) з’явілася “на слыху” толькі ў пачатку 1990-х. І ў гэтым — немалая заслуга газеты “Культура”, якая першай у рэспубліцы апублікавала вялікі матэрыял пра “забытага” мастака родам са Смілавіч. Жывапісца, які па волі лёсу прынёс славу французскаму і ўсяму сусветнаму выяўленчаму мастацтву.

Словы Гамлета Time is out of joint (“Стагоддзе скажонае”) — найлепшы эпіграф да гратэскавай творчасці Суціна, якая прасякнута адчуваннем непазбежнай катастрафічнасці быцця і не ўпісваецца ні ў якія “-ізмы” ХХ стагоддзя — хаця многія мастацтвазнаўцы і спрабавалі “ўціснуць” творцу то ў адзін, то ў другі мастацкі кірунак. Па сутнасці, ён не ўпісваўся і ва ўпарадкаваную плынь жыцця, бо быў як бы “рэччу ў сабе”, пакутніцкай уразлівай плоццю. Ён мог бы параўнаць сябе з бадлераўскім “бяссільным, нязграбным, смешным” альбатросам, з якога здзекуецца дзеля жарту грубая матрасня. Суцін, які “пад аблокамі быў велічны і ўзнёслы”, не мог хадзіць па зямлі “сярод свісту і лаянкі”, бо перашкаджалі яму “велізарныя крылы”.

Вобразна кажучы, ён быў крылатым вандроўнікам, але меў... звярыную інтуіцыю. Ён, можа, сам таго не ўсведамляючы, адчуваў увесь трагізм часу, трагізм жыцця “маленькага чалавека”, пакрыўджанага і зняважанага, увесь жах сваёй эпохі. Так жывёлы, птушкі і насякомыя адчуваюць набліжэнне стыхійнага бедства. Таму лёс Суціна, увесь яго душэўны склад, нягледзячы на безумоўнасць позняй славы, у такой жа ступені супярэчлівыя, як ягоны жывапіс, дзе чырванее і палае агнём кожны сантыметр палатна, яскрава выяўляючы разгубленасць і боль усяго нязграбнага, сапсаванага жыцця мастака.

Барыс КРЭПАК

ВІТАЛЬ ЦВІРКА

(14 лютага 1913 — 11 чэрвеня 1993)

Гэты творца атрымаў адукацыю ў Маскве ў тыя гады, калі ў Беларусі яшчэ не было ўласнай мастацкай ВНУ і па вялікую навуку трэба было выпраўляцца ў вялікі свет. Вучыўся Цвірка ў класікаў сацыялістычнага рэалізму, засяроджаных на жанравым жывапісе. Паводле логікі і ён мусіў стаць падобным да іх. Тым болей, што жанравы жывапіс на сацыяльную тэматыку тады лічыўся прыярытэтным у сістэме савецкай ідэалогіі. Ды нешта на гэтым полі Віталю Цвірку было няўтульна… На ягоным рахунку некалькі ідэалагічна вывераных карцін, для свайго часу надзвычай актуальных. Карцін, дзе дакладна адлюстраваны менавіта беларускія рэаліі. Гэтыя творы — неад’емная частка нашай выяўленчай культуры.

Але знайшоў сябе і сваё мастак у іншым жанры. Цвірку было наканавана стаць геніем беларускага краявіду. Ягонаму пэндзлю належаць і выдатныя, майстэрскія, нацюрморты. Уласна кажучы, ён умеў усё. Але вяршыня ягонай творчасці — краявід.

Ён здолеў па-новаму ўгледзецца ў звыклае, знайсці прыгажосць там, дзе іншыя бачылі сумнаватую рэчаіснасць. Традыцыйна беларускі краявід лічылі сціплым на формы, някідкім на фарбы. Зразумела, што таленавітыя майстры і ў гэтай камернасці знаходзілі своеасаблівую гармонію. Але Цвірка першы ўбачыў наш краявід як манументальны і велічны. Для Беларусі ён зрабіў прыблізна тое, што Сар’ян для Арменіі. Стварыў вобразы, якія існуюць паралельна з рэчаіснасцю і ўплываюць на ўспрыманне рэчаіснасці.

І дзіўная рэч: як чалавек імкнецца быць падобным на свой удалы партрэт, так і прырода ў нашых вачах падладжваецца пад краявід работы таленавітага майстра, што выявіў у вонкавым сутнаснае.

“Каложа”, “Ганча — рака партызанская”, “Беларускі пейзаж”… Амаль кожны краявід работы Віталя Цвіркі часу ягонай творчай сталасці — шэдэўр. Стоячы на зямлі, ён нібыта ўбачыў Беларусь з Космасу. А можна сказаць інакш: у сваіх краявідах ён увасобіў Беларускі Космас.

Пётра ВАСІЛЕЎСКІ

ВАСІЛЬ СУМАРАЎ

(7 снежня 1938)

Лічыцца, што творчасць і выкладчыцкая дзейнасць несумяшчальныя. Нямала мастакоў, якім даводзіцца зарабляць на хлеб настаўніцтвам, успрымаюць гэта як непазбежную нязручнасць. І даючы парады вучням, чакаюць імгнення, калі можна будзе вырвацца ў сваю майстэрню. Васіль Сумараў — іншы. Працу з таленавітымі дзецьмі ён заўжды лічыў неад’емнай часткай сваёй творчасці. Фактычна ў стасунках з вучнямі ён кіраваўся тэзаю, сфармуляванай вядомым расійскім паэтам: “Пусть на тебя он взглянет свысока, себя на миг считая за провидца. Художник, воспитай ученика, чтоб было у кого потом учиться”. Варта згадаць, што са студыі выяўленчага мастацтва пры Палацы тэкстыльшчыкаў у Мінску, якой спадар Васіль кіраваў дваццаць год, выйшла нямала тых, хто працягнуў навучанне і стаў прафесіяналам. Прычым іх уласны стыль не падобны на почырк Сумарава — што, безумоўна, таксама сведчыць пра талент настаўніка. Не кожнаму дадзена навучыць і пры гэтым захаваць унікальнасць асобы вучня.

Сумараў — мінчук. З гэтым горадам звязанае ўсё ягонае жыццё. Ды і славу ён прыдбаў, адлюстроўваючы мінскія рэаліі, якія аказаліся блізкімі і зразумелымі тым, хто ў Мінску ніколі не быў. Прысутнічалі ў савецкім ладзе жыцця тыя рысы, што ядналі людзей на прасторы ад Брэста да Уладзівастока. Вось гэтую ўніверсальнасць і адчуў мастак творчай інтуіцыяй. Ягоныя палотны “Мой дом”, “Вяселле”, “Раніца салдацкая” маюць выразную мінскую прапіску, але нешта падобнае можна было сустрэць у шмат якіх іншых паселішчах вялікай дзяржавы.

Дэмакратызм і памкненне выклікаць у гледача станоўчыя эмоцыі былі вызначальнымі для ранняй творчасці Сумарава. Засталіся яны і на карцінах, створаных аўтарам у сталым веку. Хіба што ўзбагаціліся жыццёвым досведам і паглыбленым асэнсаваннем мінуўшчыны Беларусі. “Сказ пра Навагрудак”, “Зямля маці”, “З веку ў век” — гэта таксама наша класіка. Рамантызм на трывалым грунце рэалізму. Апошнім часам майстар віртуозна малюе краявіды і нацюрморты. Таму, як мы бачым, у творцы шмат іпастасяў.

Пётра ВАСІЛЕЎСКІ

Аляксей Глебаў

(24 сакавіка 1908 — 2 кастрычніка 1968)

Ураджэнцу Смаленшчыны Аляксею Глебаву ў 1917-м было дзевяць гадоў. Такім чынам, крыху “старога свету” ён заспеў. Ды і паходжанне меў не пралетарскае — з сям’і святара. Сёння гэтым можна было б ганарыцца, а тады даводзілася ўтойваць, каб не трапіць у катэгорыю “сацыяльна чужых”. А калі гэты факт біяграфіі ўсё ж выявіўся, ён папсаваў мастаку шмат крыві і падчас вучобы ў Віцебскім мастацкім тэхнікуме, і пазней. І каб не заступніцтва ягонага настаўніка Міхала Керзіна, які прафесійным вокам угледзеў у хлопцу не абы-які талент, невядома, як склаўся б лёс будучага класіка сацыялістычнага рэалізму.

Вядомасць Глебаву прынёс удзел у афармленні Дома ўрада і Дома Чырвонай Арміі ў Мінску. Гэтыя працы сталі для яго пропускам у тагачасную мастацкую эліту. Што і не дзіва: скульптару ад пачатку была ўласцівая грунтоўная пабудова кампазіцыі, дасканалая (амаль гіперрэалістычная) распрацоўка дэталяў, пранікнёнасць у сутнасць вобраза.

Школай жыцця і важным чыннікам у фармаванні асобы стаў для мастака ўдзел у Вялікай Айчыннай вайне. Ёй прысвечаны цэлы шэраг ягоных знакавых твораў, і сярод іх — гарэльеф “Партызаны Беларусі” манумента на плошчы Перамогі ў Мінску. Паводле творчай ментальнасці Аляксей Глебаў быў рэалістам, прыхільнікам акадэмічнай школы. Але акадэмізм ягоны — з добрым даважкам рамантызму, асабліва калі ён звяртаўся да гераічнага міфа Грамадзянскай вайны (“Атака”, “Першая конная”).

Самы славуты твор Аляксея Глебава — помнік Францыску Скарыну ў Полацку. Над вобразам Першадрукара скульптар працаваў дваццаць гадоў, а мо і болей. Да адкрыцця помніка, на жаль, не дажыў. Справу завяршалі ягоныя вучні.

Памяць пра Глебава была ўвекавечана, бадай, найлепшым для народнага мастака чынам. Яго імя носіць Мінскі дзяржаўны мастацкі каледж — сапраўдная кузня будучых мэтраў, якую ўжо не адно пакаленне выкладчыкаў і вучняў міжсобку называе Глебаўкай.

Пётра ВАСІЛЕЎСКІ

ЗОЯ ЛІТВІНАВА

(27 лістапада 1938)

Культурны патэнцыял краіны звычайна канцэнтруецца ў сталіцы, але так склалася, што значная частка беларускіх мастакоў таго пакалення, да якога належыць Зоя Літвінава — не карэнныя мінчукі. Яны выхадцы з вёсак і мястэчак. Гэтая акалічнасць ставіць пад сумнеў шырока распаўсюджаную тэзу пра адвечны культурны кансерватызм вяскоўцаў. Тая ж Літвінава — не проста знакаміты мастак, але і творца авангарднага кірунку, наватар.

А прыехала спадарыня Зоя ў сталіцу з вёскі Старое Сяло на Гомельшчыне. Адукацыю атрымала ў Мінскай мастацкай вучэльні і Беларускім дзяржаўным тэатральна-мастацкім інстытуце. Паводле дыплома — мастак-манументаліст. Яе настаўнікамі былі знакамітыя творцы — Гаўрыла Вашчанка, Уладзімір Стэльмашонак, Аляксандр Кішчанка. Усе — асобы харызматычныя. Кажуць, у ценю вялікага дрэва нічога не расце. І зноў разбураны стэрэатып: маючы настаўнікамі выдатных асобаў, Зоя Літвінава не стала ні іх эпігонам, ні паслядоўнікам — абрала ўласны шлях.

Станаўленне яе таленту прыпадае на так званы “суворы стыль”. Але відавочна, што ў рамках гэтага напрамку ёй было цесна. Бо цягнула мастачку далей, за межы тэмы і сюжэта, да абстрактнай формы і самадастатковасці колеру. Менавіта на гэтым шляху, на гэтым напрамку пошукаў яе чакалі найбольшыя дасягненні. Але да чыстай абстракцыі Літвінава не дайшла, спыніўшыся літаральна ў некалькіх кроках ад яе. Магчыма таму, што зразумела: і там, у беспрадметным жывапісе, таксама ёсць свой канон, прычым распрацаваны не менш грунтоўна, чым у рэалістычным мастацтве. А Зоя Літвінава вышэй за ўсё шануе свабоду. Гэта адчуваецца і ў яе станковых карцінах, і ў манументальных роспісах. І яшчэ: яе роспісы грамадскіх будынкаў (палацы культуры, кінатэатр, санаторый) нагадваюць аздобу храмаў, а аздоба храмаў вабіць сваёй дэмакратычнасцю.

Пётра ВАСІЛЕЎСКІ

ЯЗЭП ДРАЗДОВІЧ

(13 кастрычніка 1888 — 15 верасня 1954)

“Марсіянамі” ў наш век заведзена называць людзей не ад гэтага свету. Драздовіч адпавядае такому эпітэту паводле ўсіх параметраў — і зусім не толькі таму, што краявіды Марса не раз траплялі на яго візіянерскія палотны.

Гэты мастак не меў ані высокіх узнагарод, ані прызнання сярод багемы. Ланцужок фактаў яго біяграфіі — суцэльная няўрымслівая барацьба за выжыванне. Зрэшты, нават у самыя цяжкія часіны ён заўсёды дбаў не толькі пра сябе. Летуценнік-“марсіянін” увесь час імкнуўся стаць на цвёрдую глебу, шукаючы сябе ў шчырым служэнні грамадству, народу, беларускай культуры. Ён багата зрабіў таксама і на гэтай ніве — як педагог, археолаг, даследчык мінуўшчыны, дзеяч нацыянальнага руху.

У ім арганічна спалучаліся навука і візіянерства, космас і чыста сялянская любоў да роднай прыроды, асветніцтва і анахарэцтва. Ягоны ўніверсалізм меў папраўдзе рэнесансавы размах, а лёгкі прысмак дзівацтва толькі надаваў яму дадатковы каларыт.

Мастак настолькі не адпавядаў сваёй эпосе, што ў самы драматычны яе момант гэта нават яго выратавала. Сталінскія рэпрэсіі, якія закранулі самых шчырых адэптаў савецкага ладу, зрыньваючы долу тых, хто лічыў сябе валадарамі жыцця, гэтага маргінала абмінулі. Зрэшты, яму ўсё адно не ўдалося пазбегнуць трагічнага фіналу. Як згадваюць аднавяскоўцы, пахавалі яго нават без труны — у прасціне.

Аднак угразнуўшы нагамі ў побытавую багну, Драздовіч, тым не меней, працягваў глядзець на зоры. Таму “рассінхранізацыя” са сваім часам і месцам у яго выпадку азначае не толькі няўдачлівасць, але і сапраўдны творчы нон-канфармізм, павучальны для сённяшняга камерцыялізаванага веку. Своеасаблівай узнагародай такой жыццёвай пазіцыі стала ўпісванне творчай практыкі мастака ў зусім іншую сістэму культурных каардынат.

Менавіта Драздовіч як ніхто з суайчыннікаў адпавядае магістральнай “ідэі фікс” сусветнага мастацтва ХХ стагоддзя. Мастак стаў разглядацца як аўтар не тэхнічна дасканалых палотнаў і нават не вынаходлівых вобразаў, але — не больш і не менш — уласнага сусвету. Драздовіч ствараў найперш менавіта яго — не карціны, скульптуры, графіку і тэарэтычныя работы. А ягоныя творы — гэта перадусім карты, турыстычныя дапаможнікі і, зразумела, выявы (уключна з сэлфі) таго сусвету.

Ілья СВІРЫН