Неспадзяванка амаль на паўстагоддзя
— Ілья Львовіч, як здарылася ў вашым жыцці, што, скончыўшы акцёрскі факультэт тады яшчэ Тэатральна-мастацкага інстытута, вы пайшлі працаваць на радыё?
— Насамрэч, патрапіў я туды па сямейных абставінах. У інстытуце пазнаёміўся з будучай жонкай — Ірынай Андрэевай. Вучыўся я тады на чацвёртым курсе, а яна — толькі паступіла, на першым. Ажаніліся. А мяне запрасіў дырэктар Коласаўскага тэатра працаваць у Віцебск. Ірына тут і паскардзілася: “І што мы за сям’я будзем такая? Я — у Мінску, а ты — там”. Словам, засумавала. Прыкладна ў той самы час я пачуў аб’яву па радыё, што патрабуецца дыктар. І падумаў: а чаму б не паспрабаваць туды ўладкавацца? Папрацую пэўны тэрмін, Ірына скончыць інстытут, і тады мы ўжо разам з ёй пойдзем у нейкі тэатр. Успрыняў, словам, як такую часовую працу. Пайшоў, пачытаў там штосьці і — прайшоў, хоць конкурс на гэту пасаду быў вялікі. Але мяне неяк адразу ўспрынялі. Так і патрапіў на месца.
— І засталіся на сорак гадоў?
— Спробы сысці ў мяне былі. Нават чатыры разы мы штосьці з Ірынай намагаліся зладзіць у такім духу. Але не адпусцілі.
— Як гэта?
— А так! Як толькі прасіўся, мне адразу давалі кватэру. Першы раз — двухпакаёвую. Яшчэ праз некалькі гадоў зноў пайшоў прасіць, каб адпусцілі, — атрымаў чатырохпакаёвую. Уявіце сабе, у Зялёным Лузе! Са смеццеправодам у пад’ездзе. Я такога ніколі і не бачыў! Мяне калегі пачалі папікаць: “Курган, ты наўмысна просішся з радыё, каб табе кватэры давалі”. Жонка таксама неаднаразова спрабавала “вызваліць” мяне. Аднойчы нават да міністра культуры хадзіла, прасіла. Але і ён не дапамог. “Радыё — асобная епархія, — кажа, — не магу тут распараджацца”.
— Напэўна, пасля візіта да міністра машыну далі?
— Не. Надакучыла ўсім. Але зноў не адпусцілі: так і застаўся ў “той епархіі”.
Адзін з першых выпускнікоў
— Ілья Львовіч, вы вучыліся ў нашых тэатральных легенд — у таго ж Дзмітрыя Арлова…
— Так. Паступіў у Тэатральна-мастацкі інстытут адразу пасля вайны, калі ён толькі ўтварыўся, — у 1945 годзе. Лічыце, адзін з першых яго выпускнікоў. Педагогі — неверагодныя, фантастычныя! Гэта быў яшчэ той склад: Арлоў, Міровіч, мама мія! Бацькі і яны мяне сфарміравалі. Ды яшчэ, вядома, сам час… Памятаю, першыя пасляваенныя дні, калі вярнуўся ў Мінск з Самарканда, дзе мы жылі з мамай і братамі ў эвакуацыі. Наш дом разбамбілі яшчэ ў самым пачатку вайны — прытулку аніякага. Куды пайсці? Куды падацца? Дзве ночы правёў на вакзале: рабіў выгляд, што чакаю цягнік. Потым мне адна жанчына — работніца вакзала — далікатна сказала: “Вам, напэўна, няма куды пайсці? Мне ўжо заўвагу зрабілі”. Я сышоў. Спаў на лаўцы ў скверы ля Купалаўскага тэатра. Нарадзілася нават думка заначаваць у танку: ля Дома афіцэраў ўтварылася такая плошча ажно да Савецкай вуліцы, і на ёй — выстаўка нямецкіх трафейных рэчаў. Акурат на месцы нашага былога дома — танк стаіць. Я і падумаў: а мо залезці ў яго? Там жа сядзець і, адпаведна, спаць можна? Але пашанцавала: сустрэў нечакана на наступны дзень у Мінску свайго бацьку. Уяўляеце сабе! Вось так ішоў па вуліцы Карла Маркса — а ён мне насустрач. Жывы! Яго толькі-толькі дэмабілізавалі. Колькі было радасці! Высветлілася, што за гэты час ён ужо і працу знайшоў, і жыллё ў яго мелася. Адвёў ён мяне ў інтэрнат, усё паказаў. Спалі з ім удвух на адной койцы. Але ж гэта дом! Родны чалавек побач! А потым ужо сілы паступаць знайшліся. І паступіў. Вось так распачыналася мая вучоба.
“Патэфон” з інтуіцыяй
— А як вы пачуваліся на Беларускім радыё? Якая атмасфера там панавала?
— Там было ўтульна, я сказаў бы. Працавалі цікавыя і моцныя журналісты. Не ўсе, але агульны ўзровень быў высокім. Наша дыктарская група складалася з чалавек дваццаць. На ранішнюю змену (толькі на яе, вядома ж), якая пачыналася а шостай, прыязджала забіраць машына. Людзі кантактавалі паміж сабой, нават калі працавалі ў розных аддзелах. Не магу паскардзіцца: было ў каго павучыцца, з кім сябраваць. Але сама праца была цяжкай. Такі прыклад прывяду. Прыносяць мне неяк чытаць чарговыя паперчыны: да 70-годдзя Сталіна, здаецца, прамова кшталту “Сталін і армія”. На гэтай паперы стаяць усе штампы, подпісы цэнзара, але пачынаю чытаць, а там чорным па-белым напісана: “Сталін — прычына бяздольнасці савецкай арміі”. Не “баяздольнасці”, а “бяздольнасці”. Літару “а” прапусцілі. Столькі подпісаў — і ніхто тую памылку не заўважыў. Калі я прачытаў бы, як там напісана, немаведама што адбылося. Згнаілі б, напэўна! Але, дзякуй Богу, заўважыў гэту “бяздольнасць”.
Працавалі вось у такім напружанні, шмат прамых эфіраў, трансляцый. Ды, вядома, расслабляліся потым вядомым спосабам. Але аўтарытэт і ў такім стане даводзілася падтрымліваць. Вось выпадак. Паведамленне з Масквы, з ЦК: тэрмінова трэба ў эфір. Кіраўніцтва кажа: “А дзе Курган?”. А ў мяне ў той дзень акурат адгул быў. “Не важна, — загадваюць, — дасылайце па яго машыну!” “Дык яму машына ўжо не дапаможа”, — намякаюць, што я расслабіўся, так бы мовіць. А рэдактар адказвае: “Лепш паддаты Курган, чым цвярозы нехта там”. І што вы думаце? Прывезлі мяне — і я чытаў.
— І ўсё правільна прачыталі?
— Усё.
— А як прывялі сябе ў форму?
— Меліся прыёмы. Але ўсё ж не адно яны трымаюць. Нездарма, калі яшчэ вучыўся ў школе, мяне называлі “наш патэфон”. Настаўніца на ўроках давала мне літаратурныя тэксты, асабліва на беларускай мове, і я чытаў. На ўвесь клас. Відаць, была ў мяне схільнасць да падобнай прафесіі. І тое, што яшчэ пад час вучобы ў інстытуце мой кіраўнік Дзмітрый Аляксеевіч Арлоў казаў пра мяне: “Илья, он без спички зажигается”, — усё гэта складалася адно да аднаго. І часам чытаеш “з ліста”, не падрыхтаваўшыся, а яно нават лепш выходзіць, чым вядомы тэкст. Нават не ведаеш, як гэта атрымліваецца. І ўжо як выкладчык з саракагадовым стажам, скажу: усё ж такі ўсялякі талент — ён адтуль (Паказвае пальцам ўгару.) Іншым разам, калі мы абмяркоўвалі з выкладчыкамі на прыёмных экзаменах кандыдатуры абітурыентаў, мяне пыталіся: “А як вам гэты хлопец? Паглядзіце, у яго і фактура ёсць! Ну чаго вам не хапае?”. Адказваю: “Мне не хапае таго, чаму ў ніводным інстытуце не навучыш — інтуіцыі”. Вось яна і вызначае талент. І ёй не навучыш — гэта як музычны слых. У аднаго ёсць, у іншага — няма. Мяркую, дзякуючы ёй, інтуіцыі, у мяне і атрымлівалася выходзіць са складаных сітуацый.
Сіла падтэксту
— А ці дазвалялася савецкім дыктарам пэўная ступень імправізацыі?
— Не. Ёсць тэкст — яго і трымайся.
— Але вы маглі па-рознаму расстаўляць акцэнты?
— Так! Вось гэта і рабілі. Тое, што называецца, падтэкст. Чытаеш літара ў літару, не прычапіцца, а тэкст гучыць інакш.
Памятаю, як Аркадзь Куляшоў пасля праграмы патэлефанаваў у літаратурную рэдакцыю і сказаў: “А я і не ведаў, што такія добрыя вершы склаў!” Вось ён — падтэкст, яго сіла. І мне сёння не хапае гэтага разумення, працы з тэкстам у некаторых сучасных журналістаў. Слухаеш іншы раз — і ўсведамляеш: чалавек усяго толькі прамаўляе тэкст, распавядае пра факт здарэння, але ж няма ніякай думкі! Не выяўлены свае чалавечыя адносіны да зместу.
— Ілья Львовіч, гэта ўсё ж была няпростая справа. Тое, пра што вы кажаце: шматлікія трансляцыі са сходаў, паведамленні з партыйных з’ездаў, планы пяцігодкі… Калі вы адчулі “падвох”, непраўдзівасць у тым, што вам даводзіцца чытаць?
— Я б не сказаў, што гэта прыйшло адразу. Я ж вучыўся ў школе. Калі мяне прымалі ў камсамол, памятаю, дрыжыкі былі — так хваляваўся. Але паступова, год за годам пабачыць у жыцці давялося шмат чаго. Таму і пачаў заўважаць розніцу паміж тым, што гаворым, і тым, што насамрэч адбываецца. Заўважаць несупадзенні… Нехта з вашых калег мне задаў пытанне: “А вы праўда верылі ва ўсё гэта? А тады чаму ў вас так усё пераканаўча атрымлівалася?”. Адказваю: “Я — акцёр”. І магу граць розныя ролі. Відаць, некаторыя з іх у мяне сапраўды добра атрымліваліся. Але і ў такіх умовах нешта даносіць удавалася. Праз той жа падтэкст. Усялякая справа, калі ўсур’ёз яе рабіць, больш складаная, чым здаецца.
Куда знікла прыгажосць мовы?
— Ілля Львовіч, сёння радыёжурналістыка змянілася. Раней быў дыктар, а зараз — вядучы навінаў, вядучы музычных праграм…
— Вось у тым і справа, што я не заўжды разумею, куды вядуць тыя вядучыя. Некаторыя з іх не валодаюць спецыфікай і тонкасцямі вуснай мовы. І гэта, на жаль, становіцца нормай.
— Падаецца, зараз нават нейкім шыкам лічыцца, каб у радыё-, тэлевядучых быў бы пэўны дэфекцік у маўленні, да прыкладу… Зараз жа ўсё на рэйтынгах трымаецца...
— Вы ўсё гаворыце слушна. Але нешта гэтых дэфектаў зашмат. Я разумею, калі ў кіно акцёр грае пэўную ролю, і ён мусіць падстройвацца пад свайго героя, выкарыстоўваць, “чапляць” размоўную манеру… Аднак калі вось так па-прасцяцку гавораць вядучыя, дык куды мы ідзем? Культура прафесіі сыходзіць. У людзей знікае разуменне нормы — і яны пачынаюць той дэфект успрымаць як належнае. А дзе тая прыгажосць мовы, якая ў ёй ёсць? А яна — бывае! Толькі людзі пра яе і пра яе значнасць забываюцца!
— А дзе яшчэ засталася ў нас тая самая ўзорная мова? Ведаем, што рэжысёр Купалаўскага тэатра Мікалай Пінігін запрашаў вас ставіць маўленне ў нядаўняй прэм’ернай “Чайцы”. Вось у гэтым тэатры, які калісьці называлі проста “Беларускі”, яна яшчэ ёсць?
— Сапраўды, запрашалі. І я, увогуле, працаваў і там, і ў Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі кансультантам па сцэнічнай мове. І сёння існуе такая практыка: акцёры тэлефануюць ды пытаюцца, як вымаўляць тое або іншае слова. У Купалаўскім, сапраўды, яшчэ застаўся пэўны ўзровень культуры маўлення. Але я памятаю, разам з тым, яшчэ тых купалаўцаў — Глебаў, Платонаў. Вось гэта было дзіва дзіўнае! А сёння бывае і такое, што я кажу маладым артыстам на рэпетыцыі: “Хлопцы, а як ваш тэатр называецца? Нацыянальны акадэмічны? Памятаеце пра тое?” Калі казаць пра ўзровень валодання беларускай мовай, то становішча, вядома, не радуе. У Акадэмію мастацтваў прыходзілі маладыя людзі, якія, нібыта, з-за мяжы прыехалі. Мовы не ведаюць. Некаторыя кажуць: “Нам настаўніца казала, што "як пішацца, так і гаворыцца”. І лупяць абы што: сумесь французскага з ніжегародскім. А, да прыкладу, тое ж слова “смяешся” ў нас гаворыцца зусім не так як пішацца, а “сьмяесься”. Але, з іншага боку, у каго той моладзі было вучыцца?
— А чаму сітуацыя складаецца падобным чынам?
— Гэта ўсё наступствы кастрычніка 1917-га. Я 1926-га года нараджэння і памятаю час, калі мне давялося тэрмінова пераходзіць на навучанне па-руску. Хоць знешне і ў той час праводзілася так званая нацыянальная палітыка. З той пары, відаць, і павялося. Усё, на маю думку, пачынаецца са школы. Калі буддзе больш беларускамоўных садкоў, то і мова пакрысе паўнавартасна адродзіцца. Але і з настаўнікамі зараз бяда. Заглянеш у нейкую школку, а там і самі выкладчыкі беларускай мовы размаўляюць гэтак жа, як нашы абітурыенты: на той самай сумесі… Карацей, знікла патрабавальнасць да ўласнай прафесіі. А без апошняй — ніяк. Акрамя таго, і ад кіраўнікоў беларуская мова гучыць досыць рэдка. Мо справа і ў сфарміраванасці многіх рускай культурай? Але тая ж Літва: паспрабуй адшукаць яе на карце свету — значна меншая за нашу краіна, але мову і гісторыю сваю літоўцы ведаюць і шануюць.
Спецыялістаў — у тэатры
— Ілья Львовіч, а хто, на ваш погляд, з эстрадных савецкіх артыстаў, добра спяваў па-беларуску? Мулявін добра спяваў?
— Я схіляюся перад гэтым чалавекам. Мулявін, які прыехаў з Расіі, зрабіў для Беларусі столькі, колькі і іншыя сто беларусаў не здолелі. Таму нават абмяркоўваць яго не стану ў такім кантэксце.
— А Аляксандр Ціхановіч і Ядвіга Паплаўская?
— Нармальна. Але апошнім часам я іх не слухаю.
— Віктар Вуячыч?
— Гэтаксама нармальна, але пераслухаць трэба. Даўно чуў яго запісы.
— Нічога вам слых не рэзала ў свой час, бо цяпер стае папросту абыякавага стаўлення да культуры маўлення?
— Магу пахваліць ранейшыя беларускія оперы, якія апошнім часам зніклі з эфіраў. Вось там артысты сачылі за мовай! Дарэчы, вы ўзнялі гэта пытанне, і магу падзяліцца, што зараз мая вучаніца пачала працаваць з нашымі опернымі артыстамі. Працуе памочнікам рэжысёра, вядзе ў тэатры сцэнічную мову, а тое значыць, што ўжо ёсць хтосьці, хто будзе і ў Оперным тэатры за мовай сачыць. Вядома, гэта добра. Але яшчэ лепш, каб тое стала правілам для ўсіх тэатраў.
Акадэмія як клас
— Вы разам з Андрэем Калядой з’яўляецеся аўтарам трохтомнай хрэстаматыі па сцэнічнай мове. Прызнайцеся, напісалі яе, ужо зусім страціўшы надзею на новае пакаленне?
— Тут — іншае. Студэнты звычайна проста не могуць знайсці матэрыял для працы. Таму я палічыў вартым напісаць гэту работу. Бо моладзь — яна ж амаль не чытае беларускія кнігі.
— А ўвогуле моладзь зараз чытае?
— У Акадэміі — чытае. Бо без чытання ў акцёрскай прафесіі няма чаго рабіць. Для таго, каб выбраць верш, студэнту неабходна прачытаць творы многіх аўтараў. З гэтай вялізнай колькасці абраць свой і вывучыць.
Адзначу, што нямала выпускнікоў Акадэміі мастацтваў працуюць у тых жа расійскіх тэатрах — у Маскве, Санкт-Пецярбургу, знаходзяць сябе, не губляюцца. Бо ўзровень культуры рускай мовы ў нашых студэнтаў нядрэнны. Значна горш з беларускай, але я пра гэта ўжо казаў. Урэшце, я з’яўляюся вялікім прыхільнікам рускай культуры, схіляю галаву перад ёй. Ці магчыма заставацца абыякавым да таго, што стварыў, да прыкладу, Бунін? Але мая заклапочанасць узроўнем беларускай сцэнічнай мовы ды мовы ўвогуле выклікана тым, што няма да яе піетэту. Не ва ўсіх, праўда. Але праблема — існуе.
Вось у тыя ж 1960-я да нас прыйшла цэлая хваля таленавітых людзей — паэтаў, пісьменнікаў, кампазітараў! Гэта былі асобы высокай культуры, на каго паглядзіш — і адразу хочацца наблізіцца да іх узроўню, намагацца дацягнуцца. Высокакваліфікаваныя. Разумныя. Выбітныя. Ды не толькі, дарэчы, у культуры: у іншых сферах былі падобныя аўтарытэты. І яны стваралі ды трымалі планку. А дзе сёння тая планка?
Пра родных студэнтаў
— А вам, Ілья Львовіч, дарэчы, радыёслухачы пісалі?
— Так. Былі такія водгукі: мы вас слухаем і хочам размаўляць так, як вы. Ды і мае студэнты на занятках часам скардзіліся: “Мы баімся з вамі размаўляць”. “Ну, давайце, — адказваю, — тады будзем маўчаць разам і вось так вучыцца”. Але потым паступова стасункі наладжваюцца, я ім дапамагаю, і студэнты пачынаюць штосьці рабіць. Колькі і кружэлак з маімі запісамі ёсць, праўда, расцягалі ўсё. З іншага боку, даеш паслухаць — і яны паступова ўцягваюцца. Адзін запіс, другі… І яны ўжо пачынаюць вучыцца, ім ужо, здаецца, і цікава робіцца. Таму і кружэлак тых не шкада…
— Ці ёсць каму “перадаць сцяг”?
— Многія мае вучні працуюць зараз выкладчыкамі па сцэнічнай мове. “Цягаюць” у мяне кніжкі. І гэта добра, канешне. Але вось такіх выключных педагогаў — адзінкі. Тым, каму я прапаноўваў выкладаць, сышлі ў акцёры. Складана з гэтым пытаннем. Педагогіка, ведаеце, — вельмі тонкая штука. З іншага боку, паскардзіцца на сваіх студэнтаў “язык не паварочваецца”. Калі я ляжаў у шпіталі, яны на мяне не забываліся. Настолькі, што загадчык аддзялення кардыялогіі зрабіў мне заўвагу: “Ілья Львовіч, растлумачце, калі ласка, сваім студэнтам, што гэта бальніца, а не клуб. Нельга такімі стаямі наведвацца…” А некаторыя мае вучні сваіх сыноў назвалі Ільёй. Неяк адна былая студэнтка прыйшла да мяне і прадставіла сына: “Ілья IV”. Усе яны ў пэўнай ступені мае дзеці. Вядома, я жыў у Акадэміі сярод моладзі. А зараз ужо не працую, і гэтага імпэту, гутарак з імі мне вельмі не стае.
Былі Людзі
— Вы казалі, што ў вашым жыцці было шмат розных сустрэч з цікавымі людзьмі. А ці былі тыя, вядомыя і знакамітыя асобы, у якіх вы расчараваліся?
— Было ў жыцці рознае. Але распавядаць вось так на публіку пра чыесьці адмоўныя рысы — гэта зняважыць чалавека. І наадварот — калі занадта хваліць, таксама няёмка робіцца. Я вам за чытваў, што напісала пра мяне мая вучаніца. Ну такі ўжо анёл атрымаўся, проста не па сабе! Падобны падыход таксама адштурхоўвае. Чалавек з мастацкім складам натуры прачытае такое і спалохаецца.
— Добра, тады з кім вы сябравалі?
— Сяброў у мяне было не так многа. Але ставала людзей, якіх я паважаў і паважаю. Расціслава Іванавіча Янкоўскага, да прыкладу, класікаў нашых, рэжысёраў вядомых…
Не магу не згадаць і сяброўства з акцёрам Віктарам Тарасавым: мы былі з ім, як браты. Па-першае, хачу адзначыць, што Віця, хоць і паходзіў з Расіі, з Сібіры, выдатна “схапіў” беларускую мову. Ён не быў маім вучнем, але мы перасякаліся на радыё, тэлебачанні. Лічу яго, бадай, самым таленавітым акцёрам сярод выпускнікоў Акадэміі мастацтваў. Такі прыклад. Неяк на здачы аднаго спектакля прысутнічалі журналісты. Я спытаў у аднаго з іх: “Вось зараз на сцэне стаяць чацвёра маладых людзей, адзін з іх толькі нядаўна ўпершыню пачуў беларускую мову. Здагадайцеся хто?”. Што вы думаеце? Указалі не на Тарасава! А ён — і быў тым, хто, лічы, толькі-толькі беларускую пачуў. Ой, які гэта быў хлопец! Дарэчы, у мяне і кніга ёсць з яго дарчым подпісам: “Ілью Кургану, вялікаму чалавеку, артысту, педагогу і п’яніцы. Ад любячага вучня”.
Мы з ім не толькі разам працавалі, але, вядома, выпівалі. І якія гэта былі пасядзелкі, я вам скажу! Памятаю, неяк сустрэліся з Віцем у цэнтры і добра так пасядзелі. Пайшлі да яго. А кватэра — на пятым паверсе. Два паверхі неяк прайшлі, а на трэцім — прыселі. І заснулі. Потым неяк расштурхалі адзін аднаго і далей пацягнуліся. Дайшлі. Таццяна, жонка Віктара, адкрывае нам дзверы, а мы стаім — зляпіўшыся. Усё ж такі чатыры нагі — гэта больш устойлівы фундамент, чым дзве. Яна спрабуе зацягнуць нас у дзверы, а мы не пралазім. Таццяна кажа нам: “Раз’яднайцеся!”. А як тут раз’яднацца? Стаім, гайдаемся. Урэшце, неяк яна нас разляпіла, і я адразу ўпаў на дыванок ля дзвярэй і заснуў. Таццяна мяне і не чапала. А яго пацягнула кудысьці, я ўжо не бачыў. Потым распавядала мне: “А я шукаю, дзе Ільюша. А ён — ляжыць, так утульна ўладкаваўся на гэтым дыванку і спіць”. Зараз прыгадваю тыя моманты — як жа гэта ўсё было хораша!
Паспеў!
— Сябравалі вы і з вашым вядомым калегам — Юрыем Левітанам…
— Так. Яму ж і належыць фраза: “Вам не трэба Левітан, ёсць у вас Ілья Курган”. Ведаеце як яна нарадзілася? На гэтую гісторыю не забудуся да канца сваіх дзён. 1968 год. У Маскве праходзіла канферэнцыя кіраўнікоў замежных камуністычных партый. І іх запрасілі ў Мінск на ганаровае пасяджэнне. У той час у нас гасціў Юрый Барысавіч, і я дамовіўся, каб ён падмяніў мяне падчас трансляцыі, прачытаўшы ўступную прамову: напярэдадні я атрымаў званне заслужанага артыста БССР і адсвяткаваў гэту справу. Стэлефанаваліся з Масквай, дамовіліся. Пераклалі тэкст на рускую мову. Часовы пропуск Левітану выпісалі, аніякіх перашкод, здаецца, не ўзнікла. Але было вырашана, што я ўсё ж такі буду суправаджаць Левітана на сход. Прыйшлі ў Палац спорту, пасяджэнне ладзілася там. І тут да Юрыя Барысавіча кідаецца вядомы маскоўскі каментатар па інтэрв’ю. Добра, адпусцілі на паўгадзінкі. А я пайшоў наверх, чакаць, калі ён прыйдзе.
І вось тут пачаліся прыгоды. Юрый Барысавіч — ЮрБор, як я яго называў — даў інтэрв’ю і паспрабаваў дайсці да нашай студыі. А ў Палацы паставілі ахову, якая, як ёй і належыла, нікога не пускала. “Ніякіх хаджэнняў”, — гавораць ахоўнікі, і ўсё тут. І Левітан, знаходзячыся ад нас літаральна ў некалькіх дзясятках метраў, праз залу, не можа прарвацца праз гэты кардон. Не пускаюць. Чаго ён толькі не рабіў: паказваў той часовы пропуск, казаў, што ў яго трансляцыя, казаў, што ён Левітан. Але ўсё дарэмна! У адказ адно: “Аніякіх хаджэнняў”. Мы ж у гэты час месца сабе не знаходзім. Час ідзе, а яго ўсё няма. Адчуваем: трэба штосьці вырашаць. Наш рэдактар і кажа: “Ну ўсё, Ілья, ты будзеш чытаць”. Тут высветлілася, што і тэксту няма — ён жа ў Левітана застаўся! І вось якімсьці цудам у аднаго з маіх калег знайшоўся нейкі пакамечаны варыянт, лічы, чарнавы. Працягваюць яго мне і заклінаюць: “Чытай!”. “Хлопцы, — кажу, — а павязуць жа мяне аднаго, калі што. Хацелася б усё ж такі, каб у кампаніі”. Жарты жартамі, а дзеячы кампартый рассаджваюцца, і я пачынаю чытаць гэты пакамечаны тэкст, прозвішчы тых правадыроў, якія і дома ў спакойнай абстаноўцы не надта вымавіш. Вось ужо і Машэраў падыходзіць да свайго месца, ужо мяркуеш як бы паспець прачытаць да таго, як ён сядзе. Хутчэй, хутчэй, і як толькі прамаўляю яго прозвішча, усе рэгаліі, ён пачынае выступаць: “Таварышы!..” Паспеў! Але тое, што мы там перажылі, — не перадаць словамі. Я потым пэўны час ад напружання нават узняцца не мог. Калі нарэшце суворыя “дзядзечкі ў гальштуках” сышлі, да нас дайшоў-такі Левітан. “Хто чытаў?”, — пытаецца. “Ілья”, — яму адказваюць. “Жартуеце? А тэкст адкуль?”. А яму працягваюць той пакамечаны варыянт. І тады ЮрБор, ён жа ўсё разумее, і сказаў: “Вам не трэба Левітан, ёсць у вас Ілья Курган”. Дык вось, скажыце, як выжыць пасля такога стрэсу! Калі не расслабішся, дык дакладна памрэш…
— І часта ў вас здараліся падобныя фарс-мажоры?
— Хапала. А часам справа была ў агульнай абстаноўцы, калі трэба было адмежавацца ад сітуацыі, ад праблем, ад людзей навокал. І тады сустрэчы з сябрамі станавіліся вялікай аддушынай.
Хаця б трошкі пісьменнікам…
— Ілья Львовіч, на вашу думку, ці ёсць такое паняцце як савецкая журналістыка?
— Так, напэўна, ёсць. Ёй, вядома, уласцівае было і ўсхваленне — сам, прызнаюся, пісаў артыкулы, дзе дадаваў, што Сталін — горны арол і бачыць далёка. Што рабіць, час быў такі. З іншага боку, савецкія журналісты і адказнасць за слова разумелі, калі можна так сказаць. Мне падаецца, зусім не шкодзіць журналісту быць хаця б трошкі пісьменнікам. Выявіць глыбіню чалавечага характару. Каб людзі здзіўляліся: а вось ёсць, аказваецца, і такое! Сёння журналісты дазваляюць сабе крытыку — пра гэта мы і марыць не маглі. Але заўсёды ў цэнтры павінен стаяць Чалавек. Журналістыка — гэта, калі Чалавек гаворыць з Чалавекам. Так, здаецца, будзе актуальна ва ўсе часы. Гэты падтэкст мне і хацелася б пачуць у сучасных тэкстах.
Пытанні Ілью Кургану задавалі Дар’я АМЯЛЬКОВІЧ, Пётра ВАСІЛЕЎСКІ, Алег КЛІМАЎ, Настасся ПАНКРАТАВА
Фота Таццяны МАТУСЕВІЧ