Карцін не будзе! або “Стол” паміж Арсеналам і Джардзіні

№ 8 (1291) 25.02.2017 - 02.03.2017 г

Праект “Стол”, які прадставіць Беларусь на 57-м Венецыянскім біенале, яшчэ амаль ніхто не бачыў, але асуджаюць яго ўжо вельмі ахвотна. Што ні кажы, вынік конкурсу на стварэнне куратарскай канцэпцыі Нацыянальнага павільёна і сапраўды быў нечаканы. Прадстаўляць краіну на буйным форуме сучаснага мастацтва даручана аўтару, які раней ніякім чынам з апошнім не асацыяваўся, — жывапісцу Раману Заслонаву. Пра тое, як і чаму ён выбіўся ў лідары, мы гутарым з камісарам беларускага павільёна Наталляй ШАРАНГОВІЧ. Ну а Мастак і ўжо без пяці хвілін куратар Раман ЗАСЛОНАЎ намерыўся ні ў якім разе не раскрываць канкрэтныя дэталі свайго праекта да моманту адкрыцця павільёна, і, апавядаючы пра ўласную задуму, старанна ўнікаў “спойлераў”. Але з яго словаў можна зразумець самае важнае: на біенале паедуць зусім не тыя карціны, якія ў Парыжы называюць салоннымі без усялякіх дрэнных канатацый. Даўно вядомы і, здавалася б, цалкам сфармаваны творца вырашыў прадэманстраваць сваё новае аблічча.

/i/content/pi/cult/626/13925/3-1.jpg— Якім чынам выбіралі пераможцу? Як гэта адбывалася чыста працэсуальна?

Н.Ш.: — Працэдура звычайная. Журы, у склад якога ўваходзяць прадстаўнікі вядучых арт-інстытуцый і творчых саюзаў, крытыкі ды мастацтвазнаўцы, абмяркоўвае дасланыя на конкурс праекты, затым адбываецца адкрытае галасаванне па кожным з іх, а потым свайго кшталту другі тур, калі выбіраюць ужо сярод лідараў. Зазвычай усе гэтыя стадыі суправаджаюцца даволі бурлівымі дыскусіямі.

Апярэджваючы вашы пытанні, хачу адразу закцэнтаваць увагу на дзвюх акалічнасцях. Па-першае, усе заяўкі выносіліся на разгляд журы як ананімныя: імёны куратараў яго члены не ведалі. Між іншым, сёлета іх часам нават было немагчыма ўгадаць — што ўвогуле не зусім характэрна для нашай арт-прасторы, дзе почырк кожнага зазвычай пазнавальны. Па-другое, магчымасць кагосьці “не заўважыць” цалкам выключалася: журы падрабязна абмяркоўвала кожны з 18-ці пададзеных праектаў.

— Ці моцнай была канкурэнцыя?

Н.Ш.: — Летась дыскусіі былі куды больш ажыўленыя, журы літаральна разрывалася паміж некалькімі лідарамі, і праект “Архіў сведкі вайны” вырваўся ў пераможцы з перавагай усяго ў адзін голас. Сёлета такога не назіралася: прапанова Рамана Заслонава значна апярэдзіла астатнія. За яе прагаласавалі амаль усе.

— Як бы вы ахактарызавалі агульны ўзровень праектаў?

Н.Ш.: — Шчыра кажучы, было адчуванне, што некаторыя з іх рабіліся фармальна, спехам. У некаторых праектах нават не былі названы ўдзельнікі, некаторыя па сваёй сутнасці з’яўляліся проста выставамі — хаця біенальны фармат, без сумневу, прадугледжвае пэўны канцэптуальны складнік. Альбо такая сітуацыя: ідэя выдатная, але… яе рэалізацыя патрабуе не аднаго месяца напружанай працы. Гэта тычыцца, напрыклад, прапановы Паўла Вайніцкага і Алены Златкавіч даць магчымасць беларускім мастакам па шкле зрабіць свае творы на слынных венецыянскіх мануфактурах. Праект “Муранемана” надзвычай цікавы, і таму журы рэкамендавала яго ўжо на наступны біенале. Калі, вядома, удасца знайсці магчымасці ўвасаблення…

У сваю чаргу, заяўка Заслонава выгодна адрознівалася ўжо хаця б тым, што яна суправаджалася самім творам, хай і ў незавершаным выглядзе: не голая ідэя, але гатовы прадмет для ацэнкі і абмеркавання. Разам з цікавай канцэпцыяй і арыгінальнай візуальнай мовай, гэта дазволіла выскачыць у лідары таму мастаку, якога мы раней не маглі нават і ўявіць у такой іпастасі.

— Як заўсёды, у сацыяльных сетках і некаторых СМІ гучаць абвінавачванні ў “недэмакратычнасці” выбару і валюнтарызме Міністэрства культуры…

Н.Ш.: — Прабачце, але нідзе ў свеце праект на Венецыянскі біенале не абіраецца метадам усенароднага плебісцыту. Бо зразумела, што гэтае рашэнне належыць аддаць на водкуп прафесіяналам — а менавіта з іх і складаецца журы. Дарэчы, амаль ва ўсіх нашых суседзяў куратараў наогул аднаасобна прызначае камісар, прычым гэта чамусьці не становіцца прычынай бурлівых абмеркаванняў у сацсетках. Але паколькі для нас удзел у біенале — справа новая, а слова “камісар” пакуль асацыюецца… ну, зусім не з сучасным мастацтвам, Міністэрства культуры палічыла патрэбным абвесціць конкурс, заяўку на які мог падаць літаральна кожны ахвотны. Дарэчы, паводле ўмоваў біенале, толькі гэты дзяржаўны орган можа прадставіць у Венецыі нацыянальны павільён сваёй краіны, ды і асноўныя фінансавыя выдаткі кладуцца на дзяржаўны бюджэт. І ў такім выпадку права вызначаць умовы падаецца заканамерным.

— Да ўсяго, нараканні выклікала і тое, што ў ролі куратара выступіў мастак…

Н.Ш.: — Аднак інстытут куратарства ў нас і дасюль яшчэ знаходзіцца ў стадыі станаўлення. У штатных раскладах устаноў культуры няма нават адпаведнай пасады. Мы нядаўна ўнеслі афіцыйную прапанову ўвесці яе ў кваліфікацыйны даведнік. І таму я не бачу нічога заганнага ў тым, што куратары нараджаюцца менавіта з ліку творцаў — асабліва калі яны здатныя выкрышталізоўваць глыбокія ідэі. Урэшце, задам пытанне ў адказ: а што, хіба нехта мае маральнае права забараніць мастаку, які адкрыў у сабе здольнасці куратара, падаць заяўку на конкурс? Можа, для такога выпадку варта ўвесці адмысловыя абмежаванні?

— Ужо не першы год гучаць прапановы запрасіць вядомага куратара з-за мяжы. Маўляў, ён бы здолеў ацаніць, хто чаго варты “па гамбургскім рахунку”…

Н.Ш.: — У конкурсным палажэнні Міністэрства культуры нідзе не гаворыцца, што заяўкі могуць падаваць адно куратары з Беларусі. Адпаведна, нішто не перашкаджала і замежніку паспытаць сябе ў гэтай ролі — вядома, у тым выпадку, калі сваю ідэю ён будуе на беларускім матэрыяле, бо павільён жа мае статус нацыянальнага. Паўтаруся яшчэ раз: конкурс быў адкрытым, і нацыянальнасць альбо афіцыйны статус заяўшчыкаў не мелі ніякага значэння. А тым людзям, якія нас крытыкуюць і лічаць, што ведаюць, “як лепей”, я магу задаць толькі адно пытанне: прабачце, а чаму мы не атрымалі вашых прапановаў?

— Адно з самых няпростых пытанняў — выбар і арэнда адэкватнай лакацыі для выставачнага праекта. Ці вядома ўжо, дзе ў Венецыі з’явіцца “беларускі куток”?

Н.Ш.: — Так, акурат нядаўна мы вызначыліся з памяшканнем. Некалькі варыянтаў былі падабраныя яшчэ раней, але канчатковая пэўнасць з’явілася толькі пасля выбару куратара — мы ж не маглі ведаць, якой прасторы патрабуе яго праект. Прыкладам, для Рамана Заслонава было прынцыповым, каб памяшканне мела некалькі пакояў.

Павільён размесіцца недзе на шляху паміж Арсеналам і Джардзіні — тымі біенальнымі лакацыямі, якія магнетызуюць арт-турыстаў з усяго свету. Гэта важная акалічнасць, бо не варта цешыцца надзеяй, што шмат наведвальнікаў будуць траціць час на спецыяльную выправу ў наш павільён некуды вельмі далёка.

— Гучыць не надта суцяшальна…

Н.Ш.: — Але гэта так. Калі мы са шчырым запалам дэбютавалі на біенале, многім здавалася, быццам Беларусь у Венецыі чакаюць з распрасцёртымі абдымкамі. Як паказаў досвед гэта, насамрэч не зусім так. Раней мы не ўяўлялі, колькі розных цяжкасцяў нам давядзецца перадолець пры арганізацыі павільёна.

— Напрыклад, якіх?

Н.Ш.: — Найперш гэта разнастайныя ўзгадненні з мэрыяй і дырэкцыяй біенале — акурат цяпер мы імі, дарэчы, і займаемся. Павільён можа быць адкрыты толькі пасля атрымання згоды аднаго з афіцыйных архітэктараў Венецыі. Больш за тое, зацвярджаць неабходна нават банеры, якія размяшчаюцца на вуліцы, — яны маюць безліч абмежаванняў. Прыкладам, там нельга змяшчаць лагатыпы спонсараў, што, вядома ж, стварае пэўныя праблемы ў іх пошуку. Яшчэ адзін складаны аспект — адаптацыя праекта пад пэўнае памяшканне. Як вы разумееце, гэта стары горад, дзе амаль не бывае роўных сцен, а столі зазвычай нізкія… Адным словам, за прыгожай шыльдай нацыянальнага павільёна ў Венецыі тоіцца шмат напружанай будзённай працы і болю галавы. Але, на жаль, многія гэтага проста не разумеюць…

***

Р.З.: — Асноўная частка праекта — відэа працягласцю недзе ў паўгадзіны, — апавядае Раман Заслонаў. — Удзел у яго стварэнні ўзялі больш за трыццаць чалавек — акцёры, асвятляльнікі, гукааператары… Эпізоды плаўна пераходзяць адзін у другі, уцягваючы ў гэты вір і гледача, а ўрэшце зліваюцца ў адну суцэльную дзею, якая не мае ні пачатку, ні канца. У цэнтры ўвагі, зразумела ж, стол — і як месца дзеяння, і як своеасаблівая метафара, якая адлюстроўвае ход чалавечага быцця. Больш за тое, стол — гэтым разам ужо фізічны — стане асноўным элементам галоўнай залы павільёна, прычым маршрут пабудаваны такім чынам, каб наведвальнік быў вымушаны сесці за яго ды ўжо з гэтай пазіцыі назіраць за тым, што адбываецца за сталом на экране.

Другая зала — невялічкая 12-метровая каморка — гэта свайго кшталту схованка перажыванняў і ўспамінаў. Цэнтральны вобраз праекта будзе змешчаны і туды, гэтым разам у якасці арт-аб’екта. Інсталяцыя павінна падтрымліваць атмасферу фільма.

— Літаральна да апошняга моманту вы ўспрымаліся як прадстаўнік таго мастацтва, якое за мяжой называюць “fine”, а не “contemporary”. Што вас прымусіла паспрабаваць сябе на зусім іншай ніве?

Р.З.: — Для мяне гэты крок быў цалкам натуральным, хаця я вельмі перажываў, хвалюючыся за якасць вынікаў. Зразумела, збоку можа скласціся ўражанне, нібы ў маім жыцці такая інавацыя адбылася спантанна ды выпадкова. Але насамрэч яно не зусім так. Проста у творчасці далёка не ўсё становіцца бачным і ўвасабляецца ў нейкі матэрыяльны прадукт. Да гэтага праекта мяне вялі гады развагаў, сумневаў, эскізаў… І зусім не выпадкова я прыйшоў да такога спосабу самавыяўлення, як відэа. Вядома, гэты від мастацтва істотна адрозніваецца ад класічнага жывапісу, у якім я прызвычаіўся працаваць, але, разам з тым, іх нешта аб’ядноўвае. Мы паспрабуем гэта засведчыць.

— Наколькі я разумею, праект узнік незалежна ад конкурсу?

Р.З.: — Натуральна! У маёй практыцы наогул ніводзін твор не рабіўся спецыяльна з нейкай канкрэтнай нагоды. Фільм ствараўся цэлы год, а затым мы адразу распачалі працу над новымі відэапраектамі. Адзін ужо на стадыі здымак, другі пакуль рыхтуецца…

— Іншыя ўдзельнікі праекта “Стол” Віктар Лабковіч і Сяргей Талыбаў дасюль былі вядомыя як стваральнікі масавага тэлепрадукту…

Р.З.: — Але найперш гэта сапраўдныя прафесіяналы — і да таго ж мае добрыя сябры. Іх унёсак надзвычай важны: мастаку, які прызвычаіўся працаваць з дзвюхмернай прасторай, не так і лёгка было б пераключыцца на стварэнне відэа ды адужаць гэты фільм самастойна.

— Як размяркоўваліся вашы ролі ў праекце?

Р.З.: — Сцэнарый напалову мой, напалову Сяргея Талыбава, рэжысёр — ён жа, а прадзюсарам выступіў Віктар Лабковіч. Зрэшты, гэтыя ролі трохі ўмоўныя, бо ў нас не было строгага падзелу на функцыі. Творчы працэс заўсёды адбываўся супольна, мы несупынна абменьваліся ідэямі.

— Нацыянальны павільён прадугледжвае адказную рэпрэзентатыўную місію. Якое ўражанне павінна скласціся пра Беларусь у наведвальніка, скажам, з Малайзіі пасля знаёмства з вашым праектам?

Р.З.: — Не ведаю. Прагназаваць і мадэляваць глядацкія ўраджанні — справа няўдзячная. Часам ты прадбачыш адно, а атрымліваецца ўсё зусім іначай, бо “цвік праграмы” раптам выяўляецца нікому не цікавым, але выстрэльвае нешта іншае. Таму рэакцыю публікі мы даведаемся толькі пасля адкрыцця. Што да прадстаўлення краіны… Наш праект не надта адпавядае тым тэндэнцыям, якія пануюць у беларускай арт-прасторы, але пры гэтым адлюстроўвае менавіта айчынную гісторыю культуры ды яе пазнавальных герояў. Мне хацелася б давесці, што спосабы выяўлення той або іншай тэмы альбо аб’екта ў сучасным мастацтве могуць быць вельмі розныя, часам зусім нечаканыя.

— Вы ўжо працяглы час жывяце за мяжой. Як бы вы ацанілі свой твор з пазіцыі тамтэйшага арт-істэблішменту?

Р.З.: — Мастак не здатны сам адэкватна ацэньваць тое, што ён робіць, яму заўсёды трэба меркаванне збоку. Таму яшчэ на стадыі працы я паказваў гэтае відэа вельмі сур’ёзным куратарам з Францыі і Польшчы, ім зацікавіліся на прадмет набыцця буйныя калекцыянеры. У Беларусі фільм бачыла зусім мала людзей, і мы схільныя захоўваць гэтую інтрыгу да апошняга. Першы афіцыйны паказ — у Венецыі, усіх запрашаю!

Фота Юрыя ІВАНОВА з архіву "К" і CTV.by