Перадгісторыя
У 2003 годзе была прынята Канвенцыя ЮНЕСКО “Аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны”, якую на сёння ратыфікавалі 79 дзяржаў свету.Рэспубліка Беларусь далучылася да гэтай Канвенцыі Указам Прэзідэнта краіны — адна з першых у свеце і першая ў СНД. Павага да актыўнай пазіцыі нашай краіны, у сваю чаргу, праявілася ў тым, што Беларусь прадстаўлена ў Міжурадавым камітэце па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКО. Да ведама чытача, не ўсе краіны, якія далучыліся да Канвенцыі ЮНЕСКО, маюць сваіх прадстаўнікоў у гэтай уплывовай структуры.І хоць наша газета пра тое пісала ўжо, не лішнім будзе нагадаць: Канвенцыя ЮНЕСКО падтрымлівае нематэрыяльную культурную спадчыну ў жывых яе праявах. Нематэрыяльная спадчына — так, як гэтае паняцце трактуецца ў Канвенцыі ЮНЕСКО, — гэта не архіўныя матэрыялы, а тое, што перадаецца з пакалення ў пакаленне і рэальна існуе ў побыце. Мэта Канвенцыі — захаванне і развіццё існуючых элементаў нематэрыяльнай культурнай спадчыны, пад якімі разумеюцца “звычаі, формы прадстаўлення і самавыяўлення, веды і навыкі, а таксама звязаныя з імі інструменты, прадметы, артэфакты, культурная прастора, якія прызнаюцца супольнасцямі, сацыяльнымі групамі і ў некаторых выпадках асобнымі людзьмі ў якасці іх культурнай спадчыны”. Каб гэтая мэта была больш зразумелай, арганізатары “круглага стала”, аб якім ідзе размова, распаўсюдзілі сярод запрошаных на яго такія словы са звароту генеральнага дырэктара ЮНЕСКО Каіціры Мацууры да ўдзельнікаў ІІ чарговай сесіі Міжурадавага камітэта па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны: “Гэтая Канвенцыя адыгрывае вялікую ролю ў нашых дзеяннях, накіраваных на вырашэнне праблем, звязаных з глабалізацыяй. Канвенцыя можа дапамагчы ў пошуках аптымальнага адказу на той ціск, які глабалізацыя аказвае на культурную разнастайнасць, у прыватнасці, на яе так званыя “жывыя” праяўленні, характэрныя для мясцовага насельніцтва і карэнных народаў. Яна прызвана таксама садзейнічаць у вырашэнні праблем, народжаных сучасным полікультурным грамадствам. Больш паважлівыя адносіны да нематэрыяльнай культурнай спадчыны могуць стаць адным са шляхоў усталявання сацыяльнай гармоніі”.
А ці ёсць у нас што ахоўваць?
— Ды ўрэшце, дзе яна — тая унікальная захаванасць нематэрыяльнай культурнай спадчыны ў Беларусі, аб якой столькі размоў? Калі я трапляў на вясковыя вечарынкі, дык ні разу не чуў на іх сапраўдных, глыбінных беларускіх песень. Спявалі звычайна “Вот кто-то с горочки спустился”, ці “Малиновки заслышав голосок”, ці штосьці з сучаснай эстрады. Не бачыў і народнага мастацтва ў тым выглядзе, у якім яго стварыў народ, на фестывалях, дзе давялося пабываць. Там уладарылі апрацаваная і пераапрацаваная музыка і харэаграфія, такі ж і сцэнічны касцюм. Не ўбачыш жывой спадчыны — адны варыяцыі на тэму! Дык мо годзе ўжо казаць, што ў нашай краіне — унікальная захаванасць нематэрыяльнай культурнай спадчыны, што яе шмат? Лепш узяцца, нарэшце, за рэальную працу па зберажэнні хаця б таго, што яшчэ застаецца?Вось так, магчыма, і спецыяльна абвастраючы пытанне, каб выклікаць дыскусію, пачаў размову за “круглым сталом” старшыня Нацыянальнай камісіі па справах ЮНЕСКО, Пасол па асобых даручэннях МЗС Уладзімір Шчасны.Пазней У.Шчасны паказаў відэадыск, які ў БДУ культуры і мастацтваў падрыхтавалі ў рамках заяўкі ад Беларусі на ўнясенне ў Рэпрэзентатыўны спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны чалавецтва абрадаў Усходняга Палесся.Магчыма, і ўбачыўшы на гэтым дыску фотаздымак палескіх жанчын у сучасных народна-сцэнічных касцюмах, эксперты ЮНЕСКО засумняваліся: жывая гэтая спадчына ці тэатралізацыя?
Як і можна было чакаць, выказанае У.Шчасным сумненне ў наяўнасці аўтэнтычнага мастацтва ў жывых формах выклікала пярэчанні з боку спецыялістаў-даследчыкаў. Кандыдат мастацтвазнаўства Вольга Лабачэўская, загадчыца лабараторыі традыцыйнага мастацтва Беларускага дзяржаўнага інстытута праблем культуры Алена Боганева, прапагандыстка традыцыйнай культуры, журналістка Рэгіна Гамзовіч, якая была адным з ініцыятараў надання статуса нематэрыяльнай культурнай каштоўнасці Беларусі абрадам вёсак Пагост Жыткавіцкага раёна і Казацкія Балсуны Веткаўскага раёна, пацвердзілі: захаванасць культурнага пласта, аб якім ідзе размова, усё яшчэ досыць вялікая. Іншая справа, што гэтая спадчына вымагае неадкладнай падтрымкі, бо многім яе носьбітам пад 80, пад 90 гадоў, і тое, чым яны валодаюць, не пераходзіць да дзяцей і ўнукаў. А што да заяўкі на ўнясенне ў Спіс ЮНЕСКО, дык, магчыма, не тым даручалі яе падрыхтаваць, не з тымі раіліся, хто разбіраецца ў тэме.
На маю думку, сказанае паважаным старшынёй Нацыянальнай камісіі па справах ЮНЕСКО і так, і не так.Па-першае, калі жывыя праявы аўтэнтычнага народнага мастацтва ў нас захаваліся лепш, чым дзесьці, дык гэта не абавязкова азначае, што яны ёсць у кожнай вёсцы. А па-другое, і самі яго носьбіты за дзесяцігоддзі стаўлення да гэтай спадчыны як да чагосьці не вельмі патрэбнага прывыклі трымаць гэтыя свае мастацкія памкненні пры сабе, бо іншым разам проста не ўпэўнены, што яны будуць станоўча ўспрыняты.
Узяць хаця б гераінь адной з маіх апошніх публікацый “Незабудкі” Чавушчыны як мясцовы эталон”. 50 гадоў жанчыны спявалі ў вясковым клубе тое, што ад іх хацелі чуць — тыповы клубны рэпертуар. А, разам з тым, у сваім асяродку захавалі і багатую спадчыну традыцыйнай культуры, якую перанялі ад бацькоў і матуль. Яшчэ літаральна нядаўна спецыялісты запісалі ад іх больш за 60 аўтэнтычных мелодый.
Уласна народнае мастацтва і апрацаванае народна-сцэнічнае — насамрэч проста два розныя яго накірункі, кожны з якіх мае права на існаванне. Па вобразным выказванні вядучага этнамузыколага Нацыянальнай акадэміі навук Тамары Варфаламеевай, гэта як лес і парк — у кожнага свая прыгажосць. Але праўда і тое, што ўхіл у нас у культасветрабоце ў бок “паркавага будаўніцтва”. І нават ад дасведчаных службовых асоб іншым разам можна пачуць: “Аўтэнтычная народная песня, харэаграфія, абрады — гэта добра, бо на аснове ўсяго гэтага ствараюць свае творы прафесіяналы”. Але аўтэнтыка — не толькі сфера навуковых даследаванняў і сыравіна для апрацовак, гэта яшчэ і самастойная частка культуры, самастойны від мастацтва, які прынцыпова нічым іншым заменены быць не можа. І менавіта на захаванне жывых яго праяў скіроўвае Канвенцыя ЮНЕСКО па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны.
Якой павінна быць сістэма працы?
Далучаючыся да Канвенцыі ЮНЕСКО, дзяржавы бяруць на сябе абавязацельствы па захаванні і падтрымцы нематэрыяльнай культурнай спадчыны. Што ж робіцца ў гэтым кірунку на Беларусі і ў замежжы? Наша прадстаўніца ў Міжурадавым камітэце ЮНЕСКО па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны, намеснік дырэктара Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы Ала Сташкевіч расказала, што ўжо актыўна вядзецца работа па стварэнні рэестра нематэрыяльнай культурнай спадчыны. Гэта значыць, вызначаецца тое, што трэба ахоўваць і падтрымліваць, выпрацоўваюцца падыходы да таго, як гэта трэба рабіць.Балгарыя, да прыкладу, свой рэестр ужо стварыла, буйнамаштабную працу ў гэтым накірунку зараз вядзе Эстонія. А Беларусь, на жаль, адстае. Прычына, як лічыць А.Сташкевіч, у тым, што ў нас пакуль няма сістэмы працы з нематэрыяльнай культурнай спадчынай, да канца не вызначана, хто і за што адказвае.— А я дык упэўнена, што сістэма ў нас ёсць, — выказала сваю думку намеснік старшыні профільнай дэпутацкай камісіі Наталля Аўдзеева. — Трэба разабрацца, чаму сістэма не спрацоўвае. Я думаю, калі мы засяродзім на гэтым увагу кіраўніцтва Міністэрства культуры, дзейсная работа будзе наладжана.
Адна з праблем, якія разглядаліся падчас “круглага стала”, — тое, наколькі адпавядаюць адно аднаму наша заканадаўства, якое тычыцца нематэрыяльнай культурнай спадчыны, і Канвенцыя ЮНЕСКО аб яе ахове. І хоць ёсць пэўныя разыходжанні паміж паняццем “нематэрыяльная культурная каштоўнасць” у Законе “Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь” і паняццем “нематэрыяльная культурная спадчына” ў Канвенцыі, гаварылася падчас “круглага стала”, трэба мець на ўвазе, што ахова нематэрыяльнай культурнай спадчыны рэгулюецца не толькі гэтым законам, а сістэмай заканадаўства. І, як давяла намеснік дырэктара Інстытута дзяржавы і права Нацыянальнай акадэміі навук Марыя Сатоліна, ва ўсялякім разе, няма разыходжанняў паміж Канвенцыяй і Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, у якой утрымліваецца паняцце “гісторыка-культурная і духоўная спадчына”.
Яшчэ адно важнае пытанне: механізм стварэння рэестра нематэрыяльнай культурнай спадчыны. У Беларусі, як і ў некаторых краінах Усходняй Еўропы, пабудавана іерархія падыходаў да інвентарызацыі зверху ўніз, што не ўхваляецца Канвенцыяй. У вызначэнні паняцця “нематэрыяльная культурная спадчына” ў Канвенцыі падкрэсліваецца, што гэтая спадчына павінна быць прызнана “супольнасцямі, сацыяльнымі групамі і ў некаторых выпадках асобнымі людзьмі”. Такім чынам, размова ідзе пра падыход знізу ўверх. Але магчымы таксама і аб’яднаны падыход.
— Калі гаварыць пра прапановы знізу, — выказала сваё меркаванне Алена Боганева, — дык мы павінны ўсведамляць, што гэтыя прапановы могуць быць зроблены мясцовымі краязнаўцамі, настаўнікамі, культработнікамі. Каб нашы 80-90-гадовыя бабулі самі вылучалі сябе... на ўключэнне ў рэестр спадчыны — не рэальна.
— Тут выказваюць занепакоенасць, што прапаноў не будзе, — казаў старшыня Пастаяннай камісіі Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу краіны Уладзімір Здановіч. — Але ці не атрымаецца так, што, калі іх будуць рыхтаваць “сацыяльныя групы, асобныя людзі”, карацей, не спецыялісты, не эксперты, дык Міністэрства культуры акажацца заваленым некампетэнтнымі, добра непрапрацаванымі прапановамі?
Удзельнікі “круглага стала” прыйшлі да высновы, што найбольш прымальны сумесны падыход — каб працавалі разам мясцовыя актывісты і эксперты. Адсюль і прапанова ў выніковым дакуменце “круглага стала” па стварэнні раённых саветаў па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны.
У выніковы дакумент уключаны і прапановы аб распрацоўцы Дзяржаўнай комплекснай праграмы “Нематэрыяльная культурная спадчына”, аб тым, што неабходна на дзяржаўным узроўні планаваць мэтанакіраванае выдзяленне сродкаў на яе ахову.
Што маем — зберажом?
Ішла гаворка і пра наступнае: рана ці позна паўстане пытанне стварэння рэспубліканскага каардынацыйнага органа па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны. Але гэтыя функцыі, гаварылася падчас “круглага стала”, магла б выканаць і сёння дзеючая структура — лабараторыя традыцыйнага мастацтва Беларускага дзяржаўнага інстытута праблем культуры.
Я даволі добра знаёма з працай гэтай лабараторыі, неаднойчы пісала пра яе. Таму выкажу ўласнае меркаванне. Лабараторыя традыцыйнага мастацтва, без перабольшвання, — з’ява ў айчыннай культуры. Менавіта гэтая лабараторыя за апошнія гады правяла буйнамаштабныя навукова-прыкладныя даследаванні сучаснага стану нематэрыяльнай культурнай спадчыны на ўсёй тэрыторыі Беларусі і перадала напрацаваныя матэрыялы ў раёны, вобласці, па замове абласных упраўленняў культуры выдае 6-томную анталогію “Традыцыйная мастацкая культура беларусаў”, адрасаваную найперш культасветработнікам. На падмурку чаго мы маглі б сёння ствараць рэестр нематэрыяльнай культурнай спадчыны, калі б гэтых напрацовак не было?
У лабараторыі традыцыйнага мастацтва распрацавана і апрабіравана ў многіх рэгіёнах праграма “Традыцыйная культура і дзеці”, якая прадугледжвае авалодванне каштоўнасцямі нематэрыяльнай культурнай спадчыны дзецьмі і моладдзю. У рамках гэтай праграмы лабараторыя, як структурнае падраздзяленне БелДІПК, разам з Акцябрскім райвыканкамам і ўпраўленнем культуры Гомельскага аблвыканкама праводзіць фестываль фальклорнага мастацтва “Берагіня” — адзіны сёння ў краіне рэспубліканскі фестываль па нематэрыяльнай культурнай спадчыне.У складзе лабараторыі — выдатныя эксперты па ўсіх накірунках нематэрыяльнай культурнай спадчыны, якія падтрымліваюць сувязі і з носьбітамі гэтай спадчыны, і з культработнікамі на месцах. Напрыклад, вядучы этнамузыколаг краіны, кандыдат мастацтвазнаўства Тамара Варфаламеева нашу музычную аўтэнтычную культуру ведае настолькі выдатна, што па пахавальных напевах нашчадкаў колішніх беларускіх перасяленцаў у Сібіры можа дакладна сказаць, з якога раёна Беларусі прыехалі калісьці іх продкі. Кандыдат мастацтвазнаўства Вольга Лабачэўская — вядомая даследчыца народнага тэкстылю, знаўца семантыкі тканых і вышываных узораў. Мікола Козенка — выбітны этнахарэограф, які толькі аднаго побытавага танца — беларускай полькі — ведае 60 варыянтаў. Ён жа — аўтар канцэпцыі праграмы “Традыцыйная культура і дзеці”. А яна сапраўды унікальная, у тым ліку і таму, што дае магчымасць зберагчы нематэрыяльную культурную спадчыну, нават калі дзеці і ўнукі носьбітаў яе не перанялі.
Зараз адбываецца рэарганізацыя і далучэнне да БДУ культуры і мастацтваў Беларускага дзяржаўнага інстытута праблем культуры. Хацелася б, каб лабараторыя з унікальнымі напрацоўкамі, у якой бы форме яна ні прадоўжыла існаванне, захавала склад сваіх спецыялістаў.
Удзельнікі ж “круглага стала” вырашылі звярнуцца ў Савет Міністраў краіны з прапановай “стварыць на базе існуючых структур, напрыклад, лабараторыі традыцыйнага мастацтва Беларускага дзяржаўнага інстытута праблем культуры нацыянальны каардынацыйны цэнтр па ахове і вывучэнні нематэрыяльнай культурнай спадчыны”.
Наталля РУСАК