Даўлатаў, “свой у дошку”

№ 3 (1286) 21.01.2017 - 28.01.2017 г

Ёсць што згадаць пра легенду: “А юнацтва было як малітва нядзельная”
Так ужо атрымалася, што месяц студзень звязаны ў культурнай прасторы нашай краіны прынамсі з імем легендарнага Песняра — Уладзіміра Мулявіна. У мінулым нумары мы згадвалі яго дзень нараджэння, які завяршыўся традыяцыйным канцэртам у Вялікай зале Беларускай дзяржаўнай філармоніі. На гэты нумар газеты прыпадае тыдзень, у кантэкст якога ўваходзіць дата адыходу ў Вечнасць любімага Артыста - 26 студзеня. Уладзімір Георгіевіч у свае апошнія дні з усмешкай звяртаўся да іранічнай і жыццесцвярджальнай творчасці Сяргея Даўлатава, якая надзяляла яго ў тыя драматычныя часіны пэўнай доляй аптымізму, а значыць, надзеяй.

/i/content/pi/cult/621/13815/15-1.jpg(Працяг. Пачатак у №№ 1, 2.)

Сядзелі доўга, да самага закрыцця, і перапыняючы адзін аднаго, размаўлялі пра ўсё на свеце. З гэтага вечара і пачаліся нашы з Сяргеем даволі блізкія ўзаемаадносіны, калі мы з “вы” плаўна перайшлі на “ты”. Даўлатаў малазнаёмых і выпадковых людзей ніколі не называў на “ты” — мабыць такія былі вынікі мацярынскага выхавання (бацька Данат Мечык пайшоў з сям’і адразу ж пасля вайны).

Хачу зараз зрабіць нейкае “лірычнае адступленне” спецыяльна для маладога чытача, народжанага ці ў канцы эпохі савецкай, ці ў постсавецкі час, для якога пара кароткай хрушчоўскай “адлігі” 60-х гадоў прадстаўляецца сёння сівой і вельмі скасабочанай гісторыяй. Калі двума словамі ахарактарызаваць наша тагачаснае ленінградскае студэнцтва, то гэта будуць: мода на інтэлектуалаў. Фізікі і лірыкі вядуць спрэчку эпічнага маштабу аб тым, “кто более матери-истории ценен”. Фізік-ядзершчык разам з таежным геолагам-рамантыкам, архітэктарам і альпіністам — самыя “козырныя” прафесіі, услаўленыя тагачасным кінематографам. Маладыя Еўтушэнка, Ахмадуліна, Ражджэсцвенскі, Вазнясенскі чытаюць вершы ў перапоўненых аўдыторыях. Акуджава з песенкамі пад немудрагелістыя гітарныя акорды падымаецца на хвалю славы, і студэнцтва больш аддае перавагу “сіняму тралейбусу”, чым “нашаму браняпоезду”. З’яўляюцца першыя шлягеры Высоцкага, Клячкіна, Кукліна. Хтосьці ўжо спявае “Пілігрымаў” на вершы мала каму вядомага Оські Бродскага. Частуе са старонак “Юности” “апельсінамі з Марока” Аксёнаў і прапаноўвае ўсім рамантыкам свой “зорны білет”. Толькі куды?

Мы — пакаленне інтэлектуальных дворнікаў, грузчыкаў, качагараў, вартаўнікоў, сезонных экскурсаводаў. У асноўным, горача разважалі пра літаратуру. Тады кумірамі маладых ленінградскіх “разумнікаў” былі У. Фолкнер, Дж. Дэвід Сэлінджэр, Э. М. Рэмарк, Стывен Крэйк з яго “Блакітным гатэлем”, і, канешне, Э. Хемінгуэй, кнігі якога сталі зноў, пасля доўгага перапынку, перакладацца і выдавацца ў Савецкім Саюзе. Партрэт “таты Хэма” можна было б назваць своеасаблівай “іконай” маладой інтэлігенцыі, які можна было сустрэць скрозь і ўсюды: і ў дасведчаных чытачоў, і ў пакоях студэнцкіх інтэрнатаў, і ў тых, хто меў самае прыблізнае ўяўленне пра літаратуру. Для савецкага чытача таго часу Хемінгуэй аказаўся радней і бліжэй, чым для яго землякоў — амерыканцаў. Магчыма, нашай рэальнасці больш адпавядала яго літаратура пра “страчанае пакаленне”, а фрывольныя месцы з “Фіесты” занадта нагадвалі ленінградскае багемнае бадзянне па Неўскім шасцідзясятых гадоў. Ну, можа, у гэтых адносінах з “татам Хэмам” мог сапернічаць толькі Рэмарк з яго раманам “Тры таварышы”.

Хто мы, юнакі канца 1950-х — 1960-х гадоў, жыхары шостай часткі зямлі, гэтай вялікай савецкай Атлантыды, яе хрушчоўскай вясны, заняпаду і агоніі? Мы — прадстаўнікі інтэлектуальнага племені студэнтаў лепшага ўніверсітэта краіны — учарашнія “дзеці вайны” і пасляваенныя прыёмышы, сведкі ліхаманкавай скачковай урбанізацыі і першых рэальных метамарфоз у жалезабетоннай сцяне духоўнай, сацыяльнай і ідэалагічнай стагнацыі. Мы — апошнія прадстаўнікі легендарных “шасцідзясятнікаў”, якія заспелі завялыя расткі “адлігі”, што прабіліся скрозь халодны асфальт, але так і не паспелі ператварыцца ў квітнеючы поплаў.

Аднак прыродны аптымізм бурліў у нашых венах, і нам было пляваць на ўсялякія невыгоднасці быту, на фінансавыя цяжкасці і вечныя даўгі, на дэмагагічныя заклінанні камсамольскіх і партыйных ідэолагаў пра хуткае прышэсце камунізму. Больш за ўсё недалюблівалі дэмагогаў і балбатуноў, хаця былі гатовыя самі да ранку малоць языком пра ўсё на свете, і ўсе да аднаго мецілі ў якія-небудзь дабраахвотнікі на Кубу — “востраў Свабоды”.

Тады маладосць, свежасць, як пена добрага цёмнага “Портара”, перапаўнялі нас. І мы адчувалі сябе “отличными парнями отличной страны”. Бралі прыклад з Маякоўскага ў прамалінейнасці, адкрытасці, атлетызме і вершаванай “лесвіцы”, спалі з зачытаным і перачытаным лістападаўскім нумерам часопіса “Новый мир” за 1962 год з “Іванам Дзянісавічам” Салжаніцына пад падушкай, натхнёна дэкламавалі пад гітарныя акорды гумілёўскіх “Капітанаў”, севяранінскую “паэзу”, ясенінскага “Чорнага чалавека” і “Люты” Багрыцкага. І яшчэ вельмі любілі рытмы Рэд’ярда Кіплінга: “Пыль! Пыль! Пыль из-под шагающих сапог! / И отдыха нет на войне сол-да-ту!” Хаця большасць ведала Кіплінга толькі па дзіцячых выданнях “Маўглі” ды па трафейным фільме пра гэтага сімпатычнага хлапчука з джунгляў.

Але нам здавалася, што ўсё роўна дроў для вялікага агня цалкам хапае, і стукалі многім з нас у віскі, у вясёлыя ўзбуджаныя сэрцы гукі рэвалюцыйнага кубінскага гімна “Венсерэмас”, і маршавы топат адважных пяхотных калон кіплінгаўскіх пакарыцеляў Афрыкі, і звон каваных чырвонаармейскіх абцасаў рамантычных герояў грамадзянскай вайны “в пыльных шлемах”. Адкуль нам тады было ведаць праўду пра трагічныя метамарфозы рэвалюцыі і падзей пасля яе?

Да гэтага пакалення цалкам належаў і Сяргей Даўлатаў. Я невыпадкова так доўга апісваў ту духоўную атмасферу часу, у якой мы тады жылі. Бо менавіта яна, гэтая атмасфера, і далейшыя гады сямідзясятыя, сталі для будучага пісьменніка галоўным і, мабыць, адзіным фундаментам яго яскравых кніг, якія ўпершыню былі выдадзены ў Еўропе і ЗША: “Нябачная кніга”, “Кампраміс”, “Зона. Запіскі наглядчыка”, “Запаведнік”, “Рамяство”, ”Чамадан”, “Чужаземка”. Падкрэслю, што першая кніга Даўлатава “Запаведнік” выйшла на радзіме, у ленінградскім выдавецтве “Васілеўскі востраў”, толькі вясной 1990 года — за некалькі месяцаў да смерці аўтара.

Але яшчэ раз скажу: мае адносіны з Даўлатавым адбываліся ў тыя нядоўгія часы, калі пра яго пісьменніцкі дар не было і гаворкі. Так, я ведаў, што ён пісаў нейкія вершыкі, падобныя на экспромты (а хто іх не пісаў у юнацтве?). Ведаў, што ў яго ёсць цяга да журналістыкі, пра што ён сам не раз гаварыў. А ўсё астатняе: пасляармейская падзённая, у асноўным, “халтурная” праца ў газетах і часопісах, першыя спробы пісаць апавяданні — было ўжо пасля нашага расставання і майго ад’езду з Ленінграда ў Мінск. Коратка кажучы, да лютаўскай эміграцыі 1979 года — у яго духоўным і душэўным багажы назапасіліся ўсе тыя тэмы, сюжэты, вобразы, стылістычныя асаблівасці, прыёмы, і тая знакамітая “ўсмешка розуму”, якія і прынеслі пісьменніку паўсюдную вядомасць. Але, на жаль, удалечыні ад радзімы ён памёр якраз у той час, калі слава падышла вельмі блізка да яго ўзгалоўя. І ў гэтым сэнсе яго духоўнаму “брату” Мулявіну пашанцавала больш, бо Пясняр пры жыцці пабачыў на ўласныя вочы, як выглядае сапраўдная слава і народнае прызнанне яго надзвычайнага таленту.

Аднойчы, 26 мая 1961 года, мы ўдвух з Сяргеем вечарам апынуліся ў тым жа “Тэхасе”. Даўлатаў прынёс воблу, і без усялякіх цырымоній на цяжкім драўляным стале пачаў дзелавіта чысціць гэтую рыбу. Пры гэтым луска ляцела ў розныя бакі, але ніхто з прысутных і вокам не павёў. Гэта было ў парадку рэчаў. Толькі трошкі пазней падплыла прыбіральшчыца цёця Клава і амаль ласкава зашыпела: “Ногі падымі, абармот, я павінна прыбраць…”

Доўга пра штосьці гаварылі — ужо не помню пра што, але нейкім чынам згадалі Бродскага і яго той самы верш “Пілігрымы”, які ён напісаў ва ўзросце 18 гадоў! Верш гэты мне, ды і не толькі мне, асабліва падабаўся. Заключныя строфы ўзрушвалі фатальнасцю падзей, што адбываюцца на нашай зямлі. І тэкст вельмі добра клаўся на мелодыю, як і вершы Кіплінга, асабліва пад акорды гітары, на якой добра іграў у інтэрнаце Пашка Канстанцінаў, мой самы блізкі сябра. У тэксце прыцягвалі ўвагу тры сэнсавыя формулы: вечнае блуканне па свеце; беспрасветная самота; адчуванне трагізму жыцця. Сяргей доўга маўчаў, слухаючы мае развагі пра геніяльнасць верша, а потым раптам стукнуў кулаком сябе па лбе: “Ведаеш, Боба, успомніў! Сёння ў “Рыжага” дзень нараджэння! Трэба яго павіншаваць… Давай хутчэй расплачвайся за піва і мігам да яго… Тут недалёка, на Пестэля, у тым самым доме Мурузі, дзе калісьці жылі піжонка Зінка Гіпіус са сваім падкаблучнікам Меражкоўскім…”

Гэты дом я ведаў. Але да Бродскага так і не давялося трапіць. Ні тады, ні пазней, і вельмі шкадаваў аб гэтым. Не трапіў я і на судовы працэс над “злосным дармаедам” Бродскім, які адбываўся ў лютым 1964-га ў Дзяржынскім раённым судзе (Даўлатаў тады яшчэ даслужваў у канвойных вайсках лагераў у Комі ССР). Нас проста ў зал суда варта не пусціла, і мы, група студэнтаў, прастаялі некалькі гадзін марна на холадзе. Да гэтага дня Бродскага па вялікім рахунку ў той час мала хто ведаў, акрамя блізкага пісьменніцкага атачэння “сваіх” і “чужых”, а “дармаедаў” было шмат, аднак гэты судовы працэс атрымаў і ў СССР, і на “тлятворным” Захадзе шумны палітычны рэзананс…

Сяргей з Бродскім раней шмат разоў сустракаўся. Пазнаёміўся, па яго расповедах, здаецца, годзе ў 1959-м. “Ён жыве не ў савецкім Ленінградзе, а кляштары ўласнага духу, — неяк сказаў Даўлатаў. — Не паверыш, але Вося мяркуе, што Дзяржынскі дасюль жывы, але на пенсіі. А камінтэрн — гэта назва музычнага ансамбля. А калі ўбачыў на сваім доме партрэт члена Палітбюро Мжаванадзэ, папытаўся здзіўлена: “Сярожка, а гэта хто? Няўжо Уільям Блэйк?” Але гэта зноў жа — у духу парадаксальнага насмешніка Даўлатава. І наогул, гумар, па яго словах, “інверсія жыцця. Лепш так: гумар — інверсія здравага сэнсу, усмешка розуму”.

Сяргей Данатавіч пісаў: “У нашай краіне поўная бяздарнасць — нерэнтабельная. Талент — насцярожвае. Геніяльнасць — выклікае жах. Найбольш выгадная валюта — сярэднія літаратурныя здольнасці”. Пагадзіцеся, гучыць і сёння вельмі сучасна…

Аўтар: Барыс КРЭПАК
рэдактар аддзела газеты "Культура"