Аднак — выкручваемся…
— Як я жартую, культурнае адраджэнне праходзіць міма мяне. Кафедры этналогіі і фалькларыстыкі ў БДПУ не існуе ўжо некалькі гадоў. Яна працавала на пяць стацыянарных і пяць завочных груп, мы ладзілі шыкоўныя праграмы, цэлыя сучасныя фальклорныя спектаклі на аснове экспедыцыйных запісаў. Далёкія ад такой тэмы людзі, што бачылі праграмы, былі шакаваны тым, як магутна беларускі фольк уплывае на гледача. Быў у нас і кабінет, якi трашчаў ад архіва — базы для навучальнага працэсу: каля 500 DVD-дыскаў з этнічнай музыкай свету, паўтары тысячы аўдыядыскаў, мноства бабін… Былі тут і мае інструменты, на якіх гралі студэнты: універсітэту больш нічога купляць не патрабавалася (зараз інструменты, усё, што не псуецца, не гарыць і не плавіцца, захоўваецца на маім лецішчы, на балконе, у бацькоў удзельнікаў “Троіцы”). Цяпер замест кафедры этналогіі і фалькларыстыкі ёсць кафедра тэорыі і методыкі выкладання мастацтва, на якой я працую на паўстаўкі. Стацыянара на ёй няма, маецца група з пяці завочнікаў — харэографаў, з якімі трэба рабіць нейкія праграмы. І што можна зрабіць з такой колькасцю людзей, як рыхтаваць экзамен? Аднак — выкручваемся. Бяром тканіны, чаны тыбецкія, непальскія, шукаем варыянты злучэння неба, зямлі, прастор розных…
Яшчэ з’яўляюся ў Інстытуце культуры Беларусі, дзе выкладаю курс па музычных інструментах, чытаю лекцыі, вяду — хай і не так шмат — заняткі для работнікаў клубаў, бібліятэк, якія хочуць пазнаёміцца з абрадамі, святамі. Нават атрымліваецца падрыхтаваць які-небудзь адзін карагод, танцы з казой, з мядзведзем. Але для чаго іх рыхтаваць, куды? У нас у краіне няма ў дастатковай колькасці этнічных фестываляў (у Канадзе, да прыкладу, падобных — больш за тысячу ў год). Дый у Інстытуце ад сілы адзін-два чалавекі просяць скінуць на флэшку матэрыял, які паказваю…
— А можа, у краіне няма цікавасці да сваёй этнікі ў такіх маштабах? Ваш прыклад — красамоўны. Яшчэ гадоў пяць таму мы, журналісты, папракалі “Троіцу” за тое, што яна часцей выступае за мяжой, чым на радзіме, казалі, што публіка чакае канцэртаў тут, а іх няма… Што мы назіраем сёння? Два апошнія вашы праекты — сольны канцэрт да ўласнага 55-годдзя і прэзентацыя кнігі “Гарыць свечка ля алтара...” — прайшлі ў Малой зале Канцэртнай залы “Мінск” і аншлагаў не сабралі. На апошнім фестывалі “Камянiца” выступленне “Троіцы” — яшчэ нядаўна безумоўнага хэдлайнера любых мерапрыемстваў — ставяць на дзве гадзіны дня...
— “Камянiца”, кажуць, сабрала ад сямі да дзевяці тысяч гледачоў…
— Можа, яны прыйшлі на DJ-сэт Алега Скрыпкі — украінскага госця фестывалю?
— Можа... Што ж да прэзентацыі кнігі, то рэклама яе не была настолькі актыўнай, як прамоцыя юбілейнага канцэрта, калі я абышоў масу радыёстанцый, газет, распавядаючы пра тое, што матэрыял да яго збіраў дзесяць гадоў. І прыйшла палова залы. Было трошкі крыўдна. Летась, як мне сказалі, “перашкодзіў” кінафестываль “Лістапад”, гэтым разам ужо і не ведаю, што замінала. А ў Беларусі мы выступаем. У студзені быў філарманічны канцэрт, улетку — фестывалі “Вольнае паветра” і “Камянiца”. Мы працуем, калі нас запрашаюць. Але два сольныя канцэрты ў год, каб сабраць залу, нам складана сыграць.
— “Троіца” — не тур-гурт?
— А дзе беларускія тур-прадзюсары, хто арганізуе тур? Нават у рамках прэзентацыі гэтай кнігі?
— Вось! Яшчэ раз спытаем: можа, зараз у слухачоў няма патрэбы ў такога роду музыцы?..
— За вушы да яе не прыцягнеш. Гэта адмысловы ўваход, іншая прастора, і яе трэба адчуць. Еўропа ў гэтым сэнсе “ўсяедная”. Мы выступалі на фестывалі ў Венгрыі, у Мiшкальце. Выйшаў на сцэну дзядуля і стаў спяваць. Трыццаць хвілін. Яго слухалі і стары, і малы. Потым — венгерскі джаз, затым —
фольк, пасля — гурт, як наш “Палац”. Не было такога, каб гледачы ўсталі і сышлі. Яны слухалі і ўбіралi. Таму ў іхніх крамах — велізарныя шэрагі пласцінак, у тым ліку з этна-музыкай. А беларускай няма. Рускія рамансы ёсць, штосьці з Украіны, можа быць, а нас — няма...
— У вас не складваецца ўражанне, што мы, беларусы, не любім сваю музыку, не слухаем яе, не купляем?
— Прывяду такі прыклад. У аднаго афрыканскага племені ёсць два збаны як памяць аб продках. Першы, цэлы, захоўваецца ў такіх куфрах, што ў іх не залезці. А другі, увесь у расколінах, выкарыстоўваецца ў рытуальных абрадах, над яго захаванасцю ўсе трасуцца… У Беларусі яшчэ шмат “збаноў”, таму — чаго ж трэсціся?.. Мы яшчэ не ўсё страцілі... Але нешта ўнутры краіны пачынае змяняцца. Возьмем тую ж апошнюю “Камянiцу”. На гледачах усё больш нацыянальных касцюмаў, з’явіліся вышыванкі, пра іх гавораць, спрачаюцца, ці трэба іх насіць…
Хваравіта і яшчэ больш...
— Вы загаварылі аб дысках. Вашы перавыданні, перавыданні таго ж “Палаца”, іншыя сучасныя этнарэлізы цяжка знайсці ў продажы...
— Дык і не выгадна іх выпускаць. У 2008 годзе адна з вядучых на той момант беларускіх выдавецкіх кампаній выпусціла вялікім накладам наш альбом “Жар-жар”, зрабіла яго прэзентацыю ў краме, на якую прыйшло... тры чалавекі. Але... Мяне мае студэнты, якія за сценкай штосьці “цвыркаюць” са сваёй музыкі, нешта такое добрае, пытаюцца: “Куды нам з усім гэтым пайсці? Не хочаце з намі сыграць?” “Не”, — кажу я ім, бо гэта з боку падаецца, што мы на канцэрце імправізуем, насамрэч жа нашы рэчы вывучаны, усё вычышчана і выраўнавана. Аж да таго, што калі хто-небудзь з трыа збіваецца, лепш спыняцца, таму што далей не ведаеш, што рабіць. Вось такая музыка “Троіцы”. А маладым музыкантам трэба самім шукаць фестывалі, а пад іх патрэбны хаця б дэма-версіі работ.
— Дарэчы, вы дзесьці сказалі, што “Троіца” рыхтуе да выхаду новы альбом, які, па вашых прагнозах, зробіць на слухача не менш магутнае ўздзеянне, чым “Зiмачка”...
— Напісалі вашы калегі, што гэта будзе “бомба”. Не ведаю. Мы сышлі ад звыклых песенных памераў. Не пабаюся параўнання з “Песнярамі”, якія калісьці стаміліся ад нейкіх маленькіх “дрындушак” і сталі выконваць вялікія формы. Так і мы сышлі ў прастору, дзе можам сябе рэалізаваць. Усё, што адбывалася пад час запісу апошняга альбома “Зiмачка”, пасля яго выхаду і адбываецца цяпер, — гэта пераход да фальклорных сюіт. Такіх як кампазіцыі “Цар-агонь” або “Мядзведзь” (апошняя — з трох частак). Чаму адбыліся такія змены? Напэўна, таму, што я да гэтага часу працягваю нешта вывучаць, шукаць, думаць. Зразумела, што гэта нефармат, зразумела, што такія кампазіцыі не возьмуць на радыё, але такой мэты мы ўжо і не ставім перад сабой. Напісаць песню ў два-тры акорды — не праблема, а вы паспрабуйце злучыць тры розныя рытмы ў адной рэчы, тры розныя пульсацыі на аснове народнай музыкі!..
— Вы самі змяняецеся ўнутрана ад альбома да альбома або нават у час запісу?
— Вядома. Не схаваю, запіс “Сон-травы” (2008 год) прыпадае на перыяд майго магутнага захаплення язычніцтвам. І гэта адчувальна па самой музыцы. Для мяне “Сон-трава” — цалкам язычніцкая, а “Зiмачка” (2011-ы) — ужо хрысціянская. Пры працы над ёй мы пасяліліся на ўскраіне Варшавы, побач быў касцёл Святой Троіцы. Я штораніцу прыходзіў у яго і настройваўся.
— А зараз вы, хутчэй, вызнаяце..?
— Я чалавек, які верыць, ахрышчаны ў касцёле. Але ж надта ў язычнікаў прыгожыя тэксты, яны ўмеюць вельмi прыгожа ўзаемадзейнічаць з прыродай. Абрады, рытуалы іх блізкія да зямлі. Гэта значыць... ёсць ува мне гэткі элемент блукання... Але я нармальна стаўлюся да ўсіх рэлігій, магу службу паслухаць у храмах розных канфесій. У мяне жонка — праваслаўная. А жыццё я ўспрымаю як энергетычны калодзеж.
— Сёння ледзь не па ўсёй краіне займаюцца адраджэннем абрадаў. Ці даводзілася вам наведваць такія мерапрыемствы? І наколькі, на ваш погляд, на выхадзе гэты працэс атрымліваецца натуральным, прыродным, аўтэнтычным?
— Гэтая тэма заўсёды была для мяне хваравітая. З 1983 года я займаюся рэканструкцыяй абрадавых святаў, уключаючы раённыя, гарадскія, якія праходзілі ў Мінску. Я быў рэжысёрам некаторых такіх святаў, калі ля сцэны збіралася тры тысячы чалавек і хтосьці з натоўпу крычаў: “Паказвай Купалле, нам яго ў газетах абяцалі!” Падобныя купаллі і сёння заканчваюцца “нацыянальнай беларускай стравай” — шашлыкамі.
Шмат кажу студэнтам, слухачам, што адраджэнне таго ж абраду (у нашым выпадку — рэканструкцыя) павінна пачынацца з дома, з сям’і, з дзіцячага садка, потым — школа і ВНУ. Такі ланцужок у нас практычна адсутнічае. Таму тыя, хто бярэцца за падобныя рэчы, не разумеюць, што яны робяць і навошта. Я разумею, ад іх патрабуюць: давайце святы, давайце народ забаўляць! Тады людзей трэба адукоўваць. Напрыклад, з 2004-га па 2007-ы мяне запрашалі ў маскоўскі Цэнтр нетрадыцыйнай медыцыны. Некаторых слухачоў, што там “лякуюць карму”, навучаюць святочным дзеям. Я ладзіў для іх калядную варажбу, Багач, Купалле і Масленку. Пісаў метадычкі, дзе распавядалася, што свята павінна ў сябе ўключаць, якія стравы, складаў сцэнарны план. У такія групы слухачоў у мяне прыходзіла чалавек дваццаць пяць-трыццаць. Не дзвесце!
А мы зараз арыентуемся на натоўп. На вогнішчы спальваюць штосьці дрэннае, дапусцім, рэчы хворага, і ўсе праз агонь скачуць, не разумеючы, што гэтага рабіць нельга ні ў якім разе! Або вясельны абрад. Мне распавядаюць: бяруць тры ручнікі, адзін рассцілаюць, другі трымаюць над галавой, трэцім звязваюць рукі. Я пытаюся: “Хто звязвае?” — “Я”. — “А ты маеш права? Гэта ж сапраўднае вяселле, а не стылізацыя”. — “...А цешча яшчэ бярэ дзве свечкі ды скручвае іх”. — “Дык гэта ж магіяй выдае!..” А каталіцкі святар, які асвячае язычніцкае вогнішча?.. І такога зараз вельмі шмат. І мы ўсё гэта хочам адрадзіць у такім выглядзе, не ведаючы, не разумеючы, пераносячы чужое на нашу зямлю?..
— Раздвоенасцi не адчуваеце ў сабе? Усёй сваёй творчасцю вы апелюеце да беларускай аўтэнтыкі, а мець зносіны даводзіцца, напэўна, усё больш на рускай мове.
— Усё гэта цягнецца яшчэ са школы, ад тагачаснага стаўлення да беларускай мовы. І яшчэ паўплывалі даўнія-даўнія паездкі з ансамблем “Дзіва” па беларускіх дыяспарах: прызнацца, у той час не вельмі добрае ўражанне на мяне зрабілі тагачасныя кіраўнікі суполак нашых суайчыннікаў. І я тады вырашыў, што размаўляць буду на рускай, а займацца стану беларускім фальклорам. Не так важна, на якой мове гаворыць чалавек, які жыве ў сваёй краіне, як тое, што ён для яе робіць.
— Ці не было б вам больш проста жыць за мяжой і займацца там беларускім мастацтвам?
— “Троіцы” прапаноўвалі застацца ў Галандыі, але, каб нармальна жыць, мы павінны былі атрымліваць па тры тысячы гульдэнаў у месяц. Кожны з нас адну траціў бы на сябе, а дзве — аддаваў дзяржаве. За гэтыя дзевяць тысячаў на гурт намі трэба было вельмі сур’ёзна займацца. Людзі, падумаўшы і ўсё ўзважыўшы, прапанову адклікалі...
А наогул… У мяне тут карані. У Лідзе жыве мама, яна ўжо тры гады не бачыць... Мама падарыла мне свой домік пад горадам. Я зрабіў сад камянёў, пасадзіў вінаград таты, там ёсць калодзеж, які бацька капаў. У Лідзе жыве сястра,
і яна выкладае ў музвучылішчы. У гэтым горадзе я часта бываю, свайго чатырохмесячнага сына ўжо сем разоў туды, на лецішча, вазіў. І не змяняю ўсё гэта на Галандыю. Урэшце, каб устаць там на ногі, я не ведаю, колькі б гадоў спатрэбілася. Але жыць там можна: шмат таннай ежы, адзення ў “сэканд хэндах”...
І для кантрасту. У “Троіцы” да гэтага часу не вырашана пытанне з рэпетыцыйнай кропкай. Мы здымаем у адным з клубаў за МКАД пакой, дзе вы ўсе (а нас у госці да Івана Іванавіча прыйшло, паўторымся, сямёра. — Рэд.) не змясціліся б. Пасля таго, як мы былі ўзнагароджаны Нацыянальнай музычнай прэміяй 2011 года як “Лепшы гурт”, нас прыйшлі здымаць тэлевізійшчыкі. Яны адкрылі дзверы ў пакой і пытаюцца: “А куды далей ісці, дзе ўваход?” Напісалі пра сваё становішча неяк на імя былога міністра культуры Паўла Латушкі ліст з прапановай праекта беларускай этналабараторыі. Прыходзіў да нас яго першы намеснік. Калі ён убачыў інструменты, сказаў, што трэба рабіць не раённы цэнтр, а абласны. Гаварыліся словы пра памяшканні ў Траецкім прадмесці. Словы, словы...
— А калі б для архіва ды інструментаў прапанавалі памяшканне не ў Мінску?
— Нам казалі пра Астрашыцкі гарадок, аднак, абмеркаваўшы, вырашылі, што далекавата. Мы і так на рэпетыцыі ездзім з розных канцоў Мінска. З інструментаў выкарыстоўваем толькі тое, што неабходна ў дадзены момант. Але, вядома, шкада, што многія з іх — у чахлах. Працуеш над якой-небудзь песняй, спатрэбілася нешта, раз — і гэта ў цябе пад рукой. А так ведаеш, што інструмент на балконе: ну — абыдземся… З экспанатамі, якія я збіраў для музея і якія выкарыстоўваюцца на канцэртах, тэма яшчэ больш балючая. Батлейка, маскі і не толькі — у варшаўскага сябра перахоўваюцца. У Інстытут культуры Беларусі мяне паклікалі яшчэ і з тым, каб я там выставіў сабранае. Запрасілі дызайнера, каб ён усё аформіў. Сталі думаць, як аплаціць яго працу, — і ўсё завісла. У выніку, і там расставіць экспанаты няма дзе, хоць памяшканняў пустых поўна. А семінары ж у Інстытуце праводзяцца для тых, хто мае патрэбу ў культуры …
— Няма стомленасцi, расчаравання ад таго, што не ўсё складваецца так, як хацелася б? Вунь, самі прагназуеце, што новыя песні наўрад ці будуць раціраваць у FM-эфіры...
— Кампазіцыі, якія тут “не ідуць”, шыкоўна прымаюць у Іспаніі ці ў Польшчы. У свеце даўно і па-рознаму працуюць з этнічнай музыкай. І калі ў нас праект Русі “Shuma” прадстаўляюць як нешта незвычайнае, я кажу, што ўжо ў 1979 годзе слухаў па замежным радыё эксперыменты французскіх і англійскіх музыкантаў на стыку фольку з электронікай. Я і сам гэтым цікавіўся, і “Троіца” прайшла праз такое.
Важны дух. Можна рукі апусціць і ў дваццаць, а можна і ў семдзясят працаваць так, як ірландзец Роні Дру. Ён прылятаў на фестываль, выпальваў сігару, граў усё, што ведаў, сядаў у самалёт і ляцеў далей. Думаю, у мяне яшчэ гадоў з дваццаць у запасе маецца. Расчаравання няма, усё роўна будзем рабіць тое, што нам падабаецца. Я быў на адным з выступленняў “Песняроў”, калі яны давалі бясплатны юбілейны канцэрт да 25-годдзя: Палац спорту — бітком. І Мулявін сказаў, што яны будуць граць у той вечар да таго часу, пакуль гледачам не надакучыць. І яны доўга-доўга выконвалі песні, а потым пачалі граць нешта такое з партытурай, да чаго публіка аказалася не гатовая. І людзі, чалавек па дзесяць-пятнаццаць, сталі сыходзіць. А мы так граем увесь час, і Філармонію збіраем…
У кожнага свой крыж
— Новы трыб’ют “Песнярам” чулі?
— Чуў. І няхай нешта робяць такога кшталту, не толькі “Песняроў”, хай занурваюцца ў мову, у мелодыі старадаўнія і не толькі.
— А ўяўляеце, як мог бы выглядаць трыб’ют “Троіцы”?
— Не. А што, хтосьці зможа зрабіць нешта з кампазіцыяй “Мядзведзь”?.. Каб атрымалася, як у гурта “Akana”, які на трыб’юце “Re: “Песняры” пераспяваў вельмі па-свойму “Каляду”? Усё роўна ў вушах будзе гучаць мулявінскі варыянт. Тады навошта? У работах “Песняроў” сабрана наймагутная сіла. Што можа даць іх новая апрацоўка? Дый мала ў нас па-сапраўднаму прафесійнага ў музыцы. На венгерскі фестываль “Sziget” прыходзіць мільён заявак з усяго свету. У нас жа ёсць “Палац”, “Kriwi” — прычым Вераніка Круглова то тут, то ў Берліне — і “Троіца”. Часам — “Ur’ia”. Затое конкурсаў вакальных — процьма. Я за галаву хапаўся, бачачы, як пад час нейкага фольк-шоу спявачка ў нацыянальным касцюме садзілася на шпагат. Чым кіраваўся рэжысёр, які падобнае прыдумляе?..
Вось глядзіце (Бярэ аркуш паперы і ручку, пачынае рысаваць і каментаваць. — Рэд.). Ёсць такі выраз: “Чалавек нясе свой крыж”. Чалавек жа павінен быць у цэнтры перакрыжавання. Вось зямля — яна ж наша маці, вось дождж, які яе палівае, — наш бацька. А вось я нарадзіўся — я паміж імі. Я павінен стаяць моцна. Калі ў мяне добра з мамай, калі ў мяне добра з татам, нават калі іх ужо няма, але ўсё было добра, то я ўвесь час атрымліваю ад іх сілу, энергію і здароўе. Калі ўсё было дрэнна з татам ці мамай, то канала, бацькоўскага падсілкоўвання, у мяне няма (прыгадайце адразу дзяцей, якія выраслі без бацькоў). І я стаю ўжо не так трывала. У нас ёсць ці былі дзве бабулі і два дзядулі. Калі яны памерлі, а я не ведаю, дзе яны пахаваны, то і родавага падсілкоўвання ў мяне няма. І я наогул ужо ніякавата стаю на зямлі. Дапусцім, у нас усё добра, я ўсе гэтыя кропкі дачыненняў адной лініяй злучаю, і мы атрымліваем тую зорачку, якая вышыта на ўсіх беларускіх ручніках ды посцілках. Гэта родавая зорка, што нас трымае ў жыцці, калі мы са сваімі блізкімі знаходзімся ў добрых адносінах. А ёсць яшчэ родавая зорка маёй жонкі — калі яна гэткая ж гарманічная, то адзін род не будзе “ціснуць” іншы. А ёсць яшчэ зоркі сясцёр, братоў... (Але можа з’явіцца і такая зорка — палюбоўнік ці палюбоўніца, якая ўсё бурыць і ламае.) У такім простым, у такіх зорачках і закладзена інфармацыя, як правільна жыць. І вось гэтую “зорную карту” потым трэба перадаць сыну, сын перадасць яе ўнуку, і карта стане прырастаць. Але можна ў Маскве набыць дыплом, дзе будзе напісана, што ты — граф, дваранін. Але гэта ўжо не фольк — гэта “жанчына на шпагаце”…
— Яшчэ два ўдзельнікі “Троіцы” — Юрый Паўлоўскі і Юрый Дзмітрыеў — падзяляюць вашы погляды на творчасць і жыццё наогул? Ёсць такія ансамблі, дзе музыканты церпяць адно аднаго толькі з-за таго, што калектыў іх камерцыйна паспяховы…
— Дзмітрыеў вырас у беларускамоўнай сям’і. Яго бацька шмат гадоў працаваў на розных пасадах у часопісе “Полымя”. Юра ўвесь у беларускіх каранях і этнасе, ён, мой былы студэнт, БДПУ скончыў як харэограф. Танцаваў у ансамблі “Рэй”, потым паступіў у БДУКіМ, вучыўся там гітарнаму майстэрству, зараз — сам выкладае гітару. Паўлоўскага я ведаў па гурце “Князь Мышкін”, адкуль і запрасіў яго ў “Троіцу”. Ён дапамагаў у стварэнні і выпуску абедзвюх маіх кніг. Мы ўтрох па пяць тыдняў запар гастралявалі і адно аднаму не назалялі. У кожнага ў “Троіцы”, акрамя творчасці, ёсць свой кавалак працы. У Паўлоўскага гэта Інтэрнэт, у Дзмітрыева — рэчы, звязаныя з тэхнічным абсталяваннем групы. Сварак і высвятленняў адносін паміж намі не было, а ўсе важныя рашэнні прымаем звычайным галасаваннем.
— І напрыканцы — аб вашай другой кнізе “Гарыць свечка ля алтара...”, выдадзенай зусім нядаўна. Што яна з сябе ўяўляе?
— Першая кніга — “Аўтабаны і менестрэлі”, якая выйшла ў 2009 годзе, была цалкам прысвечана гастролям, падарожжам гурта. У другую ўвайшлі мае... сны, іх расшыфроўкі, вершы, складзеныя ў дарозе, трошкі прозы, успаміны пра наведванне святых мясцін, запісы, звязаныя з маімі медытацыямі, духоўнымі практыкамі. Ёсць штосьці і аб “Троіцы”, мае думкі пра продкаў, род, сям’ю, Беларусь. Хацелася б, каб тыя, хто прачытае кнігу, задумаліся пра гэта. Мы ў большасці сваёй упэўнены, што дасягнутага дамагліся самі, забываючы пра падмурак, пра “падушку”…
Фота Юрыя ІВАНОВА
У сустрэчы з Іванам Кірчуком прымалі ўдзел Сяргей Трафілаў, Пётра Васілеўскі, Алег Клімаў, Наталля Овад, Вольга Навіцкая, Юрый Чарнякевіч, Юрый Іваноў.