«Заходняя Беларусь. Супрацьстаянне». Аўтар сцэнарыя Таццяна Сухоцкая, рэжысёр Аляксей Раковіч.
Кіно з асаблівай увагай звяртаецца да гістарычнай тэмы ў складаныя, супярэчлівыя часы, спрабуючы спасцігнуць сучаснасць праз мінулае і, галоўнае, прадвызначыць будучыню. Менавіта на мяжы стагоддзяў можна казаць пра «выбух гістарызму» ў экранным мастацтве, калі кінематаграфісты актыўна асэнсоўваюць гісторыю свайго народа. Ёсць шмат беларускіх драм, і камедый, і прыгодніцкіх стужак, а вось з гістарычным кіно ў нас
не склалася. Сярод адзінкавых прыкладаў — нямая стужка «Кастусь Каліноўскі», пазней «Я, Францыск Скарына...», «Магіла льва». Можна згадаць тэлефільм «Раман імператара» і серыял «Гэты пракляты ўтульны дом».
Лепш ішла справа ў дакументальным кіно, дзе знайшлі багатае адлюстраванне і асобы, і падзеі беларускай гісторыі. Але недахоп гістарычнай тэмы на сучасным экране вельмі адчувальны. Яго шмат у чым кампенсуе праект «Зваротны адлік», які ўжо чацвёрты год здымае тэлекампанія «Майстэрня Уладзіміра Бокуна». Менавіта гэты рэжысёр — аўтар і кіраўнік дакументальнага цыкла, фільмы якога кожны панядзелак, у зручны вячэрні час, ідуць на канале АНТ. У праекта ёсць пастаянныя гледачы, ім цікавае адкрыццё новых фактаў і з’яўленне новых інтэрпрэтацый гісторыі краіны. Праект «Зваротны адлік» і зрабіўся тэмай нашай гутаркі з Уладзімірам Бокунам.
У вас сфарміравалася пэўная зацікаўленая аўдыторыя. Усіх вабіць і сама тэма тэлецыкла, і яе распрацоўка. Калі вызначыць канцэпцыю праекта, то, магчыма, гэта паяднанне вялікай гісторыі і прыватных гісторый.
— Дакладней, гісторыя праз лёсы людзей. Калі мы пачыналі, то меркавалі, што засяродзімся на ХХ стагоддзі. Але ў пазамінулым годзе ўзнікла тэма Грунвальда. Летась з’явіліся сюжэты пра Кацярыну ІІ, графа Чапскага.
Нават у фільме «Парфума па-савецку» вы імкняцеся ісці ў глыбіню, у эпоху Напалеона. У чым заключаецца сучасная трактоўка даўнейшых падзей? Якія арыенціры павінны весці аўтараў? Вядомыя факты так званага «выпраўлення» гісторыі. Мастацкае ўяўленне кінематаграфістаў нярэдка выклікае нараканні спецыялістаў. Нагадаю расійскую карціну «Цар», пра яе шмат спрачаліся. Дарэчы, з узяццем Полацка стваральнікі фільма абышліся некарэктна: нібыта ён здаўся войскам Івана Грознага вельмі хутка — на самай справе горад быў заваяваны праз 14 гадоў. Апаненты сцвярджалі таксама, што Іван Грозны паказаны аднапланава. Наогул у ігравым кіно дамінуе тэндэнцыя «паляпшэння» ці «пагаршэння» гісторыі…
— Складанае пытанне. Напрыклад, мы бяром тэму, пра якую ў савецкай гісторыі наогул не пісалася, — Слуцкае паўстанне (у фільмах «40 дзён сялянскай рэспублікі» ці «Войска Краёва»). Падаем гісторыю, кіруючыся пэўнымі прынцыпамі. Не падмяняем факты асабістым стаўленнем. Так, вельмі хочацца заявіць: гэта было дрэнна, а гэта добра. Але такіх высноў мы прынцыпова не робім. Заўсёды кажу новым аўтарам, што мы даем толькі звесткі, якія пацверджаны дакументальна, і прыцягваем кансультантаў-гісторыкаў або сведкаў падзей.
У вашым праекце існуюць карэктнасць і магчымая аб’ектыўнасць у трактоўцы матэрыялу (маю на ўвазе, напрыклад, савецкі перыяд, які ў расійскім кіно цяпер прынята маляваць чорным колерам). У гэтым бачыцца і навуковы падыход да складаных тэм...
— Часам аўтары прапануюць стандартную схему: давайце ў фінале расставім усе кропкі над «і» і вызначым, быў герой станоўчым або адмоўным. Лічу, што трэба запрасіць гледача разам з намі шукаць адказ на складанае пытанне і ні ў якім выпадку не даваць гатовага выніку. Бо, як казаў Цютчаў, «мысль изреченная есть ложь».
Але сведкі або ўдзельнікі падзей могуць даваць эмацыйныя каментарыі, выяўляць уласнае стаўленне да таго, што адбылося. Напэўна, вы іх выразаеце?
— Не. Наадварот, заўсёды заклікаю захоўваць. Шлях успрымання ідзе да галавы праз сэрца. Калі герой эмацыйна і дэталёва ўспамінае эпізоды жыцця, нашмат больш цікавай выглядае стужка.
Значыць, можна захапіць гледача без так званых «смажаных» фактаў. У межах цыкла склаўся фармат, які прадугледжвае выкарыстанне пэўных прыёмаў?
— Так, фармат — гэта «шапка», застаўка, музыка, графічнае рашэнне. Але ёсць і драматургічны фармат — прынцыпы, па якіх будуецца драматургія праекта. Напрацаваны пэўныя рашэнні, сярод якіх важная пазіцыя вядучага. Я катэгарычна супраць абстрактнага голасу за кадрам.
Але вядучы ў кадры адсылае да жанру тэлеперадачы...
— Калі ён з’яўляецца ў кадры як абстрактны твар — так, гэта тэлеперадача. Значыць, чалавек проста нясе інфармацыю, таму што яго пасадзілі перад камерай.
Аляксандр Суцкавер, які стаў знакавай фігурай цыкла, выконвае ролю вядучага...
— Не проста выконвае. Паглядзіце, што адбываецца. Да пачатковага цітра ў нас абавязкова праходзяць два планы. Першы — з’яўленне артыста ў вобразе вядучага, які гаворыць, што 4 ліпеня 1961 года Мікіта Хрушчоў прымаў удзел у з’ездзе кітайскіх камуністаў. Наступны план ідзе «ўсутыч», і ён руйнуе папярэднюю інфармацыю: вядучы паварочваецца да гледача і канфідэнцыяльна кажа: на самай справе ў гэты дзень адбылася больш важная падзея. Сапраўды, 4 ліпеня 1961 года адбыўся выбух на атамнай лодцы «К-19». Але пра гэта ніхто не ведаў, бо такое здарэнне засакрэчана.
Такім чынам вядучы даводзіць да аўдыторыі нашу драматургічную канцэпцыю: працаваць мы будзем у полі афіцыйнай і неафіцыйнай інфармацыі. Дарэчы, і тая і другая былі праўдай. У большасці фільмаў трымаемся прынцыпу разгортвання інтрыгі і «стыкуем» розныя пласты інфармацыі. Менавіта пралог з’яўляецца ключом да разумення драматургіі стужкі. Глядач таго не ўсведамляе, але яму цікава.
Напэўна, таму цыкл «Зваротны адлік» успрымаецца як вельмі актуальны. Ён адлюстроўвае погляд сучасных аўтараў на гісторыю. Колькі асацыяцый, напрыклад, абудзіў фільм «Берлінскі прышэлец», дзе ўразілі не толькі звесткі пра тое, што ў Акадэміі навук Беларусі мог бы працаваць сам Эйнштэйн, але і паралелі з цяперашнім жыццём айчыннай навукі. Да таго ж інтрыга пабудавана досыць займальна...
— Гісторыю можна расказваць і паказваць цікава. Сучаснай мовай, зразумелай для сучаснага гледача. Больш за тое, кажу аўтарам, што ў гісторыі няма чорных і белых фарбаў, яна шматколерная. Зараз мы робім фільм пра Моніча, пра атаманшчыну 1920-х гадоў. Існавалі банды, адначасова існавалі партызанскія аб’яднанні, якія неадназначна ўспрымаліся савецкай уладай. Што за людзі атаманы? Як іх пазіцыянаваць? З аднаго боку, яны змагаліся супраць савецкай улады, забівалі агітатараў, мясцовых кіраўнікоў. Але яны не чапалі насельніцтва. А камуністы, а чырвонаармейцы не забівалі? Яны знішчалі ідэйных ворагаў. Аднак калі мы цяпер пачнем спрабаваць зрабіць канчатковы вывад — хто з іх меў рацыю, — то нічога не атрымаецца. Бо няма адназначнага адказу. Мы задаем пытанне і спрабуем гледача зацікавіць ім, вытрымаць інтрыгу (дарэчы, яна — ключавое паняцце для нашай праграмы).
Адсюль і ўжыванне розных прыёмаў, у прыватнасці інсцэніроўкі. Сучаснае дакументальнае кіно пашырае свае межы і звяртаецца да прыёмаў ігравога. Што тычыцца фільмаў на гістарычную тэму, дык хіба можна іншымі сродкамі распавесці пра палкі раман Кацярыны ІІ і апошняга польскага караля Станіслава Панятоўскага, які адбываўся і на беларускіх землях? Як перадаць калізіі партызанскай барацьбы 1920-х гадоў, калі сутыкнуліся розныя сілы «зялёнага руху» — украінскія паўстанцы пад кіраўніцтвам Сцяпана Бандэры і беларускія партызаны атамана Бульбы («Палескі кацёл. Армія асуджаных»)? Тут без дапамогі акцёраў не абысціся.
— Мы працуем у жанры дакументальнай драмы, дзе актыўна выкарыстоўваюцца пастаноўкі. Прычым імкнемся не рабіць іх ілюстрацыямі. Вядома, з малым бюджэтам цяжка. Але стараемся на ключавыя ролі ўсё-такі браць прафесіяналаў.
Так, без пастановачных сцэн не абысціся, асабліва калі сюжэт тычыцца ХVIII ці ХІХ стагоддзя, дзе важная рэканструкцыя падзей. Вы далікатна зрабілі гэта ў фільмах пра Кацярыну ІІ — «Раман імператрыцы» і «Вакацыі імператрыцы», але там, на мой погляд, галоўную ролю адыграла выразная камп’ютарная графіка. А вось фільм «Палескі кацёл» не вельмі пераканаў у масавых сцэнах...
— Там не хапала прафесіяналаў. На жаль, прысутнасць статыстаў — прыкмета недастатковага фінансавання. Таленавіты мастак, калі ў яго няма фарбаў, бярэ аловак і малюе ім. І лінія будзе выдатнай. Але калі робіш тэлевізійны праект менавіта ў гістарычным жанры, то недахоп сродкаў адчувальны. Справа і ў тым, што наш праект — вар’яцкая гонка. Дакладней, марафон, бо кожны тыдзень мы абмяркоўваем сцэнарыі, здымаем. Кожны тыдзень выдаем 26-хвілінную стужку, а ў большасці такія працы адпавядаюць гордай назве «фільм». Так, ён адрозніваецца ад тэлеперадачы, але гэта асобная размова.
Пытанне актуальнае. Лічыцца, што перадача вылучаецца прысутнасцю дыктара і ягонага голасу. Нездарма пра тэлеперадачу кажуць, што гэта — каляровае радыё. Між тым фільм ідзе без каментарыеў, у ім дамінуюць візуальныя вобразы.
— Галоўнае адрозненне фільма ў глыбіні прапрацоўкі драматургіі, бо можна адзін і той жа факт выкарыстоўваць для стварэння розных сюжэтаў. Вось у навінах прайшла інфармацыя, што 18 мая — чарговы юбілей узяцця Монтэ-Касіна салдатамі польскага корпуса пад камандаваннем генерала Андэрса, дзе змагалася каля 10 000 беларусаў. Сюжэт на 3 хвіліны. Але можна сабраць ветэранаў, гісторыкаў і зрабіць інфармацыйную тэлеперадачу, якая распавядае пра падзеі часу, аднаўляе іх храналогію. І нават аналізуе. Але ў добрай стужцы абавязкова ёсць драматургічны і выяўленчы вобраз.
Вось «Штэтэле. Местачковая Атлантыда». Там прысутнічае дыктарскі голас, але ёсць і глыбіня матэрыялу, драматургічны вобраз. Можна было зрабіць праграму, якая распавядала б пра габрэйскія мястэчкі, але майстэрства сцэнарыста Барыса Герстэна ў выніку дапамагло стварыць фільм.
Сапраўдным дакументальным фільмам з’яўляецца серыя «Яны змагаліся за Францыю». Вы знайшлі ўнікальную тэму, паўсталі ў якасці сцэнарыста, аператара, рэжысёра і зрабілі, па сутнасці, аўтарскае кіно…
— У мяне даўно назбіраўся цікавы матэрыял аб французах, якія ў час Вялікай Айчыннай вайны трапілі ў Беларусь у складзе нямецкіх войскаў і перайшлі на бок партызан. Для немцаў яны аўтаматычна станавіліся здраднікамі і дэзерцірамі. Але французы бачылі бясчынствы фашыстаў і не маглі ў іх удзельнічаць па прычыне сваёй прыстойнасці. Аднак у нас няма жывых удзельнікаў-сведкаў, і таму праца працягваецца. І вось аднойчы гісторык Жан Мары Бадэ напісаў нам: «Ці ведаеце вы, што ў Францыі ёсць помнікі беларусам, якія тут загінулі?» Нас гэта зацікавіла. Ішла сапраўдная пошукавая праца, ізноў жа з дапамогай Барыса Герстэна. У рэшце рэшт натрапілі на дзіўную гісторыю пра двух беларусаў, якія змагаліся ў Нармандыі. Знайшлі іх сваякоў у Беларусі. Наогул французы ставіліся да беларусаў з вялікай пашанай, таму што ў большасці сваёй гэта былі кадравыя афіцэры, прафесійныя вайскоўцы, што трапілі ў палон і потым беглі адтуль. А ў французскага Супраціўлення не было вопыту ні барацьбы, ні падрыхтоўкі. І двое нашых — Фёдар Кажамякін і Іван Кісялёў — не проста змагаліся, яны дапамагалі французам асвоіць ваенную навуку. У Францыю мы паехалі ўдваіх — я і мая жонка, перакладчык. Інтрыга фільма трымалася да апошняга. Івана Кісялёва ведалі толькі тры ветэраны, якія жывуць у Брэтані. Мы ўзялі беларускую фатаграфію, знялі аповед яго пляменніцы і прывезлі туды. Мне, як рэжысёру, была вельмі цікавая рэакцыя, бо ён загінуў на іх вачах. Калі б яны сказалі: «Не, гэта не наш Іван Кісялёў», то гэта быў бы лёс яшчэ аднаго афіцэра, які прапаў без вестак. Але ветэраны адразу прызналі: «Так, гэта дакладна ён». Фільм «Яны змагаліся за Францыю» — асобная гісторыя. Ён выпадае з фармату «Зваротнага адліку». Складана ісці ўслед за матэрыялам: не ведаеш, куды ён цябе выведзе.
Але гэта і ёсць сапраўдная дакументалістыка. Склаўся, па сутнасці, фільм-расследаванне, у якім немагчыма загадзя прапісаць сцэнарый. Трэба вызначыць яшчэ адну надзвычай важную думку. У пошуках тэм і матэрыялу вы выходзіце за геаграфічныя і гістарычныя межы. Цэлы блок карцін прысвечаны беларускай інтэлігенцыі ХІХ стагоддзя. Яны пераконваюць, што тагачасны беларус — не звыклы жабрак у лапцях, а па-еўрапейску адукаваны шляхціц. Менавіта такі вобраз сцвярджаў у сваіх творах Уладзімір Караткевіч. Па сутнасці, гэта спроба адшукаць і зразумець маральныя і духоўныя апоры этнасу, па-мастацку асэнсаваць мінулае. Фільм «Беларускія сядзібы. Узарваны свет» узнаўляе абліччы людзей, якія стваралі і захоўвалі сапраўдныя астраўкі нацыянальнай культуры, сярод іх быў і Напалеон Орда. Ці «Граф Чапскі. Драма рэфарматара», дзе расказана пра лёс знакамітага мэра Мінска. Яго намаганнямі горад стаў сапраўды еўрапейскім. Такія людзі — гонар нацыі...
— У нашай свядомасці часцей паўстае няпэўны вобраз, які быў створаны ў школьных падручніках савецкага часу, дзе беларускі селянін выглядае як замурзаны чалавек, які выпаўзае з курнай хаты. Вядомая хроніка (селянін з клячай) — нават не наша, а руская хроніка. Важна без рэвалюцыйнага націску расказаць пра нашу гісторыю, каб сучасны чалавек здзівіўся.
Для стварэння канцэптуальнага праекта патрэбна каманда аднадумцаў. У вашым калектыве ўсяго некалькі чалавек, астатнія аўтары запрашаюцца. Цяжка працаваць у атмасферы цякучкі? Ці гэта надае новыя стымулы?
— У штаце нашай кампаніі чатыры чалавекі. Цякучкі няма. Лічу такі прынцып правільным, творчы чалавек не павінен быць у штаце. Лепей, калі ён шукае і прапаноўвае ідэі. Калі акула спыняецца, яна памірае. Калі воўк перастае паляваць, ён здыхае з голаду. У савецкі час існавалі «Тэлефільм», план, штат — і рабіліся шэсць ці сем фільмаў у год. У нас 35 стужак выпушчана толькі за мінулы сезон. Тыя, хто вытрымлівае марафон, працуюць увесь час. Галоўны наш аўтар, Барыс Герстэн, класік беларускага тэлебачання, — не ў штаце, але штомесяц робіць новы фільм. Таццяна Сухоцкая вельмі запатрабаваная ў Расіі: летась дзве яе дакументальныя карціны атрымалі «ТЭФІ» — вышэйшы прыз Расійскай тэлеакадэміі. Яна працавала над вядомай праграмай «Цывілізацыя» Льва Нікалаева. Сцэнарыст — наогул адна з ключавых фігур у фільме, а на «Тэлевяршыні» нават няма такой намінацыі. У нашай тэлекампаніі ёсць група рэжысёраў, якія пастаянна ў працэсе. Перш за ўсё Людміла Клінцова, якая зрабіла «К-19. Час герояў». Фільм стаў лаўрэатам V Нацыянальнага конкурсу «Тэлевяршыня» ў намінацыі «Лепшы дакументальны фільм». На «Фестывалі аднаго праекта» Клінцову адзначылі як лепшага рэжысёра за стужку «Беларускія сядзібы». Вельмі рады, што працуе старэйшы беларускі рэжысёр Уладзімір Арлоў. Большасць яго стужак звязана з мастацтвам, гэта фільмы пра «Песняроў», Эдзі Рознера, Барыса Райскага.
Карціны Арлова «Страсці па дэкадзе. Лібрэта для правадыра» і «10 дзён, якія ўзрушылі Маскву» сапраўды ўразілі. Вы знайшлі жывых сведкаў, удзельнікаў Дэкады беларускага мастацтва ў Маскве 1940 года, — гэта самае каштоўнае для гістарычнай праграмы. Сярод іх былая танцорка і народныя спявачкі, якія ў складзе хору на фінальным канцэрце дэкады зрабілі фурор і выканалі шмат песень «на біс». Такая дылогія стварае нечаканы вобраз беларуса ХХ стагоддзя.
— Акрамя аўтараў і рэжысёраў у нас склалася кола гісторыкаў. На жаль, пайшоў з жыцця Віталь Скалабан, які быў галоўным нашым памочнікам. Шмат дапамагаюць Вячаслаў Селяменеў, Анатоль Вялікі, Анатоль Шаркоў. Ніна Стужынская займаецца гісторыяй 1920-х гадоў. «40 дзён сялянскай рэспублікі» і «Неаб'яўленая вайна 21-га» з’явіліся дзякуючы ёй. Тэмы стужак «Берлінскі прышэлец» і «ЛітБел» прапанаваў Селяменеў.
Вы сапраўдны чалавек-аркестр — рэжысёр, сцэнарыст, аператар, прадзюсар. Напэўна, гэта абумоўлена працай у прыватнай кампаніі. Як будуюцца адносіны з заказчыкам, ці мае ён пэўныя прывілеі ў выбары тэм?
— Галоўным чынам я прадзюсар, бо адказваю за творчы і фінансавы патэнцыял тэлекампаніі. Наш праект робіцца па замове АНТ. Вядома, узгадняем тэматычны план, які склаўся ўжо да чэрвеня. Да гонару АНТ, у нас поўнае творчае ўзаемаразуменне з каналам. Дапамагае Андрэй Бас, намеснік старшыні праўлення Другога нацыянальнага тэлеканала. Ён уважліва працуе з тэкстамі, мовай, стылістыкай. Часта прыдумвае яркія і кідкія назвы. У нас ёсць сур’ёзныя планы на бягучы год. Напрыклад, цікавая трылогія, звязаная з беларускай гісторыяй. Цяпер я шукаю выхады на сумесную вытворчасць з замежнымі, расійскімі прадзюсарамі, бо праекты вельмі грунтоўныя, рабіць іх у спрошчаным варыянце будзе няправільна.
Сапраўды, неаранае поле для кінематографа! Да гісторыі звяртаюцца дзяржаўныя аб’яднанні «Летапіс» і «Белвідэацэнтр», але іх падыходы іншыя. На мой погляд, у вас ёсць уласная ніша ў беларускай экраннай культуры. Цыкл «Зваротны адлік» — унікальная з’ява на сучасным тэлебачанні. Будзем спадзявацца, доўгатэрміновая...
Антаніна Карпілава