Дайсці да шостага выдання

№ 29 (1259) 16.07.2016 - 22.07.2016 г

Музычная спадчына: усё ж прэстыж ці "бесперспектыўняк"?
У якім выглядзе павінны адраджацца і даходзіць да публікі музычныя творы нашай мінуўшчыны — як зусім старадаўнія, так і нядаўніх дзесяцігоддзяў? Гэтае пытанне і шэраг звязаных з ім праблем (найперш, папулярызацыі нашай спадчыны, асабліва — сярод моладзі) апынуліся ў цэнтры ўвагі нядаўняга “круглага стала”, зладжанага рэдакцыяй “К”. Яго ўдзельнікамі сталі прадстаўнікі розных сфер айчыннай музычнай культуры — ад акадэмічнай і народнай да эстраднай і альтэрнатыўнай. Сярод іх — галоўны рэдактар музычнага партала Tuzin.fm, арт-менеджар Сяргей БУДКІН; галоўны рэжысёр Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага музычнага тэатра, заслужаны дзеяч мастацтваў Расіі Міхаіл КАВАЛЬЧЫК; мастацкі кіраўнік і галоўны дырыжор Нацыянальнага акадэмічнага народнага аркестра імя Іосіфа Жыновіча, народны артыст Беларусі, прафесар Міхаіл КАЗІНЕЦ; саліст, аранжыроўшчык, дырыжор згаданага калектыва, заслужаны артыст краіны Аляксандр КРАМКО; даследчыца беларускай музыкі ХVIII — ХІХ стагоддзяў, кандыдат мастацтвазнаўства Святлена НЕМАГАЙ; стваральнік і нязменны кіраўнік “Беларускай капэлы”, заслужаны артыст краіны, прафесар Віктар СКОРАБАГАТАЎ; кампазітар, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь Алег ХАДОСКА; а таксама рэдактар аддзела, член рэдкалегіі “К” Надзея БУНЦЭВІЧ і спецыяльны карэспандэнт “К”, “Лепшы журналіст (музычны крытык)” паводле вынікаў Нацыянальнай музычнай прэміі Беларусі 2011 года Алег КЛІМАЎ.

/i/content/pi/cult/595/13223/Untitled-1123.jpg

Фота Таццяны МАТУСЕВІЧ

Надзея БУНЦЭВІЧ: — Думаю, размову лагічна пачаць з дзейнасці “Беларускай капэлы”: сёлета ёй, як і краіне ў статусе незалежнай дзяржавы, спаўняецца 25 гадоў!

Віктар СКОРАБАГАТАЎ: — Так, у 1992 годзе спачатку рашэннем Вярхоўнага Савета, потым Міністэрства культуры была заснавана “Беларуская капэла” як аддзел тэатра. Гэта сусветная практыка: “Metropolitan Opera” ў Нью-Ёрку, каралеўскі тэатр “Covent Garden” у Лондане, “Grand Opera” ў Парыжы, “La Scala” ў Мілане — усе яны маюць такія падраздзяленні. Але, у адрозненне ад іх, адной з галоўных праблем, з якой адразу сутыкнулася “Беларуская капэла”, было само асэнсаванне некаторых творцаў ва ўлонні сваёй культуры. Бо раней творчасць таго ж Міцкевіча вывучалася як замежная літаратура, Манюшкі — як замежная музыка. У падручніках савецкіх дзесяцігоддзяў было пазначана, што беларуская акадэмічная музыка з’явілася пасля 1917-га.

Міхаіл КАЗІНЕЦ: — Я ў гады вучобы таксама быў у тым упэўнены! Беларускую музыку мы вывучалі ў курсе музыкі народаў СССР. І там амаль усе нацыянальныя культуры “перажывалі” заняпад да рэвалюцыі — і росквіт пасля.

В.С.: — Але паўставала справядлівае пытанне: калі ў нас ёсць, да прыкладу, той жа Мірскі замак са шматвяковай гісторыяй, дык няўжо там не гучала музыка, а калі гучала — дык дзе тыя ноты? Трэба было ўсё гэта аднавіць, а галоўнае — пачаць успрымаць нашых творцаў мінуўшчыны як дзеячаў менавіта беларускіх, хаця іх творы і не былі напісаны на беларускай мове, бо ў тыя часы яна існавала, развівалася толькі ў вуснай форме ў народным асяродку. Але калі кіравацца моўным паказчыкам, дык паводле аналогіі, французскія вершы Пушкіна давядзецца аднесці да французскай літаратуры, рускамоўныя Рыльке — да рускай. А той жа Манюшка і яго папалечнікі не маглі і вымавіць слова “беларускі”, бо адразу ж пацярпелі б ад улад Расійскай імперыі. Таму ў іх быў выпрацаваны гэткі “слэнг” — замест “беларускі” казалі “наш”. Нават калі ўжо можна было гаварыць пра беларускасць, нейкі час баяліся гэта слова вымаўляць. Той жа Уладзіслаў Сыракомля пісаў у Варшаву лібрэтысту оперы “Страшны двор”: маўляў, у гэты час наш Манюшка чакае прысуду вашай публікі. Невыпадкова і першая беларуская газета, заснаваная ў 1906-м у Вільні, які ў той час быў цэнтрам беларускасці, называлася “Наша ніва”.

А знакаміты верш Канстанцыі Буйло, што стаў песняй Мікалая Равенскага: “Люблю наш край”. Манюшка таксама падкрэсліваў, што звяртаецца найперш да нашых паэтаў: 22 песні ён напісаў на вершы Яна Чачота, якія, у сваю чаргу, з’яўляюцца польскамоўнымі апрацоўкамі беларускіх народных тэкстаў. Яшчэ 20 — на вершы Уладзіслава Сыракомлі, 15 рамансаў і пяць песень — на творы Адама Міцкевіча. Ці ж гэта не беларускасць?

М.Каз.: — Каб усё ўстала на свае месцы і студэнты вывучалі нашых творцаў як беларускіх, а не замежных, у тым жа 1991 годзе, практычна адначасова з “Беларускай капэлай”, у Акадэміі музыкі, якую я тады ўзначальваў, была створана — з вялікімі цяжкасцямі, нават пэўным недаверам з боку многіх педагогаў і арганізацый — кафедра беларускай музыкі. Я і дагэтуль ганаруся тым сваім учынкам на пасадзе рэктара. Бо гадоў праз сем-восем адчуў, што гэта — самая, бадай, моцная кафедра сярод музыказнаўчых. Колькі там за гэты час зроблена! Колькі старадаўніх твораў знойдзена, даследавана, выдадзена, укаранёна ў вучэбны працэс.

В.С.: — Сапраўды, мы маем музычную гісторыю, багатую і па часавым ахопе, і па сваёй якасці. Але ўсё гэта трэба данесці не толькі да музыкантаў, але і да шырокіх слухацкіх і глядацкіх масаў! І формы падачы матэрыялаў могуць быць самымі рознымі. Да прыкладу, калі ёсць балет “Шапэніяна”, створаны паводле вальсаў польскага класіка, дык чаму не можа быць чагосьці падобнага на аснове музыкі Міхала Клеафаса Агінскага? І вядомы беларускі кампазітар Вячаслаў Кузняцоў, адгукнуўшыся на нашу просьбу, зрабіў партытуру балета “Паланэз”. Ужо ў першы месяц пасля стварэння гэты твор меў гастрольнае турнэ: Мінск — Вільнюс — Парыж — Варшава — Масква. Сёння тыя ноты выдадзены. Так што сучасныя ўмяшальніцтвы ў арыгінал не проста патрэбныя — яны неабходныя, каб як мага лепш паднесці нашу спадчыну.

Н.Б.: — Умяшальніцтвы таксама могуць быць рознымі! Той жа Кузняцоў вельмі ашчадна паставіўся да арыгінала. Хтосьці ж — літаральна перапісвае за аўтара ледзь не ўсё (у меру свайго таленту, зразумела). А тым часам ва ўсім свеце, побач з кардынальнымі перапрацоўкамі, узмацняюцца тэндэнцыі максімальна аўтэнтычнага выканання. Зразумела, у дачыненні да беларускай музыкі гэта не заўсёды магчыма: многія творы дайшлі да нас часткова. Да слова, што мы насамрэч аднаўляем: творы даўніны ці сучасныя фантазіі на тэму? Пытанне і дагэтуль застаецца дыскусійным.

В.С.: — Класічны прыклад, калі ў 1829 годзе пасля працяглага забыцця пачалося аднаўленне творчасці Баха і пад кіраўніцтвам Мендэльсона прагучалі “Страсці па Матфею”. Ды Бах уявіць сабе не мог такой колькасці музыкантаў, якія ў гэтым удзельнічалі! Якая ж тут аўтэнтыка? Дый піяністы выконваюць яго творы — у безлічы розных рэдакцый.

Н.Б.: — Але ўсе ведаюць, што існуе і так званы уртэкст — выданне, максімальна набліжанае да аўтарскай задумы. І, што важна, такое ж даступнае для зацікаўленых, як і апрацоўкі. Беларуская старадаўняя музыка такіх уртэкстаў пакуль не мае — ёсць хіба архіўныя першавытокі, недаступныя шырокім масам, і адроджаныя творы з невядомым працэнтам умяшальніцтва.

В.С.: — Даследчы цэнтр “Бахаўскі архіў” па вывучэнні яго спадчыны быў заснаваны толькі ў 1950 годзе. А колькі нотных выданняў, выкананняў і запісаў яго твораў адбылося да таго часу?

Н.Б.: — Так што вы, як я разумею, яшчэ толькі ў пачатку гэтага шляху. І ваша пазіцыя — найперш прыцягнуць увагу грамадскасці да беларускай даўніны. А для гэтага — данесці артэфакты ў набліжаным да сучаснага ўспрымання выглядзе. Тым больш, што некаторыя помнікі дайшлі да нас у канспектыўных варыянтах — усяго адзін-два нотныя радкі. Але ж выходзяць і іншыя выданні! Зусім нядаўна ў Ракаве, на радзіме Міхаіла Грушвіцкага, кампазітара мяжы ХІХ — ХХ стагоддзяў, была прэзентацыя яго нотнага зборніка. Праходзіць там і конкурс яго імя. А знайшла творы даследчыца Святлена Немагай — і выдала без аніякіх перапрацовак, хаця гэта зусім не канцэртныя п’есы, якія можна граць на міжнародных конкурсах, і далёка не тыя шэдэўры, якімі можна ўпрыгожыць філарманічную праграму, а сціплыя кампазіцыі найперш для побытавага музіцыравання.

В.С.: — Так, п’есы Грушвіцкага былі вельмі папулярныя ў хатнім асяродку. І іх цяперашняе вяртанне ў выканальніцкую практыку дае нам уяўленне пра тое, як жылі, чым захапляліся нашы папярэднікі. Да таго ж, нескладаныя па тэхніцы, гэтыя творы прыдатныя для навучальнага працэсу. Цудоўна, калі нашы дзеці змогуць вучыцца не толькі на сусветным, але і на беларускім рэпертуары, паралельна атрымліваючы веды пра нашу мінуўшчыну.

Святлена НЕМАГАЙ: — Свае Грушвіцкія былі ў кожным беларускім мястэчку. Гэта штосьці накшталт мясцовых салонаў — хай не парыжскіх, дзе бліскала майстэрства Напалеона Орды, але сваіх. Усведамленне таго, што ў нас адбываліся тыя ж працэсы, як і ў Еўропе, вельмі важнае для фарміравання нацыянальных пачуццяў. Разважаючы над актуалізацыяй мастацтва мінулага, я неаднойчы задавалася пытаннем: каму і дзеля чаго гэта сёння трэба? Тым больш, што моладзь цікавіцца зусім іншым. Асабіста для сябе я знайшла адказ: музыка даўніны дапамагае нам будаваць цяперашнія рэаліі, бо без каранёў дрэва не жыве. Вядома, кожная культура перажывае розныя перыяды свайго існавання. У нас сёння — этап своеасаблівай “перазагрузкі” нашай культурнай свядомасці, калі наша нацыянальная спадчына асацыюецца не адно з фальклорам, але і з еўрапейскімі традыцыямі, таксама, дарэчы, не пазбаўленымі сваіх фальклорных вытокаў. Звярніце ўвагу: на новых беларускіх 50 рублях ёсць выява нотнага тэксту. Прыглядзіцеся, гэта ж фрагмент знакамітага “Паланэза” Агінскага! Тое сведчыць, што ён стаў адным з нашых нацыянальных сімвалаў. А зараз я рыхтую да выдання ліставанне Агінскага са сваімі тлумачэннямі і каментарыямі. Працуючы над яго творчай спадчынай, пераканалася: культурныя людзі нашай краіны абсалютна на роўных пачувалі сябе ў Еўропе, гэта быў раўнацэнны абмен. Аповеды ж пра залішнюю беларускую “сціпласць” ды нягегласць — усяго толькі міф, створаны ў савецкія дзесяцігоддзі.

Н.Б.: — Савецкі перыяд таксама пакінуў добрую спадчыну: узгадаем творчасць Уладзіміра Мулявіна…

М.Каз.: — Тут вялікая заслуга Аляксандра Крамко. Бо, да ўсяго, поўнага нотнага запісу ні “Песні пра долю”, ні “Гусляра” не было: захавалася хіба кантата “Курган” Ігара Лучанка, паводле якой быў зроблены “Гусляр”. І каб зрабіць аранжыроўку для народнага аркестра, спярша давялося напісаць шматгалосны музычны дыктант — па аўдыязапісах. Думаю, каб Уладзімір Мулявін пачуў зробленае намі, дык не проста ўхваліў бы — ён мог бы пераканацца, колькі ў свой час, можа, страціў, не супрацоўнічаючы з народным аркестрам. Заўсёды здзіўляюся, як Уладзімір Георгіевіч змог так добра адчуць беларускі мелас, але якімі новымі фарбамі заззялі яго творы ў пералажэнні для нашага калектыву! Так у адзін голас сцвярджалі ўсе і, у тым ліку, былыя паплечнікі Мулявіна, вельмі і вельмі ўражаныя вынікам. Ну, а пасля, натхніўшыся гэтым адраджэннем “песняроўскіх” праграм, наш калектыў перайшоў і да аўтарскіх буйных праектаў кампазітара Ларысы Сімаковіч — мюзікла “Апокрыф” да 120-годдзя з дня нараджэння Максіма Багдановіча і ронда-оперы “Люцыян Таполя” да сотай гадавіны Максіма Танка. Увогуле, лічу, любое адраджэнне мастацтва мінулага павінна быць тонка і разумна звязана з днём сённяшнім. Каб тыя творы не заставаліся “музейнымі рарытэтамі”, а станавіліся блізкімі і цікавымі нашым сучаснікам.

Аляксандр КРАМКО: — На цымбалах жа не адно польку можна граць! Не толькі арыгінальныя творы, але і нечаканыя пералажэнні, у тым ліку эстрадныя, узбагачаюць, да ўсяго, магчымасці інструмента. У народзе не было такіх вялікіх гуртоў, як аркестр. Не звязаныя ў гэтым сэнсе аўтэнтыкай, мы можам эксперыментаваць нават больш, чым іншыя калектывы. Калі проста перавесці ўсё, што было ў той жа песні, на народны аркестр, будзе нецікава. А калі далучыць яшчэ новыя лініі (галасоў жа ў аркестры больш, чым у любым ансамблі) — твор можа заззяць новымі фарбамі.

Сяргей БУДКІН: — А між тым, новыя пакаленні не ведаюць амаль нічога, што было ў музыцы да іх: ні той жа “Песні пра долю”, ні “Гусляра”. Аркестр паказаў іх у філармоніі — і колькі слухачоў іх пачулі?

А.Кр.: — Нам пісалі: маўляў, хто прыдумаў даваць “Песню пра долю” ў філармоніі, дзе ўсяго 700 месцаў? Калі і дзе пакажаце яшчэ?

М.Каз.: — На маю думку, “Песня пра долю” — вяршыня творчасці Уладзіміра Мулявіна, хаця ёсць і “Александрына”, і іншыя песні. У Год культуры і 75-годдзя з дня нараджэння Мулявіна запланаваны паказы гэтага праекта ў Магілёве, Вілейцы, Гродне, Беластоку і на “Славянскім базары ў Віцебску” — праўда, зноў-такі, у зале Віцебскай абласной філармоніі. А ў Амфітэатры ў гэты час будзе спяваць Лявонцьеў. Як думаеце, на каго прыйдзе большасць?

С.Б.: — Усё роўна, для распаўсюду інфармацыі куды больш магчымасцей дае інтэрнэт. Але і там не ўсё проста. З аднаго боку, ідзе змаганне за аўтарскія правы, запісы “вычышчаюцца” з “YouTube”, “Аднакласнікаў” і іншых рэсурсаў, а з іншага — узамен нічога не прапануецца.

С.Н.: — Ёсць творы, якія могуць стаць сімваламі беларускай культуры. А для гэтага яны павінны быць паўсюль! Смешна, каб сёння нашчадкі Моцарта (а нашчадкі ёсць ва ўсіх, толькі не ўсе пра гэта нагадваюць) пачалі б “вычышчаць” з інтэрнэта яго 40-ю сімфонію.

М.Каз.: — Ёсць яшчэ тэлебачанне. У свой час былі зроблены трансляцыйныя запісы і нашых праграм, у тым ліку і пералічаныя, і многіх іншых беларускіх канцэртаў. Але ў эфір яны трапляюць хіба аднойчы, ды не ў самы зручны час. А могуць жа быць і разнастайныя асветніцкія перадачы! Калісьці Аляксандр Дамарацкі зрабіў цыкл “Святло далёкай зоркі”, ён раз-пораз паўтараецца. Але ж такіх праграм павінна быць больш! І зроблены яны могуць быць у рознай форме, з разлікам на гледачоў розных узростаў.

Алег КЛІМАЎ: — Ды ўсё ж інтэрнэт і тэлебачанне, а тым больш канал “Беларусь-3”, які спецыялізуецца на культуры, — гэта абсалютна розныя аўдыторыі. Адно другога не замяняе, інфармацыйнае поле беларускай музыкі павінна ахопліваць усе магчымыя каналы.

М.Каз.: — Многія беларускія запісы мінулага знішчылі яшчэ да таго, як з’явіўся інтэрнэт. Калі я вырашыў зрабіць архіў аркестра і звярнуўся на тэлебачанне з просьбай дазволіць перапісаць тыя праграмы, дык высветлілася, што пераводзіць “у лічбу” няма чаго: усё было сцерта яшчэ тады, калі патрабавалася плёнка для новых праграм.

А.Кр.: — Памятаю адказы былой Дырэкцыі тэлерадыёкампаніі: маўляў, навошта нам 25 арый Ленскага? Хопіць адной. А тое, што гэта розныя выканаўцы, што не толькі арыгінальныя беларускія творы, але і пералажэнні класікі для народнага аркестра — неацэнная каштоўнасць, нікога не хвалявала.

С.Б.: — Але ж калі тыя запісы рабіліся, дык яны дакладна ішлі ў эфіры. Не можа такога быць, каб ніхто з гледачоў сабе не запісаў. Знаходзяцца ж канцэртныя запісы “Песняроў” — нават калі ні тэлебачанне, ні радыё не рупіліся. Калі кінуць кліч, штосьці і з класікі абавязкова адшукаецца! Знішчылі, дык давайце аднаўляць і захоўваць.

Алег ХАДОСКА: — Мінулае павінна вучыць сучаснасць, а ў нас — не. Прэм’еру маёй Першай сімфоніі, хаця я быў тады зусім юнак, запісвалі радыё і тэлебачанне, усё ішло ў эфір. А летась Міжнародны фестываль Юрыя Башмета замовіў мне новы твор, і напісаны Канцэрт для аркестра “Грамадзяне горада Кале” выконваў Уральскі акадэмічны філарманічны калектыў пад кіраўніцтвам народнага артыста Расіі Дзмітрыя Ліса, прычым тройчы: у Гродне, Маладзечне і Мінску. І што? Ні радыё, ні тэлебачанне не пісалі: адказалі, што ў іх не атрымліваецца. Значыць, ім тое не патрэбна? Дзіўна, але калі Дзяржаўная акадэмічная харавая капэла імя Рыгора Шырмы гастралявала ў Іспаніі і выконвала там маю кантату “Песні Белай Русі” на народныя словы, дык гэтым зацікавілася тамтэйшае тэлебачанне. Прычым напярэдадні рэжысёр узяла ў мяне партытуру, каб падрыхтавацца да трансляцыі і, ведаючы твор, своечасова пераключаць камеры на салістаў. У нас такога, на жаль, не бывае.

А.Кл.: — На тым жа “Беларусь-3”, упэўнены, трэба адмяняць такое паняцце, як рэйтынг.

Н.Б.: — Калі ён толькі з’явіўся, так і было: у эфір патрапіла амаль усё назапашанае (і найперш дакументальныя стужкі пра беларускіх творцаў). Неяк паказваліся і спектаклі Вялікага тэатра. Але наўрад ці тыя балеты і асабліва оперы маглі прыцягнуць увагу кагосьці, акрамя спецыялістаў. Бо ішлі не толькі без уступнага слова, нейкіх інтэрв’ю ці каментарыяў, а часам нават і без імёнаў салістаў — пры тым, што склад тэлебрыгады, якая вяла здымкі, пазначаўся цалкам. Якая ж тут папулярызацыя?

Міхаіл КАВАЛЬЧЫК: — Часам складваецца ўражанне, што беларусы саромеюцца, цураюцца свайго. Я звярнуў на гэта ўвагу, калі пяць гадоў таму вярнуўся на радзіму (а з’язджаў працаваць у расійскіх тэатрах, бо тут не быў запатрабаваны). Пачуваў сябе неяк няёмка: паўсюль гучыць адно руская мова, уключыш радыё ў машыне — расійская папса. А дзе ж беларускае? А ў оперным тэатры? Добра, аднавілі “Сівую легенду” Дзмітрыя Смольскага, ідуць некалькі беларускіх балетаў. А дзе оперы Станіслава Манюшкі? Але і ягоныя рамансы, і іншыя беларускія творы заспявалі студэнты майго курса ў Акадэміі мастацтваў, якія вучацца на артыстаў музычнага тэатра. І ўсё гэта дзякуючы намаганням Віктара Скорабагатава. Актыўнае ж далучэнне да нацыянальнай глебы павінна пачынацца з ранняга дзяцінства. Калі гэтага не робяць бацькі, бо самі беларускай спадчыны не ведаюць, дык ёсць дзіцячы сад, потым школа. Дарэчы, дзеці там праводзяць нават больш часу, чым дома з бацькамі.

С.Б.: — Некалькі гадоў таму праводзілася сацыялагічнае апытанне, і сорак працэнтаў беларусаў не змаглі назваць ніводнага нашага спевака, кампазітара, ніводзін музычны гурт. Большасць астатніх абмяжоўвалася трыядай: “Песняры”, “Верасы”, “Сябры”. Яшчэ адно апытанне, больш спецыялізаванае, праводзіў наш партал Tuzin.fm. Мы звярнуліся да сотні журналістаў, прадзюсараў, гукарэжысёраў, музычных рэдактараў, каб зрабіць рэйтынг лепшых беларускіх песень, пачынаючы з самых першых аўдыязапісаў і да нашых дзён. Дык вось, з 1940-х гадоў узгадалі толькі адну песню, з 1950-х — таксама. З выканаўцаў мінулага назвалі Ларысу Александроўскую, Мікалая Ворвулева, Ісідара Балоціна, Тамару Раеўскую, і на гэтым — усё, поле неўзаранае. Сумная тэндэнцыя, ці не так? Але ж калі задумацца — дзе сёння можна пра ўсё гэта даведацца? Дзе паслухаць музыку Сяргея Картэса, оперныя спевы Тамары Ніжнікавай? Тамара Мікалаеўна, дарэчы, летась справіла 90-годдзе. Хто на гэта адгукнуўся, акрамя спецыялізаваных выданняў? Дзе кнігі пра такіх людзей? Дзе запісы? А яны павінны быць на паліцах усіх крам, у вольным доступе.

Творы мінулага маюць гучаць у новых версіях — гэтага якраз і не стае. У песенным жанры штосьці падобнае робіць Зміцер Вайцюшкевіч: ён рыхтаваў праграму твораў мінулых гадоў на вершы Адама Русака, гэта ішло ў эфір, мела розгалас. Узгадаю і колішнюю дыскусію ў “К” вакол трыб’юта “Песняроў”, калі іх песні мы раздалі маладым выканаўцам для новых прачытанняў, а скончылася ўсё судовымі разбіральніцтвамі з Алегам Молчанам. Пасля гэтага наўрад ці каму з творчай моладзі захочацца звяртацца да песень мінулых гадоў.

А.Кл.: — Тым не менш, вы працягваеце рабіць праекты, скіраваныя на нацыянальную культуру. Узяць хаця б конкурс “Заспявай.by”, які праводзіце ўжо ў трэці раз…

С.Б.: — Цяперашняя музычная культура Беларусі нагадвае мне дрэва, зрубленае дзесьці ў 1980-я: пераемнасці няма, многія маладыя музыканты пачуваюць сябе першапраходцамі, быццам раней нічога і не было. У праекце “Заспявай.by”, куды мы запрашаем удзельнікаў да 33 гадоў, спаборніцтва ідзе па трох намінацыях. Сярод іх ёсць “Беларускі кавер” і “Спяваная паэзія”: мы прапаноўваем і ранейшую песню прадставіць па-новаму, і напісаць сваё — на вершы сучасных беларускіх паэтаў. Вынікі, вядома, ёсць, але пакуль не такія аптымістычныя, як хацелася б: паэзію не ведаюць гэтак жа, як і музыку. Дый адкуль таму веданню ўзяцца? Таму, публікуючы ўмовы конкурсу, мы яшчэ і спасылкі даем, дзе можна знайсці патрэбныя песні ды вершы.

Але патрабуецца комплексны падыход, з’яднанне намаганняў. Зараз праходзіць Год культуры. А чаму б не зрабіць штосьці больш мэтанакіраванае? Напрыклад, шырокамаштабную акцыю “Вяртаем спадчыну”. Не фармальную, а каб яна закранула кожнага, падштурхнула звярнуцца да сваіх бабуль-дзядуль з распытамі. Бо асобнымі канцэртамі нічога не зрушыць.

М.Каз.: — Апошнім часам практычна кожны творчы калектыў пачаў самастойна дбаць, прынамсі, пра сваю спадчыну. Раней не было такіх магчымасцяў, цяпер з’явіліся, і ўжо некалькі гадоў мы здымаем свае новыя праграмы, канцэрты — магчыма, калісьці гэта спатрэбіцца наступным пакаленням.

А.Кр.: — Дый зараз вельмі часта звяртаюцца пасля канцэртаў: а дзе яшчэ вас можна паслухаць?

С.Б.: — Дык давайце нам! Мы можам змяшчаць гэта на сваім партале: у нас тысячы падпісчыкаў па ўсім свеце. Вядома, ганарараў не плацім, але звычайна ўсе, за рэдкім выключэннем, даволі ахвотна даюць матэрыялы і нават здзіўляюцца, што гэта камусьці цікава. Натуральна, акрамя запісаў, трэба яшчэ распавесці пра гэтых выканаўцаў, даваць фотаздымкі, прыцягваць для гэтага журналістаў, музыкантаў-спецыялістаў, каб сама падача матэрыялу была прывабнай. Павінна быць сумесная адукацыйная праца. Бо пакуль мы жывем расійскім шоу-бізнесам, існуем не ў беларускім, а ў расійскім музычна-інфармацыйным полі: у нас 17 FM-радыёстанцый, і ні на адной няма профільнай праграмы, прысвечанай беларускай музыцы. Трэба штосьці кардынальна змяняць! І на дзяржаўным узроўні таксама, бо прыватныя ініцыятывы будуць натыкацца на непаразуменне.

Думаю, калі сумеснымі намаганнямі ўзяцца за гэта і прапаноўваць грамадству не адасобленыя разавыя акцыі, а наладжаны дыялог, штодзённы працэс, дык літаральна праз год-два зможа ўзрасці новая публіка, якая будзе прагнуць “свайго, беларускага”.

С.Н.: — На жаль, “непаразуменне”, пра якое вы сказалі, сустракаецца і ў прафесійных колах, дзе, здавалася б, усе павінны разумець неабходнасць беражлівага стаўлення да нашай музычнай спадчыны. Была рэканструявана партытура “Вострабрамскай літаніі” Юзафа Дашчынскага — беларускага кампазітара, дырыжора і педагога першай паловы ХІХ стагоддзя, які каля 30-ці гадоў працаваў у Гарадзішчы Рэчыцкага павета. Дарэчы, менавіта яму належыць першы ў Беларусі фартэпіянны канцэрт, яшчэ і дагэтуль не выкананы. Дый з “Вострабрамскай літаніяй” — лічылася, што гэты жанр “вынайшаў” Станіслаў Манюшка, напісаўшы чатыры такія творы. Але не! Першым і тут быў Дашчынскі, Манюшка ж абапіраўся на яго дасягненні. Было падрыхтавана нотнае выданне, выдадзены пяць “сігнальных” асобнікаў — і гэтым усё абмежавалася, бо ніводная музычная ўстанова краіны, уключаючы каледжы, не захацела тыя ноты набыць. А твор, між тым, выдатны! Для камернага аркестра і хору. Ён двойчы выконваўся ў Беластоку, гучаў і ў нас на “Вечарах Вялікага тэатра ў Нясвіжы”. Але гэта, зноў-такі, аказалася разавай акцыяй. Каб твор набыў папулярнасць, а разам з ім стала вядомым у Беларусі імя кампазітара, музыка павінна гучаць часцей, вывучацца.

А.Кр..: — У нас і народнай не ведаюць! У замежжы табе з ходу праспяваюць шэраг песень, пачынаючы з ХV — ХVI стагоддзяў, а то і раней. А ў нас? Добра, калі ведаюць “Цячэ вада ў ярок” ды, дзякуючы Мулявіну, “Касіў Ясь канюшыну”.

М.Кав.: — Неяк дзве актрысы тэатра імя Дуніна-Марцінкевіча ў Бабруйску, дзе я быў галоўным рэжысёрам, на нейкім святкаванні заспявалі народныя песні — ды так прыгожа! Я нават не чакаў ад іх, ухваліў. “А чаму ж раней я вас не чуў? Чаму ніколі не спявалі?” — “Ой, ды каму гэта трэба?”

А.Кр.: — Так і сыходзяць традыцыі. Колькі разоў было: падыходзяць пасля канцэрта і пытаюць, што гэта за інструменты такія ў нашым аркестры. Здавалася б, што-што, а цымбалы павінны ўжо ведаць! Ладзім неяк канцэрт для школьнікаў, і выкладчыца сталага ўзросту: “Адкуль вы такія прыехалі? А што за інструменты ў вас?” — “А вы самі адкуль?” — пытаю. — “Ды я карэнная мінчанка, усё жыццё тут пражыла”. Вось гэта ўжо страшна: чаму ж яна дзяцей навучыць? А тыя з маленства павінны ведаць пра родную краіну ўсё: песні, музычныя інструменты, народныя абрады, касцюмы, паданні… І не трэба адзнакі за гэта ставіць! Тут усім павінна рухаць цікавасць. Сабраліся хвілін на дваццаць — паглядзелі, паслухалі, штосьці самі паўтарылі. Калі так рабіць пастаянна, веды стануць часткай жыцця. Цяпер ёсць усе магчымасці, каб і паказаць, і расказаць. Мы з нябожчыкам Уладзімірам Громам зрабілі электронны каталог беларускіх народных інструментаў — бярыце, вывучайце! Ды нікому нічога не патрэбна. І саміх інструментаў, калі хто і захоча на іх дзяцей навучаць, не стае. У тых жа дзіцячых музычных школах дзяцей-духавікоў па-ранейшаму навучаюць спачатку іграць на блок-флейтах. Але ж у беларускіх народных дудак аплікатура зручнейшая! І ў тым жа Дзяржынску, дзе ўзялі за аснову дудкі, дзеці потым на кларнет нават пераходзіць не хочуць, так упадабалі!

В.С.: — А ці ўсе ведаюць, што адзін з інструментаў сімфанічнага аркестра — ксілафон — быў народжаны беларускім музыкантам? Міхал Гузікаў, адштурхнуўшыся ад фальклорных правобразаў інструмента, удасканаліў іх, паехаў са сваім вынаходніцтвам па Еўропе — і там ідэю падхапілі, Берліёз увёў інструмент у сімфанічны аркестр, дзе ксілафон і атрымаў прапіску.

А.Кр.: — Ды ў нас таксісты філармонію ад кансерваторыі адрозніць не могуць, пастаянна іх блытаюць...

М.Кав.: — Я вырас у вёсцы, і там беларуская песня суправаджала чалавека ўсё жыццё. А дзе ж цяперашнім гараджанам знайсці такі нацыянальны асяродак? Між тым, на падсвядомым узроўні чалавека выхоўвае ўсё, што знаходзіцца вакол яго, што ён бачыць і чуе.

А.Х.: — Сапраўды, у нас няма добра распрацаванай канцэпцыі беларускага музычнага “лікбеза”. Сёння беларускую культуру ствараюць людзі апантаныя, але тое, што яны робяць, часам атрымліваецца не “дзякуючы” чамусьці, а, наадварот, “насуперак”.

М.Кав.: — Чаму б нашым творцам, людзям таленавітым і апантаным, не ўзяцца паслядоўна і мэтанакіравана за адраджэнне і стварэнне нацыянальнага рэпертуару? Усё залежыць найперш ад нас саміх! Памятаю, з якімі цяжкасцямі, недаверам і скептыцызмам мюзікл “Соф’я Гальшанская” Уладзіміра Кандрусевіча “прабіваў” сабе шлях да гледача. Многія не верылі ў поспех: маўляў, публіка на гэта не пойдзе, рэжысёры за гэты твор не браліся. Хтосьці падказаў звярнуцца да мяне, я паглядзеў матэрыял — дык гэта ж трэба тэрмінова ставіць! І што ў выніку? Заўсёды паўнюткія залы, спектакль атрымаў Нацыянальную тэатральную прэмію ў некалькіх намінацыях, сёння разам з іншымі творамі кампазітара вылучаны на Дзяржаўную прэмію. Што ж да грашовых збораў, дык за два з паловай гады, як ён ідзе, прынёс тэатру 240 тысяч паслядэмінацыйных рублёў. Цяпер працуем над новым мюзіклам, прысвечаным Янку Купалу.

Н.Б.: — Хай тэатры звяртаюцца — адмовы з боку кампазітараў, думаю, не будзе. Той жа Алег Хадоска пасля замоўленага мюзікла “Шалом Алейхем! Мір вам, людзі!” працаваў над іншым заказам таго ж Музычнага тэатра — адраджаў на новы лад “Вяселле ў Малінаўцы”, рускую савецкую класіку.

М.Кав.: — І бліскуча з гэтым справіўся! Адрэдагаваў нумары, створаныя Барысам Аляксандравым, далучыў іншую музыку, дапісаў шмат сваёй — і ўсё гэта так, быццам працаваў адзін аўтар, бо ўсё вытрымана ў адзіным стылі. Прафесіянал найвышэйшага класу!

Н.Б.: — Калі тэатр збіраўся адраджаць спектакль, ні ў кога сумневаў не ўзнікала, што публіку ён збярэ. Ды ўсё ж — чаму б з тым жа імпэтам не адраджаць беларускую савецкую класіку? Вядома, ідэалагічна штосьці, можа, давядзецца падпраўляць, але музыка ёсць — цудоўная!

М.Кав.: — Чаму менавіта “Вяселле ў Малінаўцы”? Таму што час адбірае лепшае. У свой час і фільм аднайменны быў, і спектакль абышоў тэатры Саюза. Што ні кажыце, твор зроблены добра — і музыка, і лібрэта. Звярнуўшыся да складанага перыяду Грамадзянскай вайны цяпер, мы вырашылі аб’ектыўна паказаць гістарычны фон, ні прыніжаючы ніводзін з бакоў. Чуў шмат водгукаў ад гледачоў: дзякуй, што паказалі гісторыю нейтральна, кожны сам можа разабрацца, што да чаго. Вельмі важная якасць! Я пераглядзеў шмат беларускіх твораў: дзесьці музыку хочацца падправіць, дзесьці — лібрэта.

Н.Б.: — Усё гэта Музычны тэатр пастаянна робіць у дачыненні да замежных твораў: і музыка рэдагуецца, прычым кардынальна, і п’есы перапісваюцца, нават цалкам. Але чаму ўсё гэта не распаўсюджваецца на беларускую спадчыну?

М.Кав.: — Усё з той жа прычыны: з-за боязі, што глядач не пойдзе.

С.Н.: — Дык перапішыце лібрэта так, каб пайшоў! Зараз узнікла ідэя паставіць балет Манюшкі “На пастоі”. Сапраўды, лібрэта там няўдалае, і пасля першай пастаноўкі ў Варшаве, яшчэ пры жыцці кампазітара, балет хутка сышоў. Але дзесьці з 1960-х — зноў вярнуўся! Высветлілася, што кожны тэатр бярэ партытуру — і прыдумляе сваё ўласнае лібрэта, здольнае зацікавіць сучасную публіку, робіць новую аранжыроўку, бо Манюшка часта быў вымушаны пісаць, асабліва ў ранні перыяд, на даволі слабыя па ўзроўні аркестры. Мы павінны глядзець на творы даўніны як на неаграненыя дыяменты. Гэта сусветная практыка! Пры такім падыходзе кожны твор мае шанц на папулярнасць.

Н.Б.: — Прапаную сцісла падвесці вынікі. Асабіста ў мяне — зварот да ўсіх музыкантаў і калектываў: не спадзеючыся на кагосьці, рабіце самі ўсё магчымае для захавання сваёй творчай спадчыны, каб у будучыні даследчыкам не даводзілася ўсё адшукваць і адраджаць, а можна было адразу вывучаць і папулярызаваць, калі гэта не зроблена сёння.

М.Кав.: — Са свайго боку буду і надалей рабіць усё магчымае, каб лепшыя беларускія творы для Музычнага тэатра знаходзілі свайго гледача. Нашай беларускай культурай павінен ганарыцца ўвесь свет!

А.Х.: — Ужо сам склад сённяшніх удзельнікаў сустрэчы пакідае надзею, што не ўсё так дрэнна: кожны з нас робіць свой унёсак у адраджэнне беларускай спадчыны. Дадам, што і мой бацька Ігар Хадоска, які жыве ў Расіі, аднаўляў беларускія жальбы, якія спяваліся ў час Вялікага посту напярэдадні Вялікадня, зрабіўшы на іх аснове аднайменную араторыю. Калі кожны гэтак спрычыніцца — справа зрушыцца.

А.Кр.: — Не ацэняць сучаснікі — падзякуюць нашчадкі, што данеслі да іх даўніну. Бо чым далей, тым цяжэй будзе штосьці аднаўляць.

М.Каз.: — Складана было ва ўсе часы. І зараз — папросту выдатны перыяд, бо нацыянальная ідэя падтрымліваецца на высокім дзяржаўным узроўні.

В.С.: — Зайдзіце ў кнігарню — безліч кніг пра гісторыю і культуру Беларусі розных стагоддзяў. Ці можна было пра гэта марыць гадоў 50 таму? Але, паўтару, мы толькі на пачатку шляху. І да шостага выдання твораў нашых класікаў (а можа, і болей) абавязкова дойдзем.

С.Н.: — Сёння час, калі адбываецца найперш генерацыя ідэй, скіраваных на нацыянальную свядомасць. А прарастаць яны будуць і пазней. Прывяду прыклад. У 1811 годзе Міхал Клеафас Агінскі склікаў сход шляхты — не ў Вільні, дзе ў яго быў палац, а менавіта тут, у Мінску, разлічваючы, мабыць, на падтрымку мясцовай знаці. І адной з ідэй было аддзяленне Літвы (чытай: Беларусі) ад Польшчы. Вядома, прапанова тады правалілася. Але праз колькі дзесяцігоддзяў “узышла”! Добра, што “К” сабрала прадстаўнікоў розных сфер — творчых кантактаў між аднадумцамі будзе больш.

Аўтар: Надзея БУНЦЭВІЧ
рэдактар аддзела газеты "Культура"
Аўтар: Алег КЛІМАЎ
спецыяльны карэспандэнт газеты "Культура"