Ювелір, які не літуе ланцужкі і прагне канкурэнцыі

№ 14 (1244) 02.04.2016 - 09.04.2016 г

Чаму Богша і побач — Кузьміч нармальна гучыць, што эмальер даведаўся ад студэнтаў пра эмалі і пра салодкую гарбату з салёнай рыбай сярод мора
З нагоды персанальнай выставы, якую брэсцкі мастак, стваральнік адноўленага Крыжа Ефрасінні Полацкай ювелір Мікалай КУЗЬМІЧ ладзіў у сталічным Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва, рэдакцыя “К” зладзіла сумоў’е з госцем. Гаворка ішла, зразумела, і пра Крыж святой апякункі Беларусі, і пра справы больш зямныя, але ў кантэксце сучаснай культурнай прасторы — даволі важкія.

/i/content/pi/cult/581/12809/8-1.jpg— Спадар Мікалай, дык чым для вас стала нядаўняя выстава ў Мінску — знакавай падзеяй ці планавай справаздачай?

— Я ўвесь час у пошуку. Таму кожную выставу раблю не як выніковую, а як прамежкавую, у спадзяванні, што будуць і наступныя. На гэтай выставе я проста прадставіў сваю бягучую працу. Здаецца, знайшоў фармат і памер, якія адпавядаюць маім цяперашнім задумам. Гаворка пра форму, з якой магу зладзіць. Так, здолею, калі трэба, зрабіць кампазіцыю метр на метр ці большую. Але мне больш зручны той памер, што вы пабачылі на выставе. Зрэшты, работы адносна невялікія і транспартаваць лягчэй. У гэтых працах я імкнуўся адлюстраваць усё, чаму навучыўся, што адкрыў для сябе за пэўны перыяд.

— Вы маеце на ўвазе тое, чаму навучыліся як рамеснік, альбо тое, што адкрылі для сябе як мастак? Вось вы скарыстоўваеце старажытную тэхніку, але робіце сучасныя рэчы…

— Хоць рамяство і падмурак творчасці, першасная ўсё ж такі ідэя. Тэхніка — другасная і служыць яе выяўленню. Эмаль мне вельмі падабаецца як матэрыял. Але скарыстоўваю я яе толькі там, дзе ў гэтым насамрэч ёсць патрэба. А бывае, увогуле абыходжуся без яе. Разам з тым, доўгія перапынкі ў працы з матэрыялам, прынамсі, такім складаным, як эмаль, мастаку не на карысць. Як музыканту трэба штодня граць на сваім інструменце, каб быць у форме, так і мастаку варта ўвесь час знаходзіцца ў творча-вытворчым працэсе. Інакш нейкія важныя рэчы выпадаюць з памяці: скажам, тонкасці рэжыму абпалу ці прапорцыі для змешвання рэчываў. І потым трэба шмат намаганняў, каб зноў увайсці ў рытм.

— Ваша папярэдняя выстава таксама праходзіла ў малой зале Музея сучаснага выяўленчага мастацтва. Што змянілася з тае пары? Тэма нацыянальнай гісторыі па-ранейшаму застаецца стрыжнем вашай творчасці?

— Гэта атрымліваецца нібыта само сабою. Чым бы я ні займаўся, усё адно мае думкі звернуты да вобразаў мінуўшчыны. Скажам, часта бываю ў Полацку, бо з ім звязаны пэўны этап жыцця. (Дарэчы, цудоўныя роспісы там раскрылі: вельмі ўразіла іх стылістыка, і да іх асэнсавання, спадзяюся, я яшчэ прыспею.) Наогул, шмат вандрую па Беларусі. У нас такія прыгожыя замкі — і тыя, што адноўленыя, і тыя, што пакуль у руінах. Вось нядаўна надарылася магчымасць пабачыць Гайцюнішкі, куды я даўно збіраўся паехаць, з агромністай капліцай. Дык гэта ж цуд! Я яе адфатаграфаваў з розных кропак. І гэтым усім прасякаешся, у падсвядомасці назапашваеш досвед. Ну і творы нараджаюцца… Хочацца пазбегнуць просталінейнай ілюстрацыйнасці і перадаць гледачу эмоцыі, што я сам атрымліваю ад прыгажосці зямлі, ад помнікаў дойлідства.

— Каб вам хто ў дзяцінстве сказаў, што будзеце Крыж святой Ефрасінні аднаўляць, мабыць не паверылі б?

— Пра што вы кажаце! Я пра Ефрасінню Полацкую толькі ў сталым веку дазнаўся. Таму што да яе вобразу звярталіся беларускія мастакі — Яўген Кулік, Арлен Кашкурэвіч… Карціна з выявай Ефрасінні ў кабінеце Уладыкі Філарэта вісела. Так што пра вялікую асветніцу я пэўнае ўяўленне меў, але пра Крыж наогул не ведаў.

— А як так здарылася, што менавіта на вас выйшлі з гэтай тэмай? Вы ж тады былі без “пагонаў” — без ордэнаў, медалёў…

— Я займаўся мастацтвам эмалі, неяк адразу яго палюбіў. Па размеркаванні трапіў у Брэст. Уступіць у Саюз мастакоў на той час падавалася нерэальным, вырашалася пытанне праз Маскву. Ды і не думаў ніхто пра гэта. У мяне была майстэрня, а ў ёй — муфельная печка. А потым паехаў на завод у Дулёва набыць эмалі, якія там рабілі на ўвесь Савецкі Саюз. Дык мяне ледзь не забілі з гэтай эмаллю: узялі грошы, далі эмаль, потым забралі, даўшы па галаве. А балоты там такія, у тым Дулёве, што маглі і закапаць.

— Чаму такія жарсці?

— Такая была злачынная схема праз дэфіцытнасць тавару. Дэфіцытны тавар, усё цэнтралізавана! Зараз прасцей: купіш — былі б грошы. А пра тое, што можна праз мастацкі фонд набываць, я і не ведаў. Вось і паехаў самахоць, знайшоў, каго шукаў, ля прахадной завода… Так што эмаль, як і любы дэфіцыт, — справа складаная і тонкая. Памятаю, калі праходзіла маскоўская Алімпіяда, завялі гучную крымінальную справу па сувенірах. На аздобу мядзведзікаў выдаткавалі каштоўныя фарбы, у тым ліку золата, вось палову з яго і скралі. Ну а што засталося — разбавілі…

— Вернемся да Крыжа…

 — З набыццём незалежнасці ідэя, што называецца, у паветры лётала. Пра гэта я ўпершыню пачуў ад мастака Юрыя Гудзіновіча, які даў мне пачытаць кніжку Уладзіміра Арлова “Крыж Ефрасінні Полацкай”. І быў нехта ў нашым прафесійным асяродку, хто першым сказаў, а чаму б той Крыж не зрабіць? Гэта патыхае авантурай, але паколькі я і сам авантурыст, пагадзіўся. Да справы спрычынілася таварыства “Бацькаўшчына”, а канкрэтна — яго кіраўнік Яўген Лецка. І пайшлі мы з Лецкам прасіць дабраславення на працу ў... Камітэт дзяржбяспекі. Справа ж дзяржаўная, матэрыялы каштоўныя (золата пайшло да кілаграма), таму патрэбна ахова. Тагачасны старшыня, разабраўшыся ў справе, сказаў “будзем ахоўваць”. Хоць на руках быў, па сутнасці, толькі праект — нават эскіз я яшчэ не зрабіў. Жаданне ж мелася ці не за паўгода стварыць Крыж.

— Як вывучалі гістарычны матэрыял? Па якой схеме?

— Дык не было ж, лічы, нічога! Ёсць такі навуковец Мікалай Нікалаеў у Санкт-Пецярбургу — з нашых, навагрудскіх. Вырашылі мы з Лецкам з дапамогай Нікалаева здабыць якасныя фотаздымкі. Прыехалі ў Санкт-Пецярбург, прыйшлі ў музей, пазнаёміліся з дырэктарам. Глядзім, а там — стэлажы шкляных негатываў. І вось нам прынеслі негатыў з выявай Крыжа Ефрасінні Полацкай. За сто долараў яго здрукавалі: фотаздымкі тыя ў мяне дагэтуль ёсць. Вось калі я зрабіў як мог эскіз, тады і рады нейкія сталі збірацца, абмяркоўваць прапанову. Потым з эскізам пайшлі па дабраславенне да Мітрапаліта Філарэта, і ён нас прыняў, справу ўхваліў. Калі ж пачалася ўжо работа, Уладыка падключыў такіх спецыялістаў, як Макарава і Алексееў. Гэтак пабывалі ў маскоўскай Аружэйнай палаце (там вучні Макаравай працавалі), у Гістарычным музеі, што на маскоўскай жа Краснай плошчы, дзе захоўваецца Евангелле ХIII стагоддзя, а яшчэ там ёсць эмалька, на стагоддзе старэйшая за саму кнігу. І яе нам дазволілі паглядзець. Так што мелі, ад чаго адштурхоўвацца, але сёе-тое ўсё адно даводзілася вынаходзіць наноў у працэсе працы.

Спансіравала ўсю задуму Беларуская Праваслаўная Царква і тое самае таварыства “Бацькаўшчына”, дапамагаў прадпрымальнік Сілівончык. Царква і паездку ў Ерусалім аплаціла. Але каб паехаць у Ерусалім, трэба быць да гэтага гатовым, псіхалагічна і духоўна. Я на той час наўрад ці на такое настроіўся. Іншая справа, што адчуваў падтрымку Ефрасінні. Гэта ж боская справа! (А вось калі ў 2010 — 2014 гадах перарабляў аверс Крыжа, падтрымлівалі толькі спонсары: адзін прадпрымальнік мне з паловай працы паспрыяў, а на другую палову пагадзіўся выдзеліць сродкі… іранскі банк. Хоць звяртаўся я да ўсіх падобных структур і ў нас: пачак лістоў маю! На жаль, амаль паўсюль атрымліўваў фармулёўку: “не представляется возможным”.)

— Канкрэтна: візантыйская перагародчатая эмаль — гэта што?

— Гэта калі дротам дыяметрам 0,03 міліметра робіцца малюнак-перагародка ў адну лінію. Гэты малюнак прылітоўваецца да асновы гарэлкай з тэмпературай у 800 градусаў. А потым слаямі ўнутр малюнка накладаецца эмаль.

— Такая праца рабілася Богшам без мікраскопу…

— Былі лінзы. Але галоўнае — вочы майстра. “Селі” вочы — заканчваецца майстар. Для такой працы патрабаваліся яшчэ і моцныя нервы. Замовіць такую рэч маглі толькі першыя асобы старадаўняй дзяржавы.

— Крыж — нацыянальная святыня. Вы, перастварыўшы Крыж, сталі часткаю ягонай гісторыі. Вы з гэтай нагоды ўсведамляеце сваю значнасць, пачуваецеся ў пэўным сэнсе гістарычнай асобай?

— Не.

— А Лазар Богша і побач — Мікалай Кузміч? Гэта гучыць нармальна ?

— Нармальна.

— Першыя дні па сканчэнні працы...

— Я быў шчаслівым, што скончыў, што зрабіў гэта. Але не схільны перабольшваць уласнае месца ў вялікай справе.

— Але ваша імя ўвайшло ва ўсе даведнікі….

— Для мяне больш істотнае тое, што я паспеў выправіць непазбежную ў той экстрэмальнай сітуацыі памылку: перарабіў вонкавы бок Крыжа. За прамінулы тэрмін я выйшаў на новыя веды, якіх у час асноўнай працы ў мяне быць не магло. І вось пасля Крыжа я шмат працаваў з эмалямі, замоў ставала. Зноў жа з’явілася Сеціва. Скажам, я пазнаёміўся з грузінскімі тэхналогіямі. Гэта дазволіла мне і сваю працу ўбачыць у іншым святле.

— Ну а зараз вы задаволены тым, што зрабілі?

— Зараз задаволены. Збольшага…

— Збіраецеся працягнуць дапрацоўку? Мо адваротны бок Крыжа перарабіць варта?

— Дык гэта можна ўсё жыццё “агладжваць”... Урэшце, няма мяжы дасканаласці. А галоўнае — школы няма. А на тое, каб перарабіць адварот Крыжа, патрэбны грошы, а іх няма. Звяртаўся па гэтым пытанні да кіраўніцтва царквы, прасіў аб матэрыяльнай дапамозе, але атрымаў адказ, што Крыж “находится в рабочем состоянии, он исправен, его можно показывать”. А каб нешта з ім зрабіць, вялося ў лісце, патрэбны ахвяраванні, якіх у патрэбнай меры пакуль няма.

— Дзе, на вашу думку, можа знаходзіцца Крыж, які рабіў Лазар Богша?

— Гэта не да мяне пытанне. Адно ведаю: ён быў у стане, далёкім ад ідэальнага.

/i/content/pi/cult/581/12809/8-2.jpg— А чаму пасля перастварэння Крыжа ў Беларусі школа мастацтва эмалі не ўзнікае? У нас ёсць знакавы аб’ект, каб адштурхнуцца…

— На гэта патрэбны сродкі. Або каб я за свае сродкі адкрыў школу і займаўся з дзецьмі ці са студэнтамі. Дык не мая гэта задача ў такім маштабе.

— Акадэмія мастацтваў ніколі не цікавілася вамі як выкладчыкам? Скажам, каб вы раз на пяць гадоў набіралі курс?

— Не. Я нават размаўляў у свой час з рэктарам. Агучыў ідэю. Ды, можа, час быў такі, што, відаць, не пасавала тая задума. Цікава, што калі пару гадоў таму давялося наведаць пецярбургскую Акадэмію барона Шцігліца (браў удзел у конкурснай выставе і атрымаў ІІІ прэмію па эмалі), там проста ходзячы па калідорах вучышся! Я там рабіў майстар-клас, а насамрэч тамтэйшыя студэнты майстар-клас далі мне. Ад іх даведваўся, што эмалі трэба паліраваць рознымі нумарамі наждачак, як паліруюць камень. А да таго часу ведаў толькі пра вогненную паліроўку. Урэшце, увесь мой майстар-клас студэнты здымалі на відэа. Валоданне ўнікальнымі ведамі ўспрымаецца у Расіі як чыннік канкурэнтаздольнасці на мастацкім рынку. А ў нас?

— Урэшце, гэтай справай у Беларусі ніхто не займаецца, лічы, цалкам адсутнічаюць канкурэнты. А яшчэ паўсюль пішуць, што вы ўваходзіце ў пяцёрку самых буйных творцаў гэтага кірунку ў свеце…

— Адсутнасць канкурэнцыі  — гэта, можа, і зручна для таго, хто валодае манаполіяй, але для справы — нядобра. Я хацеў бы, каб мае веды і досвед аказаліся запатрабаванымі, каб вучні былі.

— Ёсць, можа, прафесіяналы не горшыя, чым вы, але ў іхнім творчым актыве няма такога прэстыжнага аб’екта, як Крыж Ефрасінні. Рабіць рэчы дарагія і прыгожыя  — справа, зрэшты, звычайная, а вось каб твор стаў народнай святыняй, адным з сімвалаў краіны — гэта рэдкі выпадак. А мо штосьці яшчэ з такога ж прэстыжнага шэрагу хацелі б зрабіць? Скажам, аднавіць карону Вітаўта…

— Каб гэту ідэю ўхвалілі на самым высокім дзяржаўным узроўні, я б з задавальненнем узяўся за яе рэалізацыю.

— Эмаль вас корміць? З чаго жывяцё?

— А зараз я ўжо стаў ювелірам, і таму — няшчасны чалавек. Калі пачаў рабіць стаўратэку, давялося атрымліваць ліцэнзію на права працы з каштоўнымі металамі. А каб яе займець, неабходна выканаць шэраг умоў. Санстанцыя, пажарныя, ахова, пэўныя інструменты трэба штогод сертыфікаваць. І вось я адзіны ў Беларусі (канстатую тое не без гонару), мастак, які мае гэту ліцэнзію. Кожны мой крок распісаны, задакументаваны. У адной з краін Балтыі, дзе жыве мая дачка, такога няма: на свой страх і рызыку ўсё робіш сам. У Грузіі таксама: прыносіш выраб у прабірную палату — і яны ставяць кляймо, калі зрабіў нармальна. А што корміць мяне? Раблю ювелірныя рэчы. Праўда, у мяне няма ліцэнзіі на продаж сваіх вырабаў, але зараз я хачу атрымаць майстэрню, каб была ўсё ж такі свая вітрына, каб я мог прапанаваць прадметы ахвотным. А працаваць з людзьмі ў тым сэнсе, каб злітаваць ланцужок ці зрабіць абручальны пярсцёнак (да мяне часта з такімі просьбамі звяртаюцца)… Не маё.

— А ці можна прыдбаць вашы работы з выставы?

— Калі ласка. Але не з гэтай. Іх я прадаваць не збіраюся. Хочацца хоць нейкую калекцыю стварыць. Я падарыў Нацыянальнаму мастацкаму музею недзе год таму 85 работ. Там нават выстава была. Ёсць такая практыка. Вось, маўляў, паглядзіце мае каталогі, хачу падарыць, скажам, Траццякоўцы. І будзе работа ў каталозе гэтай галерэі. Многія мастакі так робяць.

— Як мяркуеце, ці ёсць у вашым характары нешта палескае?

— Не думаў пра гэта. Я нарадзіўся ў вёсцы побач з Драгічынам. Бацька памёр у сорак два гады. Мама пражыла 85 гадоў, і настолькі была працавітай: увесь час сядзела ў сваіх градах, працавала толькі для дзетак. Па-сялянску цягавітая жанчына. Такіх, мабыць, ужо і няма. Іншыя людзі зараз. Штосьці ад маці я ўзяў, вядома. Я на яе яшчэ і падобны, а дзве сястры больш у бацьку пайшлі.

— Што прывяло ў мастацтва? Можа, сямейныя традыцыі?

— Не. Мастакоў у сям’і не было. Хіба што маці вышывала, рукадзельнічала, а дзед быў кавалём адметным: на ўсе рукі майстар. Скажам, студні капаў. Унікальны быў дзядзька, і на такіх рукастых мужыках трымалася ўся акруга! Ён і народ лекаваў, бо кнігі лячэбныя ў яго былі. Ад дзеда засталіся ў мяне каваныя кружкі. Што яшчэ пра сям’ю? Памятаю, што ў 1961-м, калі мне было дзесяць гадоў, па вясне сям’ёй паехалі ў Мілераўскі раён Растоўскай вобласці, куды нас паклікаў бацька, які там атабарыўся, працу знайшоў. Ён пагрузіў нас у самы звычайны вагон цягніка, трое сутак у дарозе… Побач станіца Вешанская з бурлівымі патопамі на дарозе. Думаю, куды нас прывезлі: нейкі хутар, мазанка, гліняная падлога, якую мама потым заўжды націрала кізякамі… Памятаю дакладна, што марыў вярнуцца дахаты. Столькі я перажываў аб Беларусі як аб родным кутку, хоць, шчыра кажучы, нічога пра яе не ведаў.

А ў мастацкае вучылішча паступаць надумаў, як зноў у Беларусі апынуўся. З першага разу не атрымалася, было яшчэ некалькі спробаў перад тым, як туды патрапіў. На іспытах — двойкі! (Нават верш вучыў “Скажи-ка, дядя…” — не дапамагло!) Дарэчы, даведаўся нядаўна, што і Уладзімір Цэслер не з першага разу ў інстытут трапіў. Дык у яго хоць дзесяць класаў было, а ў мяне — толькі вячэрняя школа. Я быў неканкурэнтаздольны, скажам так. Нават выяўленчай студыі не скончыў, а ў Растоўскай вобласці хіба лазіў па садах і хуліганіў… Таму адкуль усё гэта ўзялося? Не ведаю нават. Нешта ў душы было, і мне гэта падабалася. Я не назаву таго водапаздзела, калі адчуў, што мастацтва — мой адзіна магчымы шлях. Можа, і генетычны пачатак — ад маці, ад дзеда…

— Мо малявалі ў дзяцінстве?

— Зразумела! У школе насценгазету рабіў. Праўда, калі на флоце служыў, атрымліваў за гэта па галаве, бо народ чысціў катлы, а я мог карты сакрэтныя перамалёўваць і гарбату піць. З салёнай чырвонай рыбай, як цяпер памятаю. Па яе спецыяльна маракоў выпраўлялі. Бо салодкая гарбата з салёнай рыбай, паверце, вельмі смачна.

Пытанні задавалі Дар’я АМЯЛЬКОВІЧ, Кастусь АНТАНОВІЧ, Пётра ВАСІЛЕЎСКІ, Барыс КРЭПАК, Настасся ПАНКРАТАВА, Яўген РАГІН, Ілья СВІРЫН, Юрый ЧАРНЯКЕВІЧ

Фота Таццяны МАТУСЕВІЧ

Аўтар: Пётра ВАСІЛЕЎСКІ
спецыяльны карэспандэнт газеты "Культура"