«Хлопчык-зорка» Оскара Уайльда.
Вызначыць уласнае аблічча, вылучыцца сярод іншых, абраць адметны шлях у мастацтве — па сённяшнім часе задача не для кожнага. Большасці тэатраў і бальшыні нашых рэжысёраў імпэту хапае толькі на тое, каб быць як усе. У гэтым сэнсе Беларускі тэатр «Лялька» і яе мастацкі кіраўнік Віктар Клімчук могуць стацца ўзорам для многіх.
Не ў сэнсе пераймання, паўтарэння, запазычвання іх рухаў, выяў і пастановачных прыёмаў. А ў адкрыцці тых сродкаў, праз якія тэатр для ягоных насельнікаў можа зрабіцца
і ладам жыцця, і спосабам існавання. Цягам дваццаці пяці гадоў яны весела жывуць ва ўтульным лялечным доме,
які самі збудавалі, упрыгожылі, уладкавалі звонку і знутры. Дзе распавядаюць казачныя гісторыі для дзяцей і дарослых. Для маленькіх — казкі і ўрокі чарадзейства.
Для старэйшых — байкі і прыпавесці. Для чытачоў «Мастацтва» — пра тое, што атрымліваецца, якім чынам, ды што чакае «Ляльку» надалей.
Мне здаецца, што тэатр «Лялька» ў нейкай меры традыцыйны. Ключавыя словы пры гэтым — дзіцячы. Бо існуе тэрыторыя, з якой вы ніколі не збочваеце: тэрыторыя дзяцінства. Цяжка не пагадзіцца і з тым, што ў пэўным узросце маленькага чалавечка ад несвоечасовых жудасцікаў трэба ўсцерагчы. Абараніць, ахінуць дабром, святлом…
— У нечым гэта так. Прынамсі, у нашых тэатрах ёсць спектаклі, на якія б я сваё дзіця ніколі не пусціў. Калі на сцэне паказваюць штосьці бруднае, непатрэбнае, тое, што можна ўбачыць на вуліцы, — я гэтага не хачу. Я гэта адмаўляю. Лічу, што тэатр мусіць быць святам, хоць і не заўсёды вясёлым. Да прыкладу, пасля нашага спектакля «Ладдзя роспачы» паводле аповесці Уладзіміра Караткевіча людзі ў пэўным сэнсе ачышчаліся, перажывалі катарсіс. І я за такі тэатр. Увогуле не люблю шэрае жыццё. Не апранаюся ў шэрае. І сам не хачу быць шэрым. Адваротны бок жыцця... гэта не для мяне.
Ёсць цудоўны лялечны дом, дзе мы зараз знаходзімся. Тут шмат нажытага, намоленага, перадуманага. Адчувальна шмат. І гэты адметны, асаблівы свет прываблівае, у яго хочацца ўвайсці, да яго хочацца далучыцца. Чаму так?
— Пагадзіся, зусім няшмат хараства на вуліцы, яго відавочна не стае ў жыцці. Значыць, хараство мусіць прысутнічаць у тэатры. Вельмі важна, адмаўляючы зло, навучыць чалавека да ўсяго ставіцца па-добраму. Прынамсі, мне не падабаецца агрэсія на сцэне і нецікава даследаваць дно рэчаіснасці. Дарэчы, ніколі не падабалася п’еса Горкага «На дне», хоць яшчэ ў школе настаўнікі тлумачылі, які гэта выдатны драматургічны твор. А калі ўпершыню ўбачыў спектакль «Браняпоезд 14-69», ён мяне проста шакіраваў. Настолькі непрымальным для сцэны ўяўляўся ўвесь гэты спецыфічны антураж.
Ды толькі па цяперашнім часе героі Горкага ў п’есе «На дне» размаўляюць як графы.
— Зразумей мяне правільна. У нас таксама ішоў спектакль пра наркаманаў «Дваровыя гульні», дзе персанаж рабіў сабе ўкол за ценявой заслонай, а сметнік потым пачынаў рухацца... Але спектакль не быў «чарнушным». Зло не станавілася першасным.
Тэатр «Лялька» — твой дом. Ты яго напаўняеш святлом і дабром. Але ж адгарадзіцца ад жыцця — складанага, сённяшняга, супярэчлівага — немагчыма. І калі ўзнікае гаворка пра тэрыторыю дзяцінства, дык яна тычыцца палярных рэчаў. Побач з дабром заўсёды існуе зло, побач са святлом — змрок. Ад усяго гэтага не схаваешся.
— Таму ў маіх спектаклях добрае і не змагаецца з яшчэ лепшым. Так, існуе зло, але я даследую — дабро. Мне здаецца, чалавеку цяпер не надта патрэбны чорны зрэз рэчаіснасці. Тым больш, у тэатры. Праз цемру я хачу бачыць святло і адмаўляю спектаклі «чарнушныя». Бывае, расхінаецца заслона, усё адразу ахутана цемрай. І надалей — змрок, змрок...
Які колер пераважае ў тваіх спектаклях?
— Светлы, зеленаваты, вохра... Лічу, што дзіцячыя спектаклі найперш мусяць быць прыгожымі. Заўжды імкнуся выцягнуць нейкую філасофію, псіхалогію, але візуальны шэраг абавязкова светлы. Апошні спектакль — «Прынцэса і Свінапас» паводле Андэрсена. Сусветна любімы казачнік. І ў гэтым творы, магчыма, распавядаў пра сябе. Як яму адмовіла жанчына, оперная спявачка, і ён на ўсё жыццё застаўся адзін. Я ставіў і пра гэта, толькі не надта акцэнтуючы ягоную асабістую драму. Перадусім казка пра тое, як Прынц пайшоў у іншую краіну шукаць Прынцэсу. А Прынцэсе падабалася ўсё штучнае, несапраўднае. Спектакль канчаецца на сумнай ноце. Ды паводле абранага колеру ён — светлы.
Перапрашаю, вось ты, сталы чалавек, з грузам вопыту і ведаў, кніжак шмат чытаў, разумееш, што такое светабудова... А ставіш пра Калабка, Жабку, Сонейка. Дзіцячы свет сабраны з іншых атамаў, у нечым спрошчаных, больш зразумелых дзецям, на іх узроўні. Гаворка нібыта пра рэчы сур’ёзныя, але...
«Ладдзя роспачы» Уладзіміра Караткевіча. Сцэна са спектакля.
— Я ніколі не стаўлю спектаклі мэтава, для дзяцей. Ніколі не стаўлю тупа і прымітыўна, наўпрост як напісана. Любая казка, увасобленая на сцэне, мусіць быць цікавай дарослым, дзецям і ўсім-усім. Гэта мой прафесійны клопат. Урэшце, калі спектакль не ёсць з’ява мастацтва — разважаць няма пра што.
Паводле стылю, выразных сродкаў, зместавага напаўнення я прыхільнік «татальнага тэатра». Выразнага, разнастайнага, шматаблічнага. У якім задзейнічана ўсё — марыянетка, чалавек, маска, двухметровыя лялькі. Пры гэтым гук, святло, акцёры — б’юць у адну кропку. Увогуле, будучыня за тэатрам лялек, таму што сродкі выразнасці ў ім велізарныя, невычэрпныя. Мы, сучаснікі, спасціглі іх працэнтаў мо на трыццаць, а новыя магчымасці яшчэ адкрыюць пасля нас. Хоць ужо зараз адбываецца пэўнае размыванне жанру. Прынамсі, у чыстым выглядзе лялечнага тэатра, гэтаксама як і драматычнага, ужо не існуе. Ведаеш, калі б я толькі пачынаў будаваць свой тэатр, рабіў бы гэта там, дзе лялечнага тэатра ніколі не было. Ставіў бы спектаклі для дарослых і ўсіх пераконваў: тэатр лялек — тэатр толькі для дарослых.
Але гэта ўжо немагчыма?
— Уяві сітуацыю: я — галоўны рэжысёр, мастацкі кіраўнік. Мне кажуць: «Мала дзіцячых спектакляў. Трэба паставіць новы, па выхадных народ ужо амаль не ходзіць». Я разумею, у горадзе не два мільёны насельніцтва, а 450 тысяч, адзін лялечны тэатр на ўсіх. І пачынаю сам рабіць спектакль «на касу». Не магу сабе дазволіць сказаць: «Буду ставіць Пушкіна, нехта іншы няхай ставіць калабкоў». Бо трэба не толькі пра свае амбіцыі думаць, а клапаціцца, каб маленькім гледачам было куды пайсці. Дарэчы, да нас за білетамі, бывае, і чэргі стаяць. Як толькі прэм’ера, нешта прыстойнае атрымалася — у горадзе адразу пра гэта ведаюць. Сарафаннае радыё працуе бездакорна, кажуць: «У “Ляльку” трэба ісці». І я цудоўна разумею, што гаспадар гэтага тэатра мусіць быць універсалам, здатным ставіць спектаклі для дарослых, для юнакоў і падлеткаў, для зусім маленькіх гледачоў. Калі ж патураць сваім амбіцыям, ахоўваць рэнамэ, трэба працаваць не галоўным, а проста рэжысёрам. Тады можна ставіць адзін спектакль у год — і тое, што вельмі хочацца.
Калі падсумаваць, атрымліваецца, што ты рэжысёр, а ў цябе павінны быць мысленне і практыка менеджара. Каб на тое была твая воля, ставіў бы Шэкспіра, Чэхава, Ібсена, а даводзіцца «Калабка» і...
— Чаму? Мы вырываемся. Пачалі працаваць над «Нататкамі вар’ята» Гогаля.
Я пра тое, што так, відаць, не вельмі зручна існаваць?
— Не вельмі. Калі б я гэты тэатр не стварыў, магчыма, даўно б адсюль сышоў. У мяне ёсць выбар, стаўлю ў Сербіі, Расіі, Польшчы, Балгарыі, Украіне. Ды толькі... як бацька можа кінуць сваіх дзяцей? Таму і не кідаю. Калі да нас прыехаў сусветна вядомы лялечнік Джым Гэмбал, ён казаў: «Як я табе зайздрошчу. Я зарабляю грошы, а ты займаешся творчасцю. У вас лепшы тэатр у свеце». Гэта ён так лічыць! Выбітны творца, які нават уласныя майстэрні мае, дзе лялькі вырабляюць.
У цябе тут сапраўды многае супала. Мабыць, проста так усё кінуць і сысці — немагчыма. Збудаваны, абжыты, населены дом.
— Напачатку дому ў нас не было. Мы туліліся ў Коласаўскім тэатры. І вось больш за дваццаць гадоў таму акцёры і работнікі майстэрняў выйшлі і сталі перад гаркамам партыі з плакатамі: «Навошта нам свая культура, калі ёсць Зялёна Гура?» або «У нашага Рыгоркі — адны адгаворкі». Стаялі дзве гадзіны, а я хадзіў, нібы чаўнок, паміж артыстамі і савецкай уладай, туды — сюды. Перамовы адбыліся. У выніку старшыня гарвыканкама Грыгор’еў усіх да сябе запрасіў, кожнаму паціснуў руку і гэты будынак нам аддалі. У той час я быў галоўным рэжысёрам і дырэктарам адначасова. І тэатр пабудаваў. Калі ўсё скончылася, сказаў: хопіць, мне больш не варта гэтым займацца. Толькі творчасць. А да нас прыйшоў Геральд Асвяцінскі. Потым дырэктары час ад часу змяняліся, а мне ўсё роўна даводзілася многія пытанні самому вырашаць. Урэшце, нехта павінен сказаць, калі трэба: «Стоп. Гэтак нельга».
Цяжка пакінуць дом, які збудаваў. Але яшчэ больш складана развітацца з людзьмі, якіх сабраў вакол сябе, з якімі працаваў, пра якіх турбаваўся.
— Ніколі не ўнікаю клопатаў. Калі не магу ў бліжэйшай будучыні забяспечыць людзей кватэрамі, не прымаю ў тэатр. Сачу, як артысты развіваюцца. Апякуюся, дбаю аб заробках. Усё праецырую на сябе.
У сучасным тэатры вялікае значэнне мае трывалая прафесійная сувязь паміж мастаком і пастаноўшчыкам. Ты знайшоў Ганну і Алеся Сідаравых. Разам вы зрабілі лепшыя спектаклі «Лялькі», вызначылі стыль, творчае аблічча, адметны спосаб сцэнічнага мыслення. Гэта таксама нечага каштуе. Нават вельмі шмат каштуе.
— З Алесем працаваць лёгка. Калі штосьці для спектакля патрэбна, ён хутка гэта разумее. Я нават не даводжу дэталі, маўляў, тут мусяць быць дзверы, або стол. Мы акрэсліваем эмоцыі, вызначаем псіхалогію, шукаем зыходную падзею. Важна зразумець, што дало штуршок таму або іншаму ўчынку персанажа, скажам, Папрышчына. Якім чынам узнік псіхічны зрух? Як гэта паказаць? Алесь, напрыклад, разважае так: «А калі гэта даміно? Першая пласцінка падае, астатнія за ёй па кругу?» Тады я працягваю: «Чаму б і не? Толькі можна ўсё зрабіць наадварот: няхай пласцінкі ўзнімаюцца адна за адной». Або стаіць на сцэне пусты мундзір, да яго прыстаўляецца галава — і гэта штораз новы персанаж. Або безаблічны чалавек, без твару... Так нараджаецца вобраз.
Ёсць у цябе любімы аўтар, якому ты ў сваёй творчасці аддаеш перавагу, вяртаешся да яго зноў і зноў?
— Гэта Уладзімір Караткевіч. Я, мабыць, зацыклены на ягоных творах. Да таго ж, Шэкспіра, Чэхава ставяць ва ўсім свеце. А Караткевіча толькі ў нас. Спачатку была «Ладдзя роспачы», потым «Забыты скарб». Здаецца, звычайная казка. Я думаю: няўжо Караткевіч мог яе проста так напісаць? І чаму чорт? Пачалі ад першаасновы, ад Яхвэ. Ад сыходу беларусаў з гэтай зямлі. Нібыта чорт нас гоніць па свеце, не сядзім на адным месцы. Прыдумалі Анёла, які дапамагае беларусам. Вёску, дзе лямпачкі нібы соты гараць... Надалей хачу паставіць «Скрыпку Дрыгвы». Дарэчы, калі пачынаю працаваць над творам, думаю вельмі доўга.
Нібыта жыццё ў паралельнай прасторы?
— Так. І адразу нават не разумею, што назапашваецца. Чытаю два, тры, дзесяць, сто разоў... Нарэшце — вось яно, адчуванне. Нейкае бачанне, пэўныя дэталі, магчымая рэакцыя публікі. У «Нататках вар’ята» мне хочацца, каб гледачы спачатку рагаталі, нібыта ўсё добра, смешна нават. А потым — каб да слёз… Дайсці да трагедыі. Здаецца, у гэтым сутнасць твора, гледачы абавязкова мусяць заплакаць, але не адразу. Калі штосьці прымроіцца, пачынаеш гэтаму надаваць форму. У Алеся Сідарава сваё бачанне. Ён паводле таго, што я распавядаю, і таго, што сам усведамляе, робіць малюнкі. Прыносіць мне. Вось так і пачынаецца праца над спектаклем.
Існуюць розныя сістэмы лялек, якім ужо сотні гадоў. Ды толькі менавіта ў візуальнай сферы зараз адбываецца грандыёзная рэвалюцыя. Дзеці выхоўваюцца на камп’ютарнай графіцы. Магчыма, неўзабаве ім нават кнігі не спатрэбяцца. Возьмуць адпаведную прыладу, пачнуць чытаць, а фота будзе выскокваць. Табе не здаецца, што тэатр у гэтым сэнсе застаецца трохі архаічным? Нават са сваімі мультымедыйнымі ўстаўкамі наўрад ці калі-небудзь дацягнецца да галівудскіх мультфільмаў з мільярднымі бюджэтамі. Або не варта непакоіцца і спяшацца з пераменамі?
— Я гляджу на шыкоўныя карцінкі ў камп’ютары, але яны мяне не здзіўляюць. А тое, што адбываецца на сцэне, здзіўляе, уражвае. Бо спектакль — гэта заўсёды яшчэ і жывая эмоцыя, жывая думка, асэнсаванае дзеянне, нарэшце, не на экране — у жыцці. На экране ўсё другаснае, на сцэне — першаснае. Таму моцна пакутаваць з прычыны распаўсюджвання тэхналагічных навацый не варта. Іх трэба проста выкарыстоўваць. І сцэнічныя эфекты могуць быць насамрэч уражальнымі. Уяўляеш: стаіць жывы чалавек, раскідвае рукі — а яны пачынаюць выцягвацца на ўсю сцэну. Або галава раптам узнімаецца пад столь. Жывы чалавек — і такое! Якім чынам? Сапраўды ўзрушвае. Здзіўляе. Выдатны сцэнічны эфект.
Такім чынам, ты пабудаваў дом, у ім пасяліліся мастакі, потым артысты, якія ў цябе проста цудоўныя. І гэта яшчэ адзін надзвычай каштоўны набытак.
— З многімі мы разам пачыналі. Іх запрасілі ў тэатр, але не ўсе мелі спецыяльную адукацыю. Ставілі «Дзеда і Жорава», на практыцы ўсё спасцігалі. Было цяжка, складана. Я нават думаў, што ніколі не скончу гэты спектакль. Бо за досыць кароткі перыяд трэба было навучыць іх і ляльку вадзіць, і ўсведамляць тое, што робяць. Цяпер са мной мае артысты.
Гэта як першае каханне. Вельмі кранае. Бо жыццё з гледзішча канкрэтных сітуацый — рэч жорсткая, але адначасова і пяшчотная, трапяткая — паводле душэўнага ўспрымання. Мы разам прыдумалі столькі спектакляў! Атрымалі мноства ўзнагарод — у Харватыі, Сербіі, Украіне, на «Белай Вежы».
Дарэчы, пачуў фразу, якую наўрад ці забуду: «Калі рэжысёр прыходзіць працаваць у тэатр, ён павінен знайсці месца для сваёй магілы». Тады ён з ім назаўсёды. Калі з пэўнай кропкай на карце рэжысёра нічога не звязвае, ён вельмі хутка з’едзе. Паставіць спектакль складана, ды ўрэшце паставіў — і забыў... Іншая справа — тэатр стварыць. Да таго ж тэатр — гэта акцёры, мастакі, бутафоры… А яшчэ ён патрэбны гораду, у якім працуеш. Калі ўсё гэта адчуеш, ты — галоўны рэжысёр.
Што да акцёраў... Някрошус трапна сказаў: «Адданасць і надзейнасць — самае галоўнае. Талент у такім разе будзе».
Ты зараз кажаш пра тое, аб чым у сучасным тэатры многія забываюць. (Магчыма, таму і крызіс яго насцігае.) Ды толькі ці ўдаецца рэальна ў тэатры захаваць усё, пра што гаворыш?
— На сённяшні дзень гэта так. Зрэшты, усё проста: спектаклі выходзяць па плане, існуе прафесійная дысцыпліна — спагнанне за правіннасць, заахвочванне за зробленае якасна. Па-чалавечы нас лучыць справа, якую любім. Кожны акцёр абавязкова мае свой «зорны» спектакль. У горадзе тэатр шануюць. У акцёраў у грамадскім транспарце кандуктары нават грошы не бяруць: «Вы з “Лялькі” — праезд бясплатны».
Глядзельная зала ў тэатра маленькая — 130 месцаў, і таму магчымасці ў пэўным сэнсе абмежаваныя. Нядаўна нам прапанавалі будынак на пяцьсот месцаў за Дзвіной і ў перспектыве — лепшы тэатр у краіне. Ды толькі гэта будзе ўжо зусім іншая гісторыя.
Як ты ацэньваеш агульную тэатральную сітуацыю ў Беларусі?
— Думаю, нам трэба ўсвядоміць: за тое, якія нашы тэатры, — кепскія або добрыя, — адказваюць усе, хто мае дачыненне да сцэнічнага мастацтва. Апошнім часам можна пачуць: рэжысёры ў нас благія, акцёры таксама, Акадэмія слабая, крытыкаў няма. Гэта не так. У рэшце рэшт, павагу і цікавасць да тэатра трэба вярнуць. Магчыма, перахварэўшы, ён зробіцца іншым, метафарычным, складаным, любімым. Думаю, так і станецца — толькі калі мы будзем гэтым займацца ўсе разам, не падзяляючыся на касты і не зашываючыся ў куты.
Многія вельмі спадзяюцца на нацыянальную тэатральную прэмію. На тое, што ў зону грамадскай увагі патрапіць кожны сцэнічны калектыў. Усё, вартае неабыякавага стаўлення.
— Ведаеш, нешта мяне бянтэжыць. У нас для ўдзелу ў конкурсе папрасілі відэадыскі. І ўсе адразу патрапілі ў няроўныя ўмовы. Увогуле, дыскі — гэта не вельмі добрая ідэя. У большасці тэатраў няма магчымасці зрабіць якасны запіс. Наезды, буйныя планы, від збоку залежаць ад аператара і мантажу. Тут свае вочы не ўставіш, таму ў пэўным сэнсе прапануецца чужое бачанне спектакля. І то пры ўмове, што на дыску можна ўсё ўбачыць. Да таго ж, хто сказаў, што спектакль, пабудаваны на паўтонах, на чорна-белым фоне, выйграе на экране ў параўнанні з банальнымі каляровымі версіямі? Хутчэй за ўсё, у такім разе якасць спектакляў будуць ацэньваць у залежнасці ад якасці дыскаў. А гэта ўжо пытанне. Бо цікавыя спектаклі могуць проста не патрапіць на прагляды журы. Яшчэ адна, умоўна кажучы, небяспека: чэргі за прэміяй паводле замацаванага аўтарытэта і круглай даты ў пашпарце, як гэта сталася з «Хрустальнымі Паўлінкамі». Зрэшты, калі ўсяго гэтага ўдасца пазбегнуць...
Што лічыш самым галоўным у спектаклі?
— У спектаклі, як і ў жыцці, галоўнае — пачатак і фінал. Не падумай, што я падводжу нейкую рысу, толькі мне здаецца, што свой лепшы спектакль я яшчэ не паставіў. Але вельмі хочацца, каб ён быў прыгожым, каб казка атрымалася.
Людміла ГРАМЫКА