Усе гэтыя пытанні ў свой час задавала сабе і грамадства іншых краін. Да прыкладу, стаўленне нашага суседа, Рэспублікі Польшча, да трагічных момантаў сваёй гісторыі. Палякі спрабуюць разабрацца, які шлях прайшла Польшча і якую мову сучаснае грамадства мусіць знайсці, каб прамаўляць пра актуальныя праблемы. Перад вамі — агляд некалькіх польскіх музеяў, што давялося наведаць аўтару. У ім — пэўнае назіранне і роздум, які звяртаецца да досведу, што можа быць скарыстаны ў нас.
“Polin” перакладаецца “адпачні тут”
Пачынаць з музея “Polin” — Музея гісторыі польскіх яўрэяў — напэўна, ход не вельмі дарэчны. Буйны і грандыёзны праект, які выношваўся больш за 10 гадоў, зараз прызнаны адным з найлепшых музеяў Еўропы. Плошчы ў 4 000 квадратных метраў, 8 галерэй. Над дызайнам будынка, які паўстаў на месцы яўрэйскага гета ў Варшаве, працавала фінская студыя “Lahdelma & Mahlamaki”. Экспазіцыя, якую можна назваць неверагоднай, сталася плёнам працы больш як 120 міжнародных экспертаў. Сярод заснавальнікаў “Polin” — Асацыяцыя яўрэйскага гістарычнага ўніверсітэта Польшчы, улады Варшавы, Міністэрства культуры і нацыянальнай спадчыны краіны; праект стаўся магчымым, дзякуючы і дапамозе донараў са ўсяго свету. Зразумела, што пра падобную буйную ініцыятыву Беларусь пакуль можа толькі марыць.
Між тым па галоўным пасланні, які канструюе “Polin”, — “як гісторыя польскіх яўрэяў стала інтэгральнай часткай гісторыі Польшчы і як гісторыя Польшчы не была б поўнай без гісторыі польскіх яўрэяў”, — праект цалкам пасуе і да беларускіх земляў, якія таксама з’яўляліся домам для яўрэйскага народа на працягу многіх стагоддзяў. У гэтым “беларускім следзе” шматкроць пераконваешся, даследуючы залы і экспазіцыі.
Музей як крыніца інфармацыі
Галерэя “Paradisus Iudaeforum” апавядае пра “залаты век” суіснавання яўрэйскага і польскага народаў у часы Рэчы Паспалітай. Для дасведчанага чалавека тое адразу ўключае і прысутнасць беларусаў. Перыяд міжваеннай Польшчы таксама не абмінае нашага краю — бо гэта, у тым ліку, тэрыторыя тагачаснай Заходняй Беларусі. У экспазіцыі сустракаюцца назвы беларускіх мястэчак ды, да прыкладу, выявы беларускіх “брэндаў” — той жа слуцкі пояс. Пазначаны як элемент шляхецкага адзення, у апісанні ён даецца проста як “пояс”. Яўрэі Рэчы Паспалітай не мелі права насіць яго па статусе, але як бывае ў асяродку ўзаемапранікнення культур, вытанчаныя ўзоры са шляхецкага адзення аздаблялі покрыва, якое засланяла месца, дзе знаходзілася Тора ў сінагогах. Цікавы факт, які кажа пра багатую культуру былой дзяржавы.
Усе названыя моманты з’яўляюцца доказам, што падобны музей цалкам мог бы з’явіцца ў Беларусі. Першая ж думка, якая ўзнікае падчас знаёмства: наколькі актыўна даследуюцца яўрэйская культура, спадчына ў Беларусі?
Музей як твор мастацтва
Музей зроблены на такім высокім узроўні візуальнай культуры, што не захапіцца яго экспазіцыйнымі рашэннямі немагчыма. Мультымедыйныя экраны, сталы-панэлі, рэканструкцыі дамоў, сінагогі (да прыкладу, неверагоднай столі драўлянай сінагогі XVII стагоддзя, якая сёння знаходзіцца на тэрыторыі Украіны), інсталяцыя ў выглядзе вуліцы, кінатэатр пачатку ХХ стагоддзя… Музей гісторыі польскіх яўрэяў — без сумневу музей ХХІ стагоддзя, які па-майстэрскі сумяшчае атракцыйнасць з інфармацыйнасцю, дзе першая дапамагае раскрыццю другой, не ператвараючыся ў самамэту. Прасторавыя рашэнні, гукавое суправаджэнне, інтэрактыўнасць, якая мае на ўвазе самыя розныя формы… “Пагартаць” мультымедыйныя “старадрукі”, надрукаваць вокладку адной з яўрэйскіх кніг ХVІ стагоддзя, даследаваць змены межаў пасля падзелу Рэчы Паспалітай Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй, сфатаграфавацца побач з нявестай, даведваючыся пра традыцыі яўрэйскага вяселля, патрапіць на вакзал як сімвал індустрыяльнай рэвалюцыі сярэдзіны ХІХ стагоддзя… Паўсядзённае жыццё, святы, цыкл жыцця, змены дзяржаўных фармацый, індустрыялізацыя, войны… “Polin” — гэта падарожжа праз стагоддзі, якое зацягвае. І, нагадаю, што пачынаецца яно яшчэ ў Х стагоддзі, калі яўрэі прыйшлі на тамтэйшыя землі, і заканчваецца сённяшнім днём. Другое пытанне ў нашым кантэксце: ці ёсць у беларускіх музейных установах куратары, здольныя стварыць складанае пасланне, адаптаванае да сучаснасці, і перадаць яго праз інтэрактыўныя сродкі, не страціўшы зыходнай глыбіні?
Музей як пакаянне
І яшчэ адзін ўрок, які могуць зрабіць суайчыннікі. У адной з самых эмацыйна цяжкіх галерэй “Халакост” музей распавядае пра розную рэакцыю на пераслед яўрэяў падчас Другой сусветнай вайны: ад дапамогі да здрадніцтва. Карта пагромаў у галерэі пазначае россып геаграфічных кропак на тэрыторыі Усходняй і Заходняй Еўропы. І беларуская тэрыторыя таксама аказваецца ў межах даследавання: пагромы на нашых землях былі, хоць колькасць іх не такая і вялікая ў параўнанні з іншымі тэрыторыямі. Гэта пытанне, аддадзім належнае, часцей застаецца ў ценю ў сувязі з пазіцыяй талерантнасці беларусаў, якая справядліва мае месца быць, але не адмяняе і адваротнага боку медалі. “Ці часта ў нашым публічным полі падымаюцца дыскусіі ў падобным рэчышчы?” — і тое трэці са шматлікіх запытаў.
Для польскага грамадства пытанне віны і нявіннасці — пакутлівае надзвычайна, але, уласна, яно і тое, якое гучна да хваравіта абмяркоўваецца. У тым ліку праз творы мастацтва. Згадаем спектакль “(А)палонія” Кшыштафа Валікоўскага, паказаны на мінскім форуме “ТеART-2013”, фільм “Дэман” рэжысёра-самагубцы Марціна Вроны, што прагучаў на Мінскім міжнародным кінафестывалі “Лістапад-2015”. Нельга не прыгадаць і шматлікага лаўрэата кінафорумаў — карціну “Іда” Паўла Паўлікоўскага, што выклікала шырокі розгалас на радзіме, літаральна падзяліўшы польскае грамадства... Нягледзячы на ўсю складанасць размовы, яна, тым не менш, ідзе ў суседняй краіне, і па-сутнасці, “Polin” становіцца працягам гэтага абмеркавання. Музей як форма складанага выказвання, дзе знаходзіцца месца гонару за ўласную культуру, яе дасягненні, шчыльным повязям апошняй з яўрэйскай — і своеасаблівым прызнаннем уласных грахоў у кантэксце вялікага даследавання. Пасланне шматслойнае, у пэўных момантах спрэчнае, на маю думку, але яго грандыёзнасці і складанасці цяжка не ацаніць. “Ці хопіць смеласці беларускаму грамадству дазнацца пра сябе праз яўрэйскую гісторыю?” — пытанне, якое можна палічыць за чацвёртае.
Як пасыл у будучыню
Восьмая галерэя, якая завяршае вялізнае “палатно” экспазіцыі, — “Пасляваенныя гады”. Антысеміцкая кампанія 1968 года, жыццё пасля калапсу камуністычнага рэжыму — гэтыя акцэнты прысутнічаюць у расповедзе. “Ці ёсць антысемітызм сёння ў Польшчы? Будучыня для яўрэяў у сучаснай польскай краіне?” — наведвальніку прапаноўваецца паглядзець мультымедыйную праекцыю пра сённяшнія рэаліі ў адпаведным фокусе. І зразумець, што сам “Polin” з’яўляецца пэўным працягам няпростай размовы пра паразуменне дзвюх культур у самым шырокім кантэксце.
Вядома, пакуль пра падобны размах музейнага праекта нам застаецца толькі марыць, тым не менш, многія высновы падаюцца цалкам датычнымі да нашай культуры: не толькі доўгія часы суіснавання побач, пачынаючы ад часоў Вялікага Княства Літоўскага, глабальныя катастрофы, якія перажываліся разам, але і антысеміцкая хваля пад час савецкай гісторыі, гаворка пра якую пакуль у нашым асяроддзі ўвогуле не ўзнімалася па-сапраўднаму. Нягледзячы на тое, што мемарыялізацыя трагічных момантаў сусветнай гісторыі ў лакальным кантэксце паволі пачынае станавіцца заўважнай у публічнай прасторы (тая ж часовая выстава ў Музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны “Лагер смерці Трасцянец. Гісторыя і памяць” на мінулым тыдні — доказам), казаць пра шырокую дыскусію, відавочны прарыў, які мае на ўзвае і прарыў у грамадскай свядомасці, пакуль не даводзіцца. Для краіны, якая да 1938 года сярод чатырох дзяржаўных моў, мела і ідыш, прызнацца, дзіўна пакідаць у ценю гісторыю беларускіх яўрэяў.