ххх
Яму ёсць што ўспомніць: даваеннае жыццё ў Мінску, першыя азы рысавання ў Доме піянераў і ў Доме народнай творчасці ў мастакоў-педагогаў Сяргея Каткова і Мікалая Тарасікава, эвакуацыя разам з бацькамі ў першыя дні вайны ў Паволжа... Яго тата, заслужаны артыст БССР Ілья Аляксеевіч Мурамцаў, і яго маці Ніна Прохараўна Захарава-Мурамцава — настаўніца французскай мовы, аказалі на сына вялікі ўплыў у сэнсе станаўлення пасіянарнага характару з моцным гуманітарна-інтэлектуальным стрыжнем.
Артыст быў выдатным оперным спеваком (бас), які ўвосень 1933 года быў запрошаны з Ленінграда ў Мінск у якасці саліста Дзяржаўнага тэатра оперы і балета БССР, дзе ўжо праз месяц пачаў выступаць у спектаклях «Царская нявеста», «Яўген Анегін», «Князь Ігар», і пазней, незадоўга да пачатку вайны, — у першых беларускіх операх «Міхась Падгорны» Яўгена Цікоцкага і «У пушчах Палесся» Анатоля Багатырова. З ліпеня 1942 года да сярэдзіны чэрвеня 43-га Ілья Мурамцаў уваходзіў у склад творчага калектыву тэатра, які вёў актыўную канцэртную дзейнасць па абслугоўванні спачатку тылавых шпіталяў, а потым разам з франтавой канцэртнай брыгадай пад кіраўніцтвам Ісідара Балоціна выступаў у канцэртах для салдат і афіцэраў Чырвонай арміі і вызваленых ад ворага гарадоў Беларусі. Увосень 1944 года тэатральная трупа вярнулася ў Мінск. Знамянальнай падзеяй у гэты час стала прэм’ера ў Вялікім тэатры оперы і балета БССР оперы «Алеся » Я. Цікоцкага, якая адбылася 24 снежня таго ж года.
Той дзень прэм’еры 13-гадовы Гена запомніў назаўсёды. Мінск яшчэ ляжаў у руінах, працаваў каменданцкі час, на прывакзальнай плошчы стаялі рамізнікі. Усюды дзікія разбурэнні, дзікія чэргі па хлеб і іншыя прадукты. У кастрычніку 1944-га адбыўся першы масавы выхад гараджан на “нядзельнік” — на адбудоўчыя работы. У такім “нядзельніку” прынялі ўдзел і артысты тэатра, у тым ліку Ілья Аляксеевіч разам з сынам і жонкай. І, нягледзячы на цяжкі пасляваенны час, калі, здавалася, не да культуры, культура, мастацтва і адукацыя аднаўляліся вельмі высокімі тэмпамі. Магчыма, менавіта тады будучы скульптар цвёрда зразумеў, што яго месца — у шэрагу прафесійных мастакоў, бо за яго крохкімі плячамі быў невялічкі, але вельмі прывабны вопыт: даваенныя дзіцячыя мастацкія студыі. Бацькі падтрымалі жаданне Генадзя і накіравалі яго ў мастацкае вучылішча, якое толькі што адкрылася ў будынку Тэатра оперы і балета. Так што — практычна побач з артыстычнай грымёрнай бацькі. Ішоў 1947 год. Тут, у вучылішчы, і адбылася першая сустрэча юнака з педагогам Андрэем Ануфрыевічам Бембелем, які ў будучай творчай біяграфіі Мурамцава сыграе значную ролю. Так усё пачыналася...
ххх
А пасля заканчэння вучылішча быў Ленінград, знакамітая “Рэпінка”, акадэмічныя вучэбныя майстэрні былога заснавальніка Віцебскага мастацкага тэхнікума Міхаіла Керзіна, таксама “патрыярхаў” Усевалада Лішава, Уладзіміра Рытэра і Ігара Крастоўскага. Дыпломная скульптурная кампазіцыя “Ураджай” (жаночая фігура) атрымала найвышэйшую адзнаку. Дарэчы, калі ў 1973 годзе мне пашанцавала сустрэцца з Керзіным у яго ленінградскай кватэры на 4-й лініі Васільеўскага вострава (гэта прама ў двары Рэпінскага інстытута), я спытаў Міхаіла Аркадзевіча, тады ўжо 90-гадовага мэтра, каго ён можа асабіста выдзеліць са сваіх беларускіх вучняў. І ён без запінкі сваім высокім фальцэтам адказаў: Заіра Азгура і Аляксея Глебава, таксама Аляксандра Арлова і Абрама Жорава, на жаль, загінулых у гады вайны, а з маладых — Генадзя Мурамцава. А сам Генадзь Ільіч так сказаў пра Керзіна: “Ён — энцыклапедыя скульптуры. Яму заўсёды было ўласціва этычнае і грамадзянскае сумленне, якія так патрэбны скульптарам нашага часу”.
...1958 год. Акадэмія мастацтваў — у мінулым. І — вяртанне ў Мінск. Першыя выстаўкі, першы педагагічны вопыт: спачатку — у тым жа мастацкім вучылішчы, потым — у тэатральна-мастацкім інстытуце. Сёлета споўнілася акурат 60 гадоў з таго часу, калі Андрэй Ануфрыевіч Бембель, таксама былы выхаванец ленінградскай мастацкай школы, запрасіў Генадзя ў гэты інстытут на пасаду выкладчыка кафедры скульптуры. Так ужо атрымалася, што з таго часу педагогіка і творчасць у Мурамцава заўсёды ішлі побач, ніяк не перашкаджаючы адна адной. Як прызнаецца Генадзь Ільіч, педагогікай ён захоплены ўсё свае свядомае жыццё: “Выкладаў многім і многім. Не пералічыць, колькі я выпусціў вучняў са сцен беларускай акадэміі. Скажу шчыра: педагогіка — справа адказная і няўдзячная. Гэтай справай шмат гадоў займаўся ў надзеі на памяць маіх вучняў”. Так, дзясяткі яго таленавітых выхаванцаў, сярод якіх У.Слабодчыкаў, А.Каструкоў, А.Фінскі, С.Гумілеўскі, С.Бандарэнка, Я.Колчаў, У.Жбанаў, П.Лук, У.Панцялееў, А.Гвоздзікаў, С.Логвін і шмат іншых — сёння ў авангардзе сучаснай беларускай выяўленчай культуры. І ўсе яны з удзячнасцю ўспамінаюць свае гады вучэння “пад крылом” Мурамцава. Але выкладанне не перашкаджала яму займацца творчасцю. Я дзясяткі разоў бываў у яго майстэрні на вуліцы Арлоўскай і бачыў, з якім захапленнем ён працаваў за скульптурным станком. І працаваў практычна штодзённа, асабліва ў выхадныя і святочныя дні...
ххх
Спасціжэнне свету адбывалася ў мастака праз імкненне ўсвядоміць сябе перш за ўсё ў няпростых кантэкстах — асоба і грамадства, асоба і гістарычная памяць, асоба і навакольны інтэлектуальны свет, — суаднесці асабістыя духоўныя магчымасці з запытамі часу і вызначыць такім чынам сваё прызначэнне ў прасторы выяўленчай культуры краіны.
Г.Мурамцаў вядомы ў краіне як скульптар-манументаліст, аўтар помнікаў Канстанціну Заслонаву з рэльефнай паўфігурай Героя на бетонным блоку (на скрыжаванні дарог Мінск — Масква і Орша — Віцебск) і камсамольцам-падпольшчыкам пасёлка Асінторф Дубровенскага раёна Віцебскай вобласці, савецкім салдатам — вызваліцелям Полацка ў г.Полацку і маршалу Герою Савецкага Саюза, беларусу Васілю Сакалоўскаму у г.Гродна. Ён — аўтар і апошняга ў Беларусі помніка У.І. Леніну на цэнтральнай плошчы г. Оршы (1987). Асобная старонка — шматлікія мемарыяльныя дошкі, сярод якіх хачу адзначыць памятныя дошкі ў гонар Андрэя Бембеля на сённяшнім будынку Беларускага саюза мастакоў, дзе калісьці жыў і працаваў мэтр скульптуры, і — Пятру Машэраву на будынку Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта яго імя, таксама — дошкі ў памяць пісьменніка Івана Мележа і кампазітара Мікалая Чуркіна.
І ўсё ж мне бліжэй яго партрэтнае мастацтва, за эвалюцыяй якога я назіраю вось ужо паўстагоддзя, з таго часу, калі ўпершыню пабачыў ягоныя работы 70-х гадоў — партрэты Ігара Лучанка, Міхаіла Керзіна і Васіля Быкава. На мой погляд, у станковым партрэце Мурамцаў дасягнуў найвышэйшых поспехаў. Менавіта ў вялікай серыі псіхалагічных партрэтаў выдатных дзеячаў беларускай літаратуры і мастацтва Генадзь Ільіч паказаў свой асабісты погляд на тых людзей, якія для яго ўяўляюць цікавасць не толькі як знакавыя фігуры свайго часу, але і як прыклады высокага маральнага духу і глыбокай унутранай эмацыянальнасці, што ў пластычных адносінах часта пераходзіць у яркую імпрэсіяністычную выразную фактуру. “Скульптура для мяне, — кажа Генадзь Ільіч, — ёсць пачуццё жыцця і пачуццё духоўнага пачатку ў ім”.
Менавіта так. Яго партрэты Вітольда Бялыніцкага-Бірулі, Яўгена Чамадурава, Заіра Азгура, Віктара Грамыкі, Васіля Шаранговіча, Максіма Багдановіча, Янкі Купалы, Аркадзя Куляшова, Сяргея Дзяргая, Міхаіла Казінца, канешне, бацькі і маці; цыкл жаночых вобразаў, створаныя ў розныя гады, пачынаючы з канца 1950-х, даюць яркае ўяўленне аб незвычайным пластычным таленце мастака. Аўтар не шукаў лёгкіх шляхоў, не імкнуўся да спрошчанасці і знешняга падабенства сваіх герояў. Ва ўсіх творах, уключаючы і некаторыя кампазіцыйныя работы кшталту вельмі дынамічных “Закліку” або “Пераможца”, “Квітней, Беларусь” і “Да свету”, “Вясна” і “Рамонак”, цудоўных, па-імпрэсіянісцку “жывых” аголеных жаночых мадэлей, адчуваецца натхнёная праца майстра, якая патрабавала надзвычайнай самааддачы, яго ўважлівага і вострага вока, здольнага вылучаць галоўнае, вызначальнае ў асобе. Канешне, справа не ў колькасці твораў. Не ў тым сэнс. А зерне ў тым, што кожны ягоны вобраз — гэта часам больш сам мастак, чым прадстаўлены персанаж. Магчыма, таму ў яго не ўзнікае патрэбы зрабіць аўтапартрэт у чыстым выглядзе, хаця такая спроба аднойчы і была.
ххх
Вельмі шчыры і добразычлівы, Генадзь Мурамцаў заўсёды адкрыты людзям. На мой погляд, галоўная якасць яго — зямная мудрасць, якая засталася яму ад бацькоў і ад тых выдатных настаўнікаў, якія навучылі яго заўсёды заставацца Чалавекам-творцам. Яна дапамагала яму ў цяжкую часіну выпрабаванняў, яна падтрымлівае яго і сёння...
Барыс КРЭПАК