Згадваецца далёкае: у гняздзе драпежных інтэлектуалак, «прасунутых», як гэта цяпер называецца, дзяўчат-філалагінь, з’яўляецца новае птушаня -- сціплы хлопчык з кансерваторыі. Дзяўчаты, як ім здаецца, захапляюцца дадэкафоніяй, астатнія заўсёднікі іхняга салона -- спрэс фізікі, з якіх у музычным сэнсе карысці няшмат, так што з’яўленне абазнанага лірыка дае шанец займець каштоўнага субяседніка. 
Але размова атрымліваецца нейкая дзіўная. На пытанне, ці ведае ён Шонберга, ці чуў «Пелеаса і Мелізанду», навічок, у сваю чаргу, задае контрпытанне. Штосьці кшталту: «А вы ведаеце Чайкоўскага? Чулі ягоныя «Поры года»?» Які пасаж! Які прымітыў! І з рангу каштоўнага субяседніка нованабыты чалец інтэлектуальнага салона пераводзіцца ў ранг безнадзейнага рэтраграда… Помніш той выпадак?
-- Гэта была нармальная рэакцыя чалавека, які займаецца музыкай. У асяродку, дзе музыкай не займаюцца, мяне захацелі ўразіць сваім кругаглядам, збянтэжыць ці абяззброіць. Але тады я, канешне, зусім не меў на ўвазе, што, маўляў, нікога апроч Чайкоўскага знаць не жадаю. Я меў на ўвазе іншае: вось вы, дзяўчаткі, разважаеце пра дванаццацітонавую сістэму, не ўсведамляючы, што гэта такое, пра Шонберга, Вэберна і Берга -- а як наконт хоць бы Чайкоўскага? Вы нават яго як след не ведаеце, але ён для вас -- «пройдзены этап». Для мяне, дарэчы, ён і дагэтуль у нейкай ступені загадка. Ёсць абсалютна геніяльнае месца ў Шостай сімфоніі, у першай частцы, перад распрацоўкай, калі заканчваецца, растае пабочная лірычная партыя -- утвараецца генеральная паўза -- цішыня -- і раптам рэзкі ўдар усяго аркестра -- tutti! Я шмат разоў гэта чуў у запісе -- гэта не інтэрпрэтацыя, калі адзін дырыжор можа большую паўзу зрабіць, другі -- меншую: усё зафіксавана. І як ні чакаеш гэтую фіксацыю, яна ўсё роўна штораз неспадзяваная. Вось гэта і ёсць, мне здаецца, геній: так зрабіць, што для цябе кожны раз гэта будзе раптоўнасць, ад якой ты ўздрыгваеш. І заўсёды так адбываецца. Як зроблена? Простыя сродкі…
У той кампаніі табе з цягам часу даравалі тваю кансерватыўнасць, і ты няблага ўпісаўся ў яе перадусім як безадмоўны таварыш у сэнсе штосьці цяжкое прынесці, перасунуць, нешта адрамантаваць, правесці некага ўначы на вакзал… І нават паказальна сустрэць з немаўлём на ганку радзільні, бездакорна сыграўшы ролю адсутнага мужа… Урэшце, ты і жонку сабе ўзяў менавіта з таго асяродка. А наогул, ці шмат было ў тваім жыцці месцаў, людзей, у якіх і з якімі табе пачувалася б цалкам утульна?
-- Камфортна -- на самоце. Але чалавек -- істота грамадская. Гэта не значыць, што трэба быць актыўна ўкаранёным у грамадства, але ж не толькі ў тваёй душы і ў тваёй працы штосьці адбываецца. Не выпадае ад гэтага катэгарычна адмяжоўвацца. А калі людзі наўкол не спрэс сімпатычныя, дык і сам жа ты не заўсёды цукар. Увогуле, лічу сябе чалавекам камунікабельным. Для мяне няма вялікай праблемы ў наладжванні стасункаў. Але ўсё добра ў меру…
Кампазітары сябруюць? У цябе сярод кампазітараў ёсць сябры?
-- Ёсць. Але не як прафесіяналы. Я досыць доўга вёў на радыё перадачу «Ля раяля аўтар», тады многіх у асобавым плане для сябе адкрыў. Размова разнявольвала, і чалавек быў шчыры. Да пэўнай мяжы, канешне, бо немагчыма быць абсалютна шчырым. Што да творчых узаемадачыненняў… Калі да твайго твора калега ставіцца крыху раўніва -- гэта добра, значыць, ты яго закрануў, можа нават даў яму нейкі стымул для ўласнай працы. Гэта нармальна. Калі ж твая ўдача яго настолькі шакіруе, што ён намагаецца ці замазаць яе, ці адсунуць, замоўчаць, ці зрабіць усё, каб яна сталася быццам бы няўдачай, -- што ж, таксама па-чалавечы зразумела…
Ты перадусім вядомы як аўтар музыкі для тэатра…
-- Сапраўды, я напісаў музыку дзесьці да васьмідзесяці, калі не больш, спектакляў (і да трох дзесяткаў кінафільмаў, дарэчы), але не лічу, што менавіта гэтая мая, так бы мовіць, творчая іпастась -- галоўная. Моцарт, Бетховен, Чайкоўскі, Шастаковіч, Шнітке -- гэты спіс можна доўжыць -- пісалі для тэатра, але іх не лічаць «тэатральнымі кампазітарамі».  |
"Валенсіянскія вар'яты" Лопэ дэ Вега (кампазітар А.Залётнеў). Нацыянальны тэатр імя Янкі Купалы. 1988. |
Але ж, пішучы для тэатра, ты пазбаўлены свабоды выбару. Не сам кладзеш вока на нейкі твор -- табе яго прапаноўваюць. І няважна, ці адпавядае ён тваім уласным душэўным памкненням.
-- З аднаго боку -- быццам і так. Але прафесійны аўтар тым і адрозніваецца ад непрафесійнага, што можа працаваць на заказ. Рабіць не тое, што «душа яму дыктуе», а тое, што трэба, -- незалежна ад душы. Пераадоленне самога сябе -- гэта спазнанне таго, чаго яшчэ не спазнаў. Стравінскі, напрыклад, казаў: «У мяне ўся музыка напісана на заказ». І дадаваў: «Адно толькі -- заказ заўсёды супадаў з маімі жаданнямі». Вось і трэба зрабіць, каб заказ супаў з маім жаданнем.
Гэта складана?
-- З Дастаеўскім сустрэцца, з Міцкевічам, Хлебнікавым, Купалам, Караткевічам, Танкам -- гэта шчасце!
Няўжо і «Лісткі календара» рабіліся на заказ? Яны ж не мелі дачынення да тэатра…
-- Спачатку быў заказ -- кампазіцыя па творчасці Максіма Танка ў Доме літаратара, юбілейная імпрэза. Але гэта сталася штуршком для напісання драматычнай араторыі ў дзевяці частках. І каб не было той кампазіцыі, не было б, мабыць, і араторыі, у якой сам паэт удзельнічаў. Я не чуў, каб дзе-небудзь яшчэ быў запісаны голас Максіма Танка. А ў «Лістках календара» ён чытаў тэкст «ад аўтара». Гэта захавалася назаўсёды.
Потым, памятаю, рабілі кампазіцыю пра Веліміра Хлебнікава. І не ведаю, ці была б у мяне без гэтага камерная сімфонія…
… і ці насіў бы твой сын прыгожае і нязбітае імя -- Велімір?
-- Сапраўды, і гэта таксама… Дык вось, у мяне было мноства рэчаў, якія рабіліся ў тэатры, а потым пэўным чынам прыдаваліся цягам працы над іншымі творамі. Тое ж тычыцца і кіно. Музыка да фільма «Мастацтва Беларусі» нарадзіла вакаліз «Любоў святая».
Фільм, назву якога цяпер нават дакладна не ўспомню, даў адну з тэм для балета «Кругаверць». Дарэчы, і балет гэты -- заказны, прапанова Юліі Чурко, якая ж яго і паставіла (а тэму і лібрэта да оперы «Адзінокі птах» прынесла Галіна Дзягілева). І фартэпіянны канцэрт, па сутнасці, таксама: я заканчваў кансерваторыю і мусіў напісаць твор буйной формы, іначай не атрымаў бы дыплома. Нават калі нам здаецца, што мы свабодныя, -- мы не свабодныя. «Літургія святога Іаана Залатавуста» -- не маё рашэнне. Рыхтуючыся да «Мінскай вясны» 1994 года, меў размову з мастацкім кіраўніком філармоніі, і той патлумачыў, што «Вясна» гэтым разам будзе прысвечана Вялікадню. Прапанаваў мне і майму калегу скласці канцэрт «на дваіх». Мусілі прагучаць два вялікія творы, адпаведныя па змесце тэме «Вясны». Тут выбару асаблівага не было: усяночная і літургія. Хоць ты манетку кідай! Я пытаюся ў калегі, што б ён узяў. Ён кажа: «Усяночную». І мне аўтаматычна дасталася літургія. Было тое ў студзені, а ў красавіку абодва нашы творы ўжо прагучалі. 
"Мастацтва належыць народу..." З М.Жылюком. 1980-я.
Як гэта назваць -- заказ? Не мной вызначаная тэма, не мной выбраная форма… Але ж думка -- яна, як блыха, скача паўсюль, яе трэба канцэнтраваць, накіроўваць на штосьці. І я рады, што мая думка была скіравана менавіта ў той бок: «Літургія» ж сталася ў пэўным сэнсе этапным творам.
А эксперыментальная музыка? Помніцца, была ў цябе «Музыка рэлаксацыі», якая мусіла аказваць псіхатэрапеўтычнае ўздзеянне. Гэты этап -- пройдзены?
-- Бадай што так. Хоць мяне пераконвалі, што насамрэч некаму дапамагала, зубы ў кагосьці перасталі балець… Але надта крута было сказана -- музыка рэлаксацыі. Я ж не медык, не псіхіятр. Хутчэй за ўсё, «ацаляліся» тыя, хто па прыродзе сваёй унушальны. А вось займацца гэтым было цікава, як і кожнай новай справай, дзе магчымы адкрыцці. Не ўвесь жа час карыстацца напрацаванымі клішэ, перакладваць тыя ж цаглінкі ў розных варыянтах. Калі ідзеш на эксперымент -- значыць, у цябе яшчэ ўсё ў парадку з мазгамі.
«Credo» для ўдарных таксама было паходам на эксперымент? Помню ўражанне ад гэтага твора: амаль фізічнае адчуванне далучанасці да падзеі. Што мы ведаем пра ўдарныя? Талеркі там, літаўры, гонг… Аказалася -- магчымасці проста фантастычныя. Абсалютнае праўдападабенства гучання ў тэме ўкрыжавання: вось цвікі ўбіваюць, капае кроў, сэрца б’ецца ўсё цішэй і замірае… Пры гэтым -- ніякага натуралізму. А потым званы -- Хрыстос уваскрос!
-- Наведаў я неяк вечарыну, на якой граў выдатны ансамбль «Перкусія» -- група ўдарнікаў з Тэатра оперы і балета. Потым мы, скажам так, пілі гарбату, я выказваў сваё захапленне віртуознай ігрой, а кіраўнік ансамбля, Уладзімір Судноўскі, скардзіўся на  |
"Вечар" А.Дударава (кампазітар А.Залётнеў). Нацыянальны тэатр імя Якуба Коласа. 1983. |
Мінула ўжо больш за пятнаццаць гадоў, а твор гучыць. Аб’ездзіў Еўропу, выконваўся ў Амерыцы. Летась Дзмітрый Куракулаў паставіў балет на гэтую музыку, з іншай тэмай і іншай назвай -- «Бывай, паверхня!».
І не шкада было аддаваць такую ўзнёслую музыку пад навамодныя задумкі?
-- Не шкада. Гэта называецца -- жыццё твора. Яно ідзе незалежна ад мяне, і дзякуй Богу, калі мой твор успрымаецца шырэй (ці проста -- іначай), чым я запраграмаваў. Гэта тое, да чаго мусіць імкнуцца кожны творца: жыццяздольнасць. Нежыццяздольныя, мёртванароджаныя творы ў лепшым выпадку трапляюць у кунсткамеру, калі хтосьці наважыцца іх заспіртаваць. А калі не, дык ператворацца ў тло і рассыплюцца. Дарэчы, мае эксперыментальныя творы «Пейзаж 86», «Тры кадэнцыі для аргана», «Тэатральны дывертысмент» жывуць і без майго ўдзелу.
Ты можаш назваць творы, якімі найбольш ганарышся?
-- Так. Ненапісанымі. Ад напісаных трэба хутчэй адыходзіць. У пэўным сэнсе забываць іх. Калі быў на стажыроўцы ў Яўгена Аляксандравіча Глебава, ён вельмі дасціпна на гэты конт выказаўся: «Вось у вас атрымалася ўдалая рэч. І вы трапляеце да яе ў палон. Пачынаеце капіраваць яе, падладжвацца пад яе -- знікае рух наперад. Каб аднавіць рух, наслухайцеся гэтай рэчы да ванітаў. Трэба аб’есціся ёю, як аб’ядаюцца тлустым салодкім тортам, -- калі потым і глядзець на яго агідна. Толькі тады ў вас з’явіцца імпэт да чагосьці новага».
Можа, сярод гэтых ненапісаных твораў чакаюць сваёй чаргі некаторыя з тваіх надзвычай цікавых і надзвычай даўніх задум? Ну хоць бы «Эклезіяст». Ты ж марыў нейкім чынам увасобіць яго ў музыцы?
-- Ніводную з тых задум я не адкінуў. Але мне важна «ўбачыць» свой твор -- як Мендзялееў убачыў у сне сваю табліцу. Убачыць няхай толькі ў агульных рысах, не надта акрэслена, на падсвядомым узроўні, але -- як штосьці цэласнае. Калі гэта адбудзецца, пачнецца праца. Не раней. Што да «Эклезіяста», дык ёсць вельмі лёгкія шляхі, па якіх можна было б пайсці: успрыняўшы гэтую частку Старога Запавета як падборку кідкіх афарызмаў -- свайго кшталту фанцікаў. Мяне ж «Эклезіяст» захапляе як спосаб мыслення. Шукаю форму, праз якую магчыма будзе перадаць яго глыбіню. Гэта тычыцца і «Песні песняў».
У цябе ёсць араторыя, опера, балет, літургія, меса, рэквіем, камерная сімфонія… А проста -- сімфонія? Буйны праграмны твор?
-- Сімфоніі не пякуць, як аладкі. Я заўжды быў перакананы, што буйная форма вымагае адпаведнай канцэпцыі, і, напэўна, не быў да гэтага гатовы. Цяпер, як мне падаецца, саспеў. Магчыма, заўтра напішу першую ноту, а праз месяц скончу першую частку. А мо і не. Хто ведае? Творчы працэс -- рэч непрадказальная.
Сімфоніі -- сімфоніямі, але давай апусцімся на грэшную зямлю. Калісьці, памятаеш, недзе ў правінцыі (у Кемераве, ці што) выдалі кніжку «Глупая лошадь» -- дасціпныя, крыху абсурдысцкія стылізацыі «пад англічан». У тыя стэрыльныя часы -- штосьці выключнае. І на некалькі вершаў з той кніжкі ты напісаў выдатную яркую музыку -- дасюль помніцца. Яна, здаецца, так нідзе і не прагучала, апроч сяброўскага асяродка. А песенькі маглі б стаць шлягерамі -- па-майстэрску былі зроблены. Як і многія рэчы для тэатра, асабліва да дзіцячых спектакляў. Чаму ты не пішаш шлягераў? Меў бы лаўры кампазітара-песенніка…
-- Само напісанне -- менш як палова справы. Астатняе -- раскрутка, піяр. Гэтым трэба ўвесь час займацца, што вельмі ўтомна, а мне, шчыра кажучы, і брыдка. Лічу, што
калі зрабіў штосьці вартае, яно само павінна знайсці дарогу. Ну, нейкі мінімум прыкласці намаганняў, каб першы раз прагучала, а далей -- Бог бацька. Да таго ж шлягер, як правіла, аблегчаная форма творчасці -- свайго кшталту арыфметыка або табліца множання. Мне арыфметыкай займацца нецікава. 
"Хлопчык-зорка" О.Уайльда (кампазітар А.Залётнеў). Беларускі тэатр "Лялька". 1995.
Ва ўсе часы былі шлягеры -- дзе яны? Зніклі, расталі без следу, іх не рэанімуеш. А побач існавалі іншыя творы, якія не мелі такога ашаламляльнага поспеху, такой шалёнай папулярнасці, -- і яны ацалелі, жывуць… Не хачу сказаць, што разлічваю менавіта на такі лёс для сваіх твораў: гэта залежыць ад мноства акалічнасцей. Перакананы толькі, што мітусіцца -- не трэба. З апаскай гляджу на кампазітараў, якія ідуць паперадзе сваёй музыкі: значыць, гэтая музыка патрабуе лакаматыва. Зламаўся лакаматыў -- ужо не паедзеш. А твор мусіць жыць сам па сабе. Зрабіў -- адыходзь.
Тое, што ты сказаў пра самастойнае жыццё твораў, па вялікім рахунку («з пункту гледжання вечнасці»), напэўна, глыбока правільна. І многія твае творы менавіта так і жывуць -- самі знаходзячы сабе дарогу. Але… Ці не крыўдна табе ў глыбіні душы, што ты дагэтуль не маеш, так бы мовіць, «афіцыйнага» прызнання? Што ты -- проста кампазітар Алег Залётнеў, без наступнага пераліку праз коску нейкіх дадатковых (ганаровых) звестак?
-- Цягам эвалюцыі чалавек страціў хвост -- што ж, гараваць з гэтай нагоды? Ганаровыя званні, на маю думку, гэткі ж атавізм. Як рэцыдыў савецкай эпохі, калісьці раней, у мяне, магчыма, і ўзнікалі пачуцці калі не крыўды, дык неўразумення. Але я даўно гэта перарос. І цяпер мне, напэўна, нават неяк няўтульна было б прымяраць на сябе новую «апратку» -- як трыццаціпяцігадоваму Пушкіну той камер-юнкерскі мундзір, што быў да твару маладзёнам. Не, усё, што робіцца (або не робіцца), -- да лепшага.
У тваім стаўленні да жыцця і да творчасці ёсць, здаецца, штосьці ад фаталізму. Цікава, хто каго першы знайшоў: ты -- музыку або музыка -- цябе?
-- Аддаць мяне ў музычную школу -- гэта цалкам было рашэнне бацькоў. Маё, так бы мовіць, акружэнне не вітала такіх заняткаў. Раяль, нотныя сшыткі былі вельмі далёкімі ад таго, чым займаліся мае аднагодкі ў двары барака на ўскраіне Мінска, дзе мы жылі.
Дарэчы, ты, як я ведаю, карэнны мінчанін -- і не ў першым пакаленні. Аднак у пашпарце гэта не адзначана…
-- Месца майго з’яўлення на свет -- станцыя Сухабязводная. Адзін з самых жорсткіх перасылачных пунктаў Унжлага (пра гэта і Салжаніцын пісаў у «Архіпелагу ГУЛАГ»). Там мяне нарадзіла мая рэпрэсаваная мама. Яна была ў мяне вельмі музыкальная, а бацька -- надзвычай артыстычны… Дык вось, пра школу. Школа тая была за светам -- у раёне Трактарнага завода. Хадзіў пехатой. Праз яры, праз цыганскае паселішча… Узімку я хвацка з’язджаў з пагоркаў, сеўшы на папачку са сшыткамі, ад чаго яна хутка страчвала выгляд папачкі. Спазняўся. Прагульваў… Не ў школе, а толькі дзесьці на трэцім курсе вучылішча зразумеў, што павінен стаць музыкантам, і менавіта кампазітарам. Тады з’явіліся мае першыя опусы -- яшчэ дзіцячыя, наіўныя, але ў іх ужо трапятала душа -- гэткая ж наіўная. Паміж вучылішчам і кансерваторыяй быў год выкладчыцкай працы ў Маладзечне. У гэтым прамежку я напісаў фартэпіянныя мініяцюры -- яны выдадзены і дагэтуль выконваюцца (нават на Кубе ўвайшлі ў фартэпіянны рэпертуар) -- і вакальны цыкл «Руская песня» на вершы Аляксея Кальцова. Потым гэты цыкл называлі «кансерваторскай класікай», але зроблены ён раней: з ім я паступаў у кансерваторыю.
Ва ўспамінах Валянціна Катаева ёсць такі эпізод: Маякоўскі чытае ўступ да паэмы «На ўвесь голас», усе ў захапленні, а потым нехта з прысутных просіць Уладзіміра Уладзіміравіча прачытаць «Воблака ў штанах». «Вы зрабілі феерычную бестактоўнасць! -- змрочна адказвае Маякоўскі. -- Ніколі не прасіце паэта чытаць ягоныя раннія творы -- гэтым вы яго глыбока абражаеце». У цябе няма своеасаблівай рэўнасці да створанага ў юнацтве? Да той жа «Рускай песні»?
-- Страшна падумаць: яна напісана ў 1968-м. Амаль сорак гадоў таму! Хто толькі яе не спяваў… Ёсць у Маскве вельмі прэстыжнае месца -- Дом вучоных, там элітарная публіка збіраецца, выступаюць лепшыя спевакі і музыканты -- бясплатна, бо выступленне само па сабе лічыцца вялікім гонарам. Вось і туды маю «Песню» лёс нядаўна занёс. Прычым дзеля працягу знаёмства мне там прапанавалі і аўтарскі канцэрт.
Не, у мяне няма рэўнасці да юнацкіх твораў. «Літургія», напісаная ў сталым узросце, таксама не пакрыўджана, выконвалася цалкам (а гэта 43 хвіліны гучання -- вельмі шмат) каля шасцідзесяці разоў. Асобныя часткі спяваюць многія прафесійныя і самадзейныя хоры, ноты выдадзены ў Англіі… Каля трыццаці разоў увасабляўся на сцэне «Адзінокі птах», напісаны ў 2001 годзе. Увесну вазілі яго на фестываль у Валгаград -- людзі плакалі, хоць, падаецца, кепска разумелі па-беларуску. Значыць, ад музыкі плакалі. Запрашаюць з «Птахам» у Варшаву, Кракаў, Вроцлаў…
З Юліяй Міхайлаўнай Чурко (яна аўтар лібрэта) працую над балетам «Акно». Тэма -- лёс мастака, тое, што мяне заўсёды хвалявала. Тры часткі, тры знакавыя постаці: Шагал, Малевіч, Дабужынскі. У шырокім сэнсе: юнацтва, сталасць і старасць Майстра. Праект будзе ажыццяўляць гродзенская трупа «ТАД».
Ёсць ідэя зрабіць монацыкл для аднаго голасу паводле… Дапусцім, Шэкспіра. Гэта не будзе музыка да спектакля, гэта не будзе балет, не будзе опера -- штосьці зусім новае. Прасачыць праз аднаго персанажа канцэпцыю геніяльнага твора. Так бы мовіць, «Гамлет» з пункту гледжання Афеліі (гэта я ўмоўна кажу). Ёсць падставы і для стварэння мюзікла. Пакуль магу думаць і працаваць -- настальгія недарэчы.
Як, між іншым, ставішся да сваёй новай узроставай катэгорыі? 60 -- прыгожая лічба, але ж некалі ты і перад саракагоддзем ледзь не ў жалобу апранаўся…
-- А перад паўсотняй увогуле лічыў, што жыццё скончылася. Цяпер я куды больш спакойна ўсё ўспрымаю. Хоць, шчыра кажучы, уразіла нядаўняя сустрэча ў Гродне. Быў там па справах, выпадкова спаткаў знаёмага музыканта з нейкім ягоным прыяцелем. Знаёмы прадставіў мяне яму: маўляў, гэта кампазітар Залётнеў. Той ажно скалануўся: «Як?! Вы яшчэ жывяце?!» Аказалася, ён таксама музыкант, доўгі час працаваў дзесьці ў Расіі -- ці то ў Варонежы, ці то ў Бранску. Іхні камерны аркестр выконваў маё «Adagio doloroso» -- «Журботнае адажыо», і яны лічылі, што гэта нейкі класічны твор даўно памерлага аўтара. Не ведаю, дзе ўзялі ноты -- адажыо не апублікавана, ёсць толькі на пласцінцы.
Гэта было развітанне з сябрам…
-- Так. Ён загінуў у красавіку 1971 года. Я напісаў тады струнны квартэт, «Adagio doloroso» -- адна з яго частак. Як даўно гэта было… І вось што дзіўна: Валодзя нарадзіўся на Раство Багародзіцы, трагедыя з ім прыпала на Вялікдзень. А выніковая лічба яго жыцця нейкая надзвычай невыпадковая: 20202. Дваццаць гадоў і 202 дні…
«Ёсць многае на свеце, сябар Гарацыо…»
-- Са мной, дарэчы, таксама штосьці невытлумачальнае адбылося: «Літургія» мая заканчваецца спевам «Хрыстос уваскрос» -- і там 33 такты. Чаму 33? У музычным сэнсе гэта зусім не было прадвызначана. Я мог бы паставіць fermata -- і было б 32 такты. Або падоўжыць, перацягнуць на наступны такт апошні акорд -- і было б 34. Але сталася 33. Я ж не думаў ні пра што такое, не лічыў. Містыка, Боская воля? Як сказаў адзін чалавек: гэта не ты пісаў, гэта тваёй рукою пісалі… Дай, Божа, каб і надалей так.
Алена РАМАНОЎСКАЯ