«Войцэк» Георга Бюхнэра.Харкаўскі акадэмічны драматычны тэатр імя Тараса Шаўчэнкі (Украіна).
Для арганізатараў і ўдзельнікаў шаснаццатай «Белай Вежы» паперадзе звычайных намаганняў стаяла пэўна акрэсленая задача: зрабіць усё магчымае, каб фестываль адбыўся. «Белая Вежа» прайшла своечасова і ў звыклым фармаце. Як ні дзіўна, але ўрэшце праславутае «выжыць» існавала толькі ў кулуарных размовах. Публіка ж увогуле была «не ў тэме» і падтрымала форум, дружна раскупляючы зусім не танныя квіткі.
Што да тэатральных прапаноў, дык яны на гэты раз былі шчодрымі. Уражвала не толькі колькасць запрошаных сцэнічных калектываў (дзесяць іншаземных тэатраў і дваццаць восем паказаных падчас «Белай Вежы» спектакляў), але ж, галоўнае, разнастайнасць тэатральных фарматаў, мастацкая адметнасць спектакляў. Вядома, за невялікімі выключэннямі, якіх увогуле немагчыма пазбегнуць у такой складанай і нетрывалай справе, як фарміраванне фестывальнай праграмы.
Сёлета «Белая Вежа» рашуча змяніла абавязковы ўнутрыфестывальны дыскурс: у дыскусійным клубе абышліся ў асноўным сіламі беларускіх крытыкаў, але для «важкасці» далучылі прадстаўніка грамадскасці ад «звычайных гледачоў». Спроба аказалася не вельмі ўдалай, бо чысціні эксперымента не атрымалася. Мілая дзяўчына патрапіла пад уздзеянне крытыкаў і памкнулася ім адпавядаць. Прынамсі, «голасу народа» было амаль не чуваць. Заўважныя змены закранулі працу журы. У ягоны склад патрапілі тры прыгожыя жанчыны. Падобнае рашэнне патлумачылі спасылкай на фестывальны канцэпт — «Час кахаць!» (Time to love!). Але ж і тут не ўсё лагічна (не ўпэўнена, што кахаць здатны адно толькі жанчыны). Тым не менш, фестывальны вердыкт выносілі народная артыстка Украіны Ларыса Кадырава (старшыня журы), кандыдат філасофскіх навук Вольга Фінслер (Брэст, Беларусь), магістр мастацтвазнаўства Ангеліка Бёрэр (Кёльн, Германія). Звычайна разгадаць падспудныя памкненні, матывацыю і гульню інтарэсаў часовай міжнароднай каманды, у выніку якіх прымаецца тое або іншае рашэнне, бывае не вельмі складана. Вось і сёлета ўсё атрымалася проста і весела. Галоўная фестывальная інтрыга — каго, за што і чаму ўзнагародзілі — прачыталася, як разгорнутая на патрэбнай старонцы кніга. Але пра гэта — напрыканцы...
Ад канкрэтнага — да агульнага
Па словах дырэктара Аляксандра Козака, «Белая Вежа» мусіць зрабіцца своеасаблівым «фестывалем фестываляў», дзе будуць прадстаўлены ўсе магчымыя тэатральныя формы. Але ж сцэнічны калейдаскоп стаўся яркім і ўражальным ужо сёлета. Здаецца, на брэсцкім форуме ўсё ўсталявалася, кожнаму накірунку і жанру знойдзена асобнае месца. Да таго ж, выразна акрэслілася галоўная асаблівасць падобнага фармату. Пры адначасовым існаванні пад фестывальным дахам размаітай тэатральнай множнасці - драмы, тэатра танца, лялек, сучаснай харэаграфіі, вулічных паказаў; спектакляў буйной і малой формы, псіхалагічна-паглыбленых пастановак, паэтычных выказванняў, постмадэрнісцкіх выбухаў, лялечных споведзей і нават яўных антрэпрызных варыяцый — зусім нескладана было вылучыць самае важнае і бясспрэчнае. Хоць наяўнасць мастацкай падзеі па-ранейшаму застаецца з’явай рэдкай і найбольш чаканай. А вось падзел паводле пэўнай спецыфікі і прафесійных прыярытэтаў уяўляецца зусім неабавязковым. Усё вырашае тэрыторыя мастацтва, на якую далёка не кожнаму ўдаецца патрапіць. Сёлета гэтую тэрыторыю, на маю думку, занялі наступныя спектаклі: «Раскіданае гняздо» Брэсцкага акадэмічага тэатра драмы, «Свет Кафкі» Тэатра на Захээнрынг (Кёльн, Германія), «Войцэк» Харкаўскага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Тараса Шаўчэнкі, «Топарланд» Саюза Тэатра Немагчымага (Варшава, Польшча), «Вянчанне» Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек, «Зар» Тэатральнай групы JAM (Тэгеран, Іран), «Эдып» Нацыянальнага драматычнага тэатра імя М.Горкага, «Вяселле Бальзамінава» Пермскага тэатра «Ля Моста». Мой асабісты спіс лепшых акцёраў стаўся не такім доўгім, але ж у ім апынуліся: Тамара Ляўчук, Аксана Лойдава («Раскіданае гняздо»), Дэвід Кох («Свет Кафкі»), Руслан Чарнецкі, Алена Унукава («Эдып»), Цімур Муратаў («Вянчанне»), Вольга Шэндэр («Гаральд і Мод»), Ірына Молянава («Вяселле Бальзамінава»).
«Свет Кафкі» паводле твораў Франца Кафкі. Выканаўца Дэвід Кох. Тэатр на Захээнрынг (Кёльн, Германія).
У коле кахання
Нягледзячы на «асаблівыя абставіны», праграма «Белай Вежы» аказалася якаснай. Але ж гэтыя «асаблівыя абставіны» былі агучаны рэжысёрам Аляксандрам Грыгаранам на ранішнім абмеркаванні ў адказ на крытыку спектакля «Маньяк» Дзяржаўнага рускага драматычнага тэатра імя Станіслаўскага (Ерэван, Арменія). У тым сэнсе, што за валюту тэатр мог бы паказаць спектаклі высокага класа і нават класіку. Думаю, за валюту — многія маглі б. Хоць і за тое, што паказалі «без валюты», у большасці выпадкаў таксама не было сорамна. І гэта галоўнае. Бо мастацтва часам расцвітае дзякуючы наяўнасці фінансавых сродкаў, але ж стала квітнее якраз незалежна ад іх.
Мабыць таму тэма шаснаццатай «Белай Вежы» — «Час кахаць!» — была адмыслова акрэслена ў кожным спектаклі, пульсавала, трансфармавалася, выбухала пачуццямі, слязьмі, жарсцямі. Каханне відавочна існавала ў некалькіх іпастасях: як безагляднае і ўсёпаглынальнае пачуццё («Эдып», «Раскіданае гняздо», «Першае каханне Насрэддзіна») і як своеасаблівы трамплін у іншае часавае вымярэнне. Тады перад гледачамі штораз узнікала адмысловая карціна свету, дзе каханне — як апошні прыстанак — знаходзілі знявечаныя душы («Войцэк», «Вянчанне»).
Каханне ў фестывальных спектаклях зрэдчас выкарыстоўвалася і як прадукт для масавага задавальнення ў грамадстве спажывання. Гэта можна зразумець. Не кожны здатны на ўзнёслыя эмоцыі, не кожны суадносіць іх з шэкспіраўскім напалам страсцей, але ж абысціся без пачуццяў на сцэне немагчыма. Тэатральны «сурагат на тэму» найчасцей прапануюць гледачам спектаклі антрэпрызнага кшталту. Каханне ў іх таксама прысутнічае — але толькі ў выглядзе пэўнага пачуццёвага заменніка, своеасаблівага «харчовага дадатку» («Мірандаліна», «Маньяк»). Як ні дзіўна, такім тэатральным прадуктам пачаставаў брэсцкіх гледачоў Маскоўскі тэатр «Ля Нікіцкай брамы». Знаёмства з рэжысурай знакамітага Марка Разоўскага ў спектаклі «Мірандаліна» паводле п’есы яшчэ больш знакамітага Карла Гальдоні можна лічыць умоўным. Тонкая пошласць, сталыя мужчынскія комплексы, тэатральны шырспажыў.
Рэжысёрам спектакляў, аб’яднаных далікатнай тэмай, не заўсёды ўдавалася пазбегнуць аднастайных прыёмаў. Здаецца, не ставілі разам, спецыяльна і напаказ. Атрымалася — быццам згаварыліся. Нібыта насамрэч існуюць універсальныя знакі і прыкметы кахання. Выяўленыя вонкава — у сцэнаграфіі, касцюмах і ўнутрана — у акцёрскім выкананні. Напрыклад, ніколі не сыходзіў з цёмнага небасхілу месяц у спектаклях «Раскіданае гняздо», «Эдып», а ў якасці непараўнальнай сцэнаграфічнай дэталі ён натуральна і хораша аздабляў усе вулічныя паказы. Непазбежным стаўся вялізны ложак на паўсцэны — гэты моцны рэжысёрскі цвік быў надзейна ўбіты ў спектакль «Маньяк». Нарэшце, у трох пастаноўках прысутнічалі аголеныя жаночыя манекены, над якімі ў «Мірандаліне» здзекаваліся з асаблівай асалодай. Што да абавязковых псіхалагічных штампаў, дык тут цяжка было абысціся без старанна прыхаванай, а потым моцна выяўленай страсці, без пранікнёных песнапенняў са слязьмі ў голасе, без інфернальных мар, увасобленых адпаведным чынам, ну і гэтак далей.
Беларускі акцэнт
Сёлета на «Белай Вежы» беларускіх тэатраў было як ніколі шмат: дзевяць сцэнічных калектываў паказалі дзесяць спектакляў. Важкая частка праграмы нечакана для многіх аказалася надзвычай змястоўнай і разнастайнай. Па ёй нават можна было меркаваць, як развіваецца айчыннае тэатральнае мастацтва, якіх эстэтычных накірункаў прытрымліваецца і якія тут надараюцца неспадзеўкі. Відавочных правалаў увогуле не было. Па-за межамі айчыннай псіхалагічнай школы апынуўся толькі спектакль «Вянчанне» Вітольда Гамбровіча (Беларускі дзяржаўны тэатр лялек, рэжысёр Аляксандр Янушкевіч). Калі выключыць адсюль яшчэ і вулічны спектакль «У пошуках Белавежскай пушчы» (як сумесны беларуска-амерыканскі праект: мінскай РондСтудыі і тэатра з Чыкага), можна сцвярджаць, што нашы сцэнічныя калектывы дагэтуль зарыентаваныя на рэжысёрска-акцёрскі сімбіёз другой чвэрці мінулага стагоддзя. Падкрэсліваючы значнасць асобы акцёра, рэжысёры дасягаюць сцэнічнай выразнасці, складаючы спектакль у эфектнае відовішча з дапамогай сцэнаграфіі, касцюмаў, паэтычных абагульненняў, яркіх пастановачных прыёмаў. Праўда, цяпер гэта ўжо не самамэта. Хутчэй пэўным чынам знівеліраваная ўніверсальная сцэнічная мова, зразумелая гледачам і распаўсюджаная паўсюдна.
Рэжысёр і сцэнограф спектакля «Гаральд і Мод» Алена Гаўрыловіч выдатна засвоіла агульна-пастановачныя ўрокі, працуючы ў Палескім драматычным тэатры ў Пінску. Усім вядома, як рэдка да іх завітваюць сталічныя прафесіяналы. Дый на фестываль калектыў патрапіў упершыню. Тым не менш, уяўленне пра тое, як трэба ставіць і афармляць спектаклі, у рэжысёра правільнае, у рэчышчы сталічных тэатральных трэндаў. І чамусьці вельмі не хочацца называць гэта звычайнай імітацыяй. Бо нешта падобнае нават у нашых сталічных рэжысёраў часта значыцца ў графе знаходак. І люстраная сіметрычнасць у сцэнаграфіі, і прысутнасць на сцэне красамоўных артэфактаў, і нават выкарыстаная ў якасці моцнага сцэнаграфічнага акцэнту дэкаратыўная труна, у якую, па ўсім відаць, неўзабаве патрапіць Мод, ніколькі не бянтэжылі. Фармат спектакля таксама сучасны — тры гадзіны з антрактам. Нельга не думаць пра мужнасць пінскіх гледачоў: калі пастаноўка трывала трымаецца ў рэпертуары, тэатр дакладна гораду неабходны. Але... Насамрэч уразіла не толькі здатнасць рэжысёра спрытна і смела «запакаваць» спектакль. Перадусім — апантаная любоў да тэатра, і гэта немагчыма не заўважыць простым вокам. Думаю, што Вольга Шэндэр, якая выконвала ролю Мод, пры іншых жыццёвых абставінах магла б паспяхова працаваць у любым з мінскіх тэатраў. Яе гераіні ўласцівыя кранальнасць, шчырасць, прыродная далікатнасць. Ніколі не здагадаешся, што ў выканаўцы няма спецыяльнай адукацыі.
Не менш апантанай любоўю да прафесіі прасякнуты ўсе падзвіжніцкія памкненні актрысы Галіны Дзягілевай. Яе ўласны кроўны Беларускі паэтычны тэатр аднаго акцёра «Зьніч» — плён неверагодных намаганняў. Ягоная гуманітарная і культуралагічная каштоўнасць бясспрэчная. Але ж прыцягнуць да сябе ўвагу, працуючы ў жанры «мона» і папулярызуючы невядомую шырокаму гледачу беларускую паэзію, надзвычай складана. Быць самой сабе рэжысёрам — таксама. Здаецца, што цягам кожнай новай пастаноўкі актрыса разгортвае перад публікай адну і тую ж бясконцую ролю. Спектакль «Пяюць начлежнікі» паводле твораў Змітрака Бядулі (рэжысёр Таццяна Пацай) толькі замацаваў ранейшыя ўражанні. Не думаю, што ўвасобіўшы свае прыблізныя ўяўленні аб рэжысёрскай прафесіі ў выглядзе эстэтызаванага асяродка, па-за межамі сэнсавай і эмацыйнай акцэнтацыі вобраза, рэжысёр спрацаваў дакладна і выразна. Яшчэ адзін выпадак, калі меркаванні наконт рэжысёрскай працы насамрэч супярэчаць самой прафесіі ў яе сучасным разуменні.
Спектакль Нацыянальнага драматычнага тэатра імя М.Горкага «Эдып» у пастаноўцы Барыса Луцэнкі стаў хітом мінулага сезона ў Мінску. Яго высока ацанілі самыя патрабавальныя тэатралы. Моцнае ўражанне «Эдып» зрабіў і на брэсцкую публіку. Большасць гледачоў прымае яго безагаворачна. Думаю, ён таксама адпавядае самым распаўсюджаным у нас уяўленням пра рэжысуру, сцэнаграфію, акцёрскае мастацтва. Хоць мне падалося, што не ўсё ў ім так адназначна. Безумоўна, адчувальная рука сталага майстра: Луцэнка строга і дакладна выбудоўвае ўнутранае дзеянне, дэманструе высокі ўзровень валодання прафесіяй, сюжэт разгортваецца дынамічна, рэжысёрская і акцёрская матывацыі зразумелыя, падмацаваныя кожным учынкам герояў. Руслан Чарнецкі (Эдып), Алена Унукава (Іакаста) пераканальныя ў кожным драматычным праяўленні. Насамрэч склаўся гарманічны акцёрскі дуэт, які цудоўна падтрымліваюць акцёры Валерый Шушкевіч (Тэрэсій) і Віталь Быкаў (Пустэльнік). Моцныя драматычныя акцэнты размеркаваныя паміж усімі ўдзельнікамі спектакля. Усе яны ўвасабляюць жывую страсць. Пры гэтым я ўвогуле не заўважыла аніякага фальшу. Шкада, што здзейсніцца трагедыі перашкаджаюць драматургія і сцэнаграфія. Дэкарацыі Алы Сарокінай больш нагадваюць інтэр’ер багатага сучаснага асабняка — з эфектнай барвовай плямай у выглядзе велізарнага месяца, надзейна прымацаванага да сцяны. Ягоныя серабрыстыя промні на нібыта згладжаных стагоддзямі прыступках выглядаюць залішне дэкаратыўна. Адзіная сцэнаграфічная ўстаноўка не прадугледжавае ніякіх трансфармацый (апрача руху ценяў). Спроба драматурга Алены Мінчуковай ператлумачыць грэчаскую трагедыю для сучаснай публікі мае відавочна меладраматычнае адценне. Дакладныя дыялогі — і нечаканыя «спады» за кошт літаратурнай прэтэнцыёзнасці, слоўных упрыгожванняў (накшталт «міжзорныя скрыжаванні», «ад гэтага напоўненага халодным шаленствам позірку я мімаволі сціснулася ў камяк»). Зрэшты, рэжысёр Барыс Луцэнка і акцёры Рускага тэатра ў гэтым спектаклі мужна згладжваюць усе ягоныя ўнутраныя супярэчнасці.
На ростанях лёсу
Крытыкі, якія пастаянна працуюць на фестывалях, бадай, больш за ўсё перажываюць за спектаклі гаспадароў. Прыемна, калі штогадовы тэатральны марафон прыносіць калектыву свой плён. «Раскіданае гняздо» Янкі Купалы Брэсцкага акадэмічнага тэатра драмы ўразіла асэнсаванай выразнасцю інтэрпрэтацыі, прастатой і дакладнасцю паэтычнага ладу, акрэсленай змястоўнасцю, акцёрскімі ўвасабленнямі. Для брэсцкай трупы работа з мінскай пастановачнай групай, рэжысёрам Уладзімірам Савіцкім, мастаком Віктарам Цімафеевым, кампазітарам Паўлам Захаранкам — паўнавартасная культурная акцыя. Тут мае значэнне не столькі дакладнасць і падрабязнасць акцёрскага выканання, колькі здатнасць да паэтычнага абагульнення. Паэтычныя метафары проста пранізваюць тканіну спектакля. Спроба самаідэнтыфікацыі абарочваецца асабістай трагедыяй для кожнага героя п’есы. Рэжысёр дакладна размяркоўвае сэнсавыя акцэнты з дапамогай пастановачных знакаў і сімвалаў. Яму цудоўна дапамагае сцэнограф: здаецца, што гэта агульнае аўтарскае выказванне пастаноўшчыка і мастака. Часам спектакль уражвае вытанчанай візуальнасцю, колеравымі і светлавымі гульнямі, шэра-зялёна-сінімі пералівамі. «Раскіданае гняздо» адметнае і спосабам акцёрскага існавання. Ніхто залішне не расфарбоўвае тэкст, ніхто не перажывае напаказ беспадстаўна. У імклівай строгай плыні слоў дакладна падкрэсліваюцца галоўныя, сэнсаўтваральныя. Бадай што толькі Мікалай Маршын (Лявон Зяблік) адкрыта эмацыйны. Але гэта лагічна абгрунтавана: яму давядзецца першаму сысці ў нябыт, і рэжысёр дазваляе акцёру пачуццёва выкласціся. Вылучаюцца дзве жаночыя ролі: Марыля ў выкананні Тамары Ляўчук і Зоська Аксаны Лойдавай. Марыля — Ляўчук, здаецца, існуе на гранічным душэўным напружанні. Без знешняй афектацыі, з магчымай прастатой увасаблення. Зоська — Лойдава вонкава някідкая, са сціплым, нібыта прыгаслым хараством, якое непаўторнае само па сабе. Але ёсць сцэны, дзе яна проста свеціцца ад кахання. Паміж маці і дачкой існуе непарыўная сувязь. Рэжысёр так выбудоўвае мізансцэны, так выяўляе іх наканаваную роднасць, што становіцца зразумела: маці з маўклівым адчаем перажывае каханне дачкі, якая паўтарае яе лёс. А потым проста дагарае ў малітвах, як свечка. Другая дзея спектакля небездакорная. Рэжысёру не ўсё ўдаецца аб’яднаць у непарыўнай зместавай плыні. Нечакана агаляецца рваная пастановачная структура. Сцэнічныя знакі і сімвалы часам успрымаюцца як звычайныя артэфакты. Пачынае пераважаць канкрэтыка. На пачатку спектакля ручнікі, парассціланыя праз сцэну, успрымаліся як паэтычны сімвал дарог, сякера ў калодзе (як у знакамітым купалаўскім спектаклі) прадвяшчала бяду, яблыкі і светлае аблічча дзяцей нібыта ўвасаблялі ўстойлівы сямейны ўклад. Але цягам дзеі крыж, торбачкі і скрыпка больш прысутнічалі ў тэксце, чым на сцэне. Часам стваралася ўражанне, што рэжысёр не ведае, як скончыць той або іншы эпізод... Зрэшты, гэта для таго, хто разумее. Насамрэч у сцэнічным асэнсаванні драматургічнай спадчыны Янкі Купалы зроблены яшчэ адзін адметны крок. Галоўныя для стваральнікаў спектакля пытанні — хто я? навошта я? — прагучалі на брэсцкіх падмостках на поўную моц.
Канец інтрыгі
Так, праграма «Белай Вежы» была разнастайнай і якаснай. Але самае моцнае ўражанне ў публікі выклікала «Вянчанне» Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек. Паказ спектакля-падзеі, які аднолькава прыводзіць у захапленне публіку і прафесіяналаў, — з’ява даволі рэдкая. І надараецца не кожны год. Сёлета не толькі была прадстаўлена работа, адпавядаючая самым апошнім еўрапейскім тэатральным трэндам, — крытыкі загаварылі пра новае яркае імя ў айчыннай рэжысуры. Здавалася, лёс гран-пры прадвызначаны. Але журы вырашыла па-іншаму. Гран-пры не прысудзілі нікому. Быў абраны прынцып «кожнай сястрыцы па завушніцы» з дзіўнымі фармуліроўкамі, многія з якіх нагадвалі тосты: «за філасофскую неверагоднасць тэатральнай мовы», «за высокую тэатральную культуру», «за перспектыўнасць рэжысёрскага мыслення», «за будучыню ў акцёрскім мастацтве». Пры гэтым «лепшым спектаклем малой формы» назвалі «Эдып», а формы вялікія адсунулі ў туманную перспектыву. Прыз «За лепшую жаночую ролю» атрымала Галіна Дзягілева, «За лепшую мужчынскую» — Дэвід Кох. Размоўны і перагружаны сэнсам нямецкі монаспектакль ішоў без перакладу. І суаднесці змест з акцёрскім увасабленнем не было магчымасці. На пастаноўцы «Пяюць начлежнікі» з трох членаў журы прысутнічала толькі Ларыса Кадырава. Паралельна ішоў спектакль «вялікай формы» «Зар» іранскай Тэатральнай групы JAM, які таксама мог прэтэндаваць на Гран-пры. Зрэшты, усё тлумачыцца надзвычай проста. Народная артыстка Украіна Ларыса Кадырава — вядомы ў міжнародных колах спецыяліст па монаспектаклях, таму вялікія формы яе не надта натхняюць.
Людміла Грамыка
акцэнты «Белай Вежы»
Людзі і марыянеткі
Гаснуць лямпы ў глядзельнай зале, яшчэ імгненне — і ўсе бачныя абрысы расплываюцца, а на сцэне пачынае струменіцца святло — фантастычна мяккае і таямнічае. Яно ліецца павольна, нібыта знутры, і гледачы адчуваюць сваю далучанасць да гэтай зіхатлівай выспы, на якой незаўважна з’яўляюцца акцёры і лялькі, падобныя да іх. Жывая, дынамічная карцінка гатова ў любы момант знікнуць і зрабіцца пустатой у глядацкім уяўленні. Але пустата, як і цішыня, прымушаюць думаць і ствараць, з іх паўстаюць сапраўдныя абліччы мастацтва. Гэта толькі імгненне, з якога ўзнікаюць мудрагелістыя лялечныя кампазіцыі, дзе акцёры падаюцца толькі гасцямі. Мы гуляем або намі гуляюць? Здараецца, што чалавек задае сабе такое пытанне, гледзячы на лялек. Мы нараджаем словы або словы нараджаюць нас? Ды толькі менавіта дзіўнае пачуццё бездапаможнасці пры сустрэчы з цудоўным падштурхоўвае да размовы са сваёй душой.
Спектакль «Вянчанне» Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек — незвычайнае адкрыццё Міжнароднага фестывалю «Белая Вежа». Гісторыя лялечнага тэатра мае векавыя традыцыі, яшчэ ў першабытныя часы людзі, звяртаючыся да багоў, выказвалі свае эмоцыі і пачуцці праз лялек. Але ж нам важна зразумець, чаму сёння, у ХХІ стагоддзі, калі камунікатыўныя магчымасці чалавека сталі такімі шматграннымі, ён працягвае размаўляць пры дапамозе лялечных персанажаў? Феномен гульні, так ярка выяўлены ў тэатральным мастацтве, знайшоў сваё сапраўднае ўвасабленне толькі ў культуры ХХ века. Літаратура, філасофія, рэлігія або свет вобразаў — усё падпарадкоўвалася яе магіі. Хейзінга, Дэлёз, Гамбровіч, Фуко, Пендэрэцкі і многія іншыя навучыліся разважаць пра сур’ёзныя філасофскія праблемы рэчаіснасці менавіта з яе дапамогай. Іронія, гратэск і сарказм напаўнялі іх напышлівыя іскрамётныя тэксты.
Лялька ўмее плакаць, смяяцца, бунтаваць, кахаць... бо чалавек умее любіць ляльку. Недарэчна пытацца — за што? Пошук прычын і тлумачэнняў пазбаўляе сэнсу само пачуццё. Мы ўсе гучым, але не чуем сваіх мелодый. Свет смяецца з нас, а мы ўспрымаем гэта як плач. Свет плача аб нашых душах, а нам мрояцца інтанацыі нястрымнага смеху. Мы скажаем і нас скажаюць. І ўжо незразумела, хто гуляе і кім гуляюць… Лялечнік ці марыянетка? Марыянетка зачароўвае лялечніка сваімі рухамі, і той уцягваецца ў яе гульню, падпарадкоўваецца яе форме і фарбам. Лічыць, што гуляе ён, але на самай справе — гуляюць ім, ягоным жыццём, якое трымаецца на тонкіх нітках, працягнутых да марыянеткі.
Лялька заўсёды маўклівая, і толькі чалавек прывык запаўняць цішыню словамі — перакідвае іх, нібы кубікі, мяняе месцамі, шукае новыя спалучэнні і значэнні. Але ілюзорныя пабудовы зноў і зноў разбураюцца з-за ўсталяваных аўтарытэтаў, і чалавек штораз апынаецца ў заблытаным, скажоным свеце рэчаў, народжаных словамі. Гэтая тэма настойліва ўзнікае ў п’есе Вітольда Гамбровіча і ў філасофскіх канцэпцыях яго сучасніка Мішэля Фуко. Калі рэч народжана словам, яна быццам перастае быць сапраўднай, хаваецца ад позірку чалавека ў сетцы моўных канструкцый. Вызваліць яе можна толькі цішынёй. Таму ў спектаклі Аляксандра Янушкевіча «Вянчанне» лялька раскрывае сутнасць рэчаў і прадметаў праз сваё маўчанне, а чалавек, пазіраючы на гэты маўклівы саюз, здатны адкрыць штосьці важнае ў сабе. Прынамсі, тое чыстае і шчырае ўспрыманне свету, якое толькі аднойчы прысутнічала ў ягоным жыцці — у дзяцінстве. Нямецкі філосаф Марцін Хайдэгер пісаў, што чалавек не павінен суб’ектаваць усё запар, інакш «ісціна быцця» перастане адчувацца ім, і ён апынецца ў хісткім свеце ўласных рэфлексіі і фантазіі. Кожны чалавек, існуючы ў свеце ацэнак і суб’ектывацый, мусіць навучыцца ўлоўліваць, інтуітыўна адчуваць нябачны воку пульс Быцця, які ўтрымлівае ў сабе ўсё і які абыякавы да нашых падзелаў і градацый, спрэчак і іерархіі, ацэнак і крытыкі.
Лялька з’яўляецца выявай душы, або душа ўвасабляецца ў ляльцы?.. Усё адно: лялька непадуладная часу і прыхамацям розных пакаленняў, яна заўсёды жывая. Калі з’яўляецца на сцэне, гледачы захапляюцца яе свабодай. Менавіта праз ляльку ўдаецца зразумець сябе і адчуць ступень сваёй несвабоды ад аўтарытэтаў мастацтва, навукі, рэлігіі. Людзі будуюць п’едэсталы, на ўсё паказваюць пальцам, абмяжоўваюць і звужаюць радыус сваёй і без таго цеснай жыццёвай плоскасці. Так і ходзіць чалавек па коле, гледзячы сабе пад нос, упіраючыся, нібы цыркулем, у белы аркуш з тлустай акружнасцю. Таму і словы паўтарае, мяняючы месцамі, падбірае падобныя, быццам у пошуках паважнасці і ўстойлівасці. Таму тэкст Вітольда Гамбровіча так напоўнены сінонімамі, паўтарэннем слоў у рознай паслядоўнасці, напоўнены рухам па коле, што ў выкананні акцёраў і лялек набывае надзвычай вострае гучанне.
«Вянчанне» прымушае задумацца над паняццем сапраўднай свабоды чалавека, якая ні ў якім разе не звязана з анархіяй і адмаўленнем, але выяўляе вышэйшую адказнасць чалавека перад самім сабой. Дасягненні і сусветныя аўтарытэты важныя толькі як штуршок да самаўсведамлення і пошуку, яны не павінны нівеляваць сутнасць самога чалавека. Гэтая ідэя перагукваецца з развагамі Ніцшэ аб прыгнечанасці сучаснага чалавека хлуслівай мараллю. Значэнне свабоды — не ў яе адозвах і закліках, а ў ёй самой, укаранёнай у свядомасці, а не прыўнесенай звонку. Калі на сцэне галоўны герой саштурхоўвае лялек з п’едэстала, а потым раскідвае ў розныя бакі велізарныя лялечныя пальцы, гледачы пачынаюць адчуваць утвораную пустату як пачатак шляху да ўласнай свабоды. І ў першую чаргу гаворка ідзе пра свабоду ад уціску мовы, ацэнак, аўтарытэтаў, форм, ахапіўшых сучасную рэчаіснасць сваімі шаблонамі.
Паняцці дабра і зла нібыта знікаюць у хаосе чалавечых жыццяў. Пад цяжарам абставін колішнія святасць і цнатлівасць ператвараюцца ў пошласць і безвыходнасць, але напрыканцы спектакля зноў напаўняюцца чыстым гучаннем. Гледачы блытаюцца ў паняццях і ацэнках, але рэжысёр услед за аўтарам свядома ўнікае іх, каб не дазволіць публіцы зачапіцца за ярлык чужога меркавання. Каму сёння патрэбны ваяўнічыя лозунгі? Тым, хто не гатовы да адказнасці за сваё жыццё і хаваецца за словы.
Стварэнне і разбурэнне, збіранне і знікненне — усё гэта ўласціва «Вянчанню». Гледачы вымушаны ісці за формай-працэсам і ніколі не дасягаць яго завяршэння. Сапраўдная форма не запрыгоньвае, а разрывае ўстойлівасць прасторы сваёй незавершанасцю і цякучасцю. Свядомасць на імгненне збірае карцінку цалкам і тут жа адпускае яе, а стварэнне пачынаецца наноў. Адчуванне пастаянных змен суправаджае гледачоў цягам усяго спектакля. Гэта выяўляецца ў светлавой зіхатлівасці сцэнічнай прасторы, у мабільных колеравых кампазіцыях, у руху прадметаў, лялек, акцёраў, якія адмаўляюць звыклую трываласць, схіляюць да разваг.
Сапраўдная творчасць не бывае сквапнай, яна не прымушае і не гандлюе. Датыкаючыся да спрадвечнага, толькі на яго ўказвае. На думку Арыстоцеля, мастацтва энтэлехійна, знаходзіцца ў пастаянным станаўленні. Ідэя вызвалення творчасці ад формы не новая, але асабліва актуальная сёння. Растварэнне формы ў святлопаветранай перспектыве імпрэсіяністамі, нараджэнне жывых вобразаў з каменя ў Радэна, пошукі абстрактнай гармоніі авангардыстаў ХХ стагоддзя — ад жадання існаваць тут і зараз. Як жыццё чалавечае немагчыма закаваць у ланцугі зададзеных паняццяў, так і творчую ідэю немагчыма ўціснуць у мёртвыя канструкцыі. Паказальныя словы самога Гамбровіча пра «Вянчанне»: на яго думку, п’еса выступае своеасаблівай «пародыяй на форму». І насамрэч, спектакль пабудаваны вельмі дынамічна: нават празмерна ўважлівы глядач не можа сфарміраваць устойлівае меркаванне пра тое, што адбываецца на сцэне. «Вянчаннем» можна захапляцца, можна не разумець. Але не прызнаваць ягоныя глыбіню і наватарства нельга.
Ва ўсе эпохі людзі шукаюць ацэнкі і аўтарытэты, меркаванні і супярэчлівасці, логіку і знакі рэчаў. Але яны развучыліся адчуваць сімвалы — загадкі і намёкі; развучыліся лятаць, таму што для іх палёту патрэбны ўмовы; развучыліся слухаць лялек, бо забыліся, што ў лялек ёсць душы. Менавіта згуба чалавечага ў ляльцы дазваляе ёй быць больш пераканальнай за чалавека, які толькі гаворыць пра сваю маску, — лялька ж яе пастаянна здымае. У дарослага ёсць унутранае і знешняе жыцці, часам розныя і супярэчлівыя. У лялькі толькі адно жыццё — як у дзіцяці, якое ўмее быць самім сабой. Але ж колькі патрэбна часу і сіл, каб зноў набыць сапраўдныя твар і душу ва ўласным маленькім жыцці, колькі болю і пакут трэба перажыць, каб зразумець, што ўсё, да чаго мы імкнемся, у нас было і проста чакае свайго імгнення. І не здатнасць іграць розныя ролі сведчыць пра майстэрства акцёра, а ягоны дар захаваць сябе ў калейдаскопе шматлікіх вобразаў. Таму лялька часам пераігрывае свайго стваральніка, а гэта значыць, у чалавека ёсць шанец пачуць сваю душу.
Вольга Фінслер