Гісторыя жонкі. Праект «Уваскрослы з мёртвых». Частка 2. Інсталяцыя. Вільнюс, САC. 2010.
Алена Давідовіч у 1994-м скончыла Беларускую акадэмію мастацтваў, у 2004-м — Акадэмію Герыта Рытвельда ў Нідэрландах. З 2001 года жыве і працуе ў Амстэрдаме.
Мастачка працуе з самымі рознымі медыямі дзеля дасягнення моцнага ўздзеяння сваёй работы. Яе цікавяць пераломныя ці крызісныя сітуацыі ў жыцці чалавека і грамадства ў цэлым: у такія моманты, на яе думку, вельмі выразна выяўляецца сапраўдны стан рэчаў.
У адрозненне ад гісторыка, тэма якога — мінулае, мастак працуе з тэмай будучыні, таму што можа асэнсаваць прыроду цяпершчыны... Ці згодная ты з гэтым сцверджаннем?
— Так, згодная. Некаторыя мае праекты футурыстычныя: у іх я занята будучыняй, яе прадчуваннем.
Але для мяне як для мастака важна быць чуллівай да духу часу. Вельмі часта наша сучаснае вызначае нашае заўтра.
У сувязі з тым, што творца так востра рэагуе на сённяшні дзень, ці не ўзнікае ў арт-істэблішменту патрэбы зрабіць мастака і яго творы ўпрыгожаннем, дарагой прэстыжнай цацкай ці заспакаяльным прэпаратам? То-бок адарваць яго ад актуальных праблем і пасадзіць у залатую клетку?
— Думаю, што патрэба такая ёсць, да таго ж розныя творцы выконваюць розныя функцыі. Нехта стварае штосьці канструктыўнае, а ёсць людзі, закліканыя разбураць і быць правакатарамі.
Мастацтва дапамагае выбудоўваць уласную душу?
— На маё меркаванне, мастацтва проста тлумачыць нейкія пытанні... Паміж мной і работай адбываецца актыўны дыялог.
У заходнім свеце мастак яшчэ ў пачатку сваёй працы павінен ведаць, куды рухаецца, — і часта вельмі дэталёва. Цябе нібы спрабуюць пасадзіць у празрысты куб, каб бачыць спланаваны падкантрольны працэс, таму ты павінен мець адказы на ўсе пытанні адразу. Для мяне такое немагчыма: праца і яе асэнсаванне ідуць паралельна. Многія рашэнні я прымаю інтуітыўна, а тлумачэнне прыходзіць па завяршэнні работы. Гэта не адзіны метад, але мяркую, што ён мае права на жыццё.
Ці змяняе гэта маю душу? Думаю, што так. А калі ўнутры цябе адбываецца перамена, ты можаш запаліць іншых.
Сёння і на Захадзе, і на Усходзе грамадства моцна мяняецца. Каб схавацца ад новых разбуральных энергій, людзі кідаюцца ці ў нейкі дзіўны анахранізм, ці ў фатальныя прароцтвы. Але менавіта мастак можа падрыхтаваць чалавека да сустрэчы
з рэальнасцю.
— У свеце мастацтва ёсць творцы з ясным поглядам, якія адпавядаюць нашаму духу. Думаю, што ў кожнага можа быць «свой» аўтар. Ён неабходны грамадству, будзіць і правакуе, рэагуе на недахопы. Мастакі, пісьменнікі, паэты — гэта людзі, якія востра перажываюць нейкую траўму. Даюць яны адказы на набалелае або не — прынамсі, яны пра гэта крычаць.
Не думаю, што даваць адказы — прэрагатыва мастака. Яго задача — ставіць пытанні. Хто для цябе з’яўляецца прыкладам такога сучаснага творцы?
— Аніш Капур. І Марк Ротка — з 1950-х гадоў. З-за адчування глабальнага ахопу рэчаў, трагедыі і надзеі. Яшчэ люблю аўтсайдараў, напрыклад, амерыканскага наіўнага мастака Ховарда Фінсцера. Калі гляджу на яго творы, падымаецца настрой.
Раней мастацтва кіравалася рэлігійнымі канонамі. Цяпер творцы вымушаны шукаць свае ўласныя. Ці гэта дадзена толькі выбраным — стварыць канон, які б замацаваў паняцце нашага часу? І ці магчыма гэта цяпер?
— Усё занадта хутка мяняецца. Хутка, але не глабальна. Ёзэф Бойс, напрыклад, адкрыў цэлую эпоху. Сёння ўсё перамяшалася, і нават буйныя асобы не заўсёды ў стане асэнсаваць нашу рэчаіснасць...
Ведаю, што ты чалавек вельмі глыбока веруючы. Якую ролю для цябе адыгрывае хрысціянства, ці накладае яно адбітак на тваю творчасць?
— У Беларусі я даволі доўга вывучала жывапіс — кампазіцыю, колер. Калі з усім гэтым разабралася — з тэхнікамі, матэрыяламі, з гісторыяй мастацтваў, адразу ж узнікла пытанне: «Пра што мне гаварыць?» Яно спыніла мяне ў творчасці, таму што адказу я тады не знайшла. І паступіла кардынальна: калі няма пра што гаварыць, то лепш маўчаць.
Пасля пераезду ў Галандыю зноў стала працаваць. Тэмай маіх работ, напэўна, сталі стасункі з Богам.
Як ты прыйшла ад вывучэння гістарычнага кантэксту мастацтва да сябе? Ці дапамагла рэлігія ў тваім новым станаўленні?
— Існуе вялікая розніца паміж рэлігіяй і верай. Першае — гэта нешта статычнае, у прынцыпе — падкантрольнае. Інстытуцыя. Вера — твае асабістыя адносіны з Богам, яна дапамагае мне знайсці свабоду. Пытанне свабоды было для мяне важнае і дзесяць гадоў назад, калі я была няверуючай. Часта жыццё нас арганізоўвае, і мы мусім бегаць як сабачкі — на працу, для нечых патрэб. Губляем сябе, свой сапраўдны твар, тое, для чаго нарадзіліся. Многія людзі гэта разумеюць, але не ведаюць, як разарваць кола. Вера і стала маім прарывам, калі я змагла вярнуцца да першапачатковых мар, знайсці сябе, сапраўдную. Момант гэтага прарыву спрабую перавесці ў работы.
Менавіта вера дапамагла твайму станаўленню як мастака?
— Як асобы. А калі асоба ўзноўлена, то можа праяўляць сябе: у жывапісе, перформансе — няважна дзе. Калі вяртаешся да сябе, ты ўжо ў стане самавыяўляцца.
Вера і мастак — дастаткова складаная тэма... Часта адбываецца, што чалавек, увераваўшы, адмаўляецца ад мастацтва ці сыходзіць у манастыр і займаецца выключна рэлігійнымі роспісамі.
— Пры гэтым выкарыстоўваецца біблейская фраза: «Мы не ад гэтага свету».
А творца ад свету аддзяліцца ніяк не можа. Некаторыя канфесіі спрыяюць сыходу...
— Гэта толькі трактоўка. Не ад гэтага свету павінна быць вашае сэрца, а пражываць трэба рэальнае жыццё. Не баяцца, не збягаць ад праблем, а пераадольваць іх. І гэтым досведам пераадольвання важна падзяліцца.
Праз мастацтва?
— Таксама...
Такім чынам, для цябе няма ніякіх супярэчнасцей паміж мастацтвам і верай?
— Не. На самай справе вельмі важна падаць голас, выказаць меркаванне. Яно ў кожнага сваё. Але праз каго кажа Бог — Бог і вырашыць. Калі я не маю рацыі — Бог паправіць. Часам людзі праз страх памыліцца ўвогуле не робяць нічога, што ў рэшце рэшт вельмі заганна. Я думаю, трэба спакойна рабіць памылкі. Вы ўсё роўна не станеце самой дасканаласцю, таму стаўцеся да гэтага так: калі зараз нешта не ўдалося, наступным разам атрымаецца лепш.
Згадай той момант, калі адчула сябе сталым творцам. Мяркуючы па працах, якія ты паказала, гэта пачало адбывацца ў 2006 годзе — сфарміраваўся твой сённяшні стыль, разуменне мастацтва...
— Усё было крыху раней — у 2003–2004 гадах, калі я стала маляваць гісторыю «Уваскрослы з мёртвых», гэта ўжо даволі спелы твор. Мае веды і вера сумясціліся ў ім натуральным чынам. Калі адчула, што знайшла сваё месца, усё стала прасцей, я выкарыстала гісторыю, каб расказаць пра пытанні і праблемы, якія тады хвалявалі. Прыдаліся і жывапісныя навыкі, і мінскі досвед працы ілюстратарам.
Тады ты прыйшла да думкі, што трэба скарыстоўваць розныя медыя ў адным творы?..
— Да гэтай ідэі мяне падштурхнуў Максім Тымінько. Ён параіў зрабіць раскадроўку, і гэта было мне па сілах, бо мела адпаведны вопыт: кніжку заўсёды намалюю, тым больш калі яна не на замову, а мая.
Там былі твае тэксты?
— Гатовыя. Я проста ілюстравала гісторыю, але ў свабодным стылі. Зрабіць фільм падказаў мой выкладчык, і гэта быў выклік. Новы сродак мяне бударажыў. Я разумела, што калі проста зраблю графіці на сцяне, яно будзе знішчана — можа, толькі фатаграфіі застануцца. Зрабіўшы фільм, я змагла яго лёгка распаўсюдзіць. Заўсёды шукаю самыя эфектыўныя шляхі камунікацыі.
Чысты жывапіс перастаў цябе задавольваць?
— Гэта адбылося яшчэ раней, калі я вучылася ў Акадэміі мастацтваў у Мінску. Але думаю, што мяне перастаў здавальняць не жывапіс як медыя, а хутчэй — палатно: цяжка сказаць усё, што хачу, на адным палатне — гэта павінна быць інсталяцыя з некалькіх твораў... Заўсёды мела патрэбу працаваць з прасторай.
У прынцыпе ты робіш манументальныя творы, то-бок улічваеш і архітэктурныя варункі, зададзеную прастору?
— Заўжды стараюся стварыць напружанне паміж работай і прасторай. Каб узнікла супярэчнасць.
Калі адзін і той жа свой твор (напрыклад, апошні — «Уваскрослы з мёртвых») ты выстаўляеш у розных месцах, ці кожны раз улічваеш новыя памяшканні?
— Так, заўсёды нешта змяняю. Шукаю аптымальнае рашэнне.
Якая прычына таго, што свае творы ты робіш на аснове чырвонай фарбы з нейкімі нюансамі?
— Савецкае мінулае, але не толькi... У градацыях чырвонага лепш за ўсё можна перадаць стан напружання, які я шукаю. І яшчэ — па старой памяці: гэтае колераспалучэнне найбольш раздражняла маіх выкладчыкаў у Беларускай акадэміі мастацтваў. Відаць, была ў ім нейкая дзейсная сіла.
Я не палітычны мастак, але тэма рэвалюцыі мне вельмі блізкая. Хачу «ўзрываць» прастору. Цікавіць тэма канфрантацыі паміж работай і тым, што яе акаляе. Нехта падкрэслівае архітэктуру сваімі творамі, я ж шукаю не тое каб разбурэння, а — моманту змены парадку.
Што за тэкст ты выкарыстала ў сваёй апошняй рабоце?
— Дакументальнае відэа, зробленае брытанскімі кінематаграфістамі пад Нігерыяй, калі яны зафіксавалі гісторыю пра смерць і ўваскрашэнне чалавека. У інтэрв’ю ўваскрослы распавёў, што ён перажыў за тры дні, калі быў мёртвы. Расказвае таксама і яго жонка. На аснове гэтых двух запісаў я і зрабіла сваю работу. Узяла гатовыя тэксты, скараціла, зрабіла больш кампактнымі. Ключавая фраза — словы жонкі: «Не, гэта не павінна было здарыцца, я павінна нешта рабіць, каб сцвердзіць майго Бога зноў». Словы зафіксавалі пераломны момант: жанчына з ахвяры стала пераможцай. Памірае муж, яна плача, проста прыціснута горам, але знаходзіць у сабе сілы, каб падняцца і сказаць, што яна павінна нешта зрабіць. Яна не кажа, што менавіта, але нешта, каб зноў сцвердзіць яе Бога.
Калі я перапісвала гэтыя словы, то знаходзілася ў роспачнай сітуацыі, так бывае: ні візы ў Галандыю, ні грошай. Сухая сітуацыя: усё па нулях. Для мяне тая фраза стала момантам, каб падняцца. Перастаць быць ахвярай і ўстаць — не фізічна, а ўнутры сябе. Важна змяніць сваю свядомасць і стаць пераможцам.
Для мяне тая жанчына стала прыкладам жаночай смеласці. Гэта не феміністычны праект, але ў ім я аддаю належнае жанчынам: часта яны вядуць сябе смялей за мужчын, эмацыйна яны больш моцныя і трывалыя. У нас ёсць здольнасць мяняць атмасферу, і тады рэчы вакол таксама пачнуць змяняцца — вось што я хацела данесці гэтай работай.
У свеце няма нічога застылага, пастаяннага. Ці адчуваеш ты патрэбу шукаць нешта новае?
— Не лічу сябе ні завершанай асобай, ні закончаным мастаком. Я крыху аўтсайдар, але гэта нармальна.
Так, гэта пазіцыя нейкай часткі сучасных мастакоў...
— Такіх хапае. Пазіцыя можа быць вельмі прадуктыўнай. Галоўнае, каб рэальнасць унутры цябе была моцнай і яснай. Тады і работа будзе моцнай і яснай. Няважна, што нямоднай — важная гэтая ўнутраная размова, дасягненне такога стану твора.
Як у цябе складваюцца стасункі з куратарамі?
— Залежыць ад таго, наколькі яны любяць выключэнні. Многія працуюць з мэйнстрымам, не хочуць рызыкнуць паспрабаваць нешта новае. А ёсць тыя, хто не ідзе пратораным шляхам. І сярод мастакоў, і сярод куратараў.
Людзі, якія жывуць на Захадзе, шмат разважаюць пра сусветны крызіс. Многія мастакі яго прадчуваюць...
— Тэму крызісу я пачала ў 2008–2009 гадах, збірала матэрыялы, шукала, як яе прадставіць... Рабіла праект на тэму Чарнобыля — для мяне гэта адна з чорных кропак гісторыі. Узяла яе як момант адліку, каб асэнсаваць: як з гэтай прорвы выбрацца, развярнуцца на 180 градусаў?
У майстэрні ў цябе сёння новая работа, прысвечаная японскай катастрофе.
— Гэта звёны аднаго ланцуга.
Няздольнасці чалавека кантраляваць тэхналогіі, якія самі стварылі... Малюнак перарасце ў больш складаны твор?
— Не, малюнак — частка серыі, будзе яшчэ фільм. Тэма — крызіс, момант, калі тэхналогіі і спажыванне прыводзяць да разбурэння. Але крызіс дае магчымасці для змен і пераацэнкі. Гэты момант я акцэнтую.
Апошнім часам ты стала рабіць перформансы. Напрыклад, спяваеш у «Kнізе Іезекііля».
— Па-першае, тое адрозны ад канцэптуальнага мастацтва метад працы. Гук працуе з падсвядомасцю. Хоць і даносіць нейкую інфармацыю, але працэс даволі некантраляваны, і мяне такая непадкантрольнасць прываблівае. Па-другое, перформанс — гэта даволі канкрэтны ўсплёск. І трэцяе — ён дзейсны для вялікай колькасці людзей. Як поп-арт.
Усё гэта вельмі добра спалучаецца з тваёй творчасцю. Дапаўняе яе...
— Часам тое, што нельга сказаць праз жывапіс, выказваецца праз песню ці перформанс. Шмат якія рэчы патрабуюць адмысловага выяўлення. Для мяне важны жывы дыялог з публікай, заўсёды цікава, як людзі рэагуюць на работы: рэакцыя можа быць пазітыўная ці негатыўная, але найгоршая — абыякавая.
Сяргей Кірушчанка