Святлана Каткова. Вячэра. Алей. 1999.
У рамках праекта «Гендарны маршрут-4: фэст ідэй пра пол» у галерэі сучаснага мастацтва «Ў» адбыліся дзве выставы. «Нацюрморт. Рэч. Прастору» прадстаўлялі Святлана Каткова, Зоя Луцэвіч, Антаніна Слабодчыкава. У межах гэтай экспазіцыі паказваўся дакументальны фільм пра іншага творцу — «Літвінава. Думка. Выява. Інтанацыя».
Адначасова ў кавярні «Малако» наведвальнікі галерэі маглі пазнаёміцца з фотапраектам Мікалая Батвінніка «Майстэрня мастачкі», што ўключаў фатаграфіі з майстэрняў Катковай, Літвінавай, Луцэвіч.
Пачнём з асноўнай экспазіцыі. Нацюрморт — асаблівы жанр мастацтва. Ён звязаны з перажываннем свету, дзе «Лета», «Вячэра», «Красаванне», «Час сну», «Месяцовае ззянне» (менавіта так называліся працы мастачак) — «амаль» сыходзяць у нябыт. «Амаль» азначае, што яшчэ імгненне — і ўсё зменіцца, аднак імгненне нібы прыпыняецца. Нацюрморту ўласцівая адмысловая працягласць, разгортванне мінулага ў часавай паслядоўнасці, зваротнае пераўтварэнне, уцягванне будучыні ў мінулае. Такое станаўленне памяці зачароўвае нас у гэтым жанры.
На некаторых работах Святланы Катковай кветкі былі настолькі свежыя, што быццам струменілі пах лета. Яны яшчэ не аддзяліліся ад жыцця, а толькі застылі на секунду ў цэнтры стала, які іграе адмысловую ролю ў яе карцінах. Бо гэта — апора, месца, дзе нацюрморт можа выявіць сябе ці адбыцца як падзея. Стол упісаны ў прастору пакоя, у якім сабраны рэчы, што здаюцца часткай самога творцы: яны заўсёды «напагатове», заўсёды рады паслужыць. І адначасова іх стварае рука мастачкі, бо ёй цікавыя іх пахі, паверхні, контуры, уздзеянне. Ярка выяўленыя індывідуальныя якасці кожнага прадмета ў нацюрмортах Святланы Катковай дазваляюць аддзяляць іх адзін ад аднаго, разглядаць, разбіраючы цэлае нацюрморта на часткі.
Вызначаны парадак рэчаў, у якім столькі ўвагі нададзена ўвасабленню значнасці кожнай з іх, пачынае «развальвацца» ў нацюрмортах Зоі Луцэвіч. Тут натуральны, поўны жыццепадабенства прадмет замяшчаецца іншым, штучна сабраным, прадстаўленым буйным планам. Мастачка эксперыментуе з кавалкамі матэрыі, што распадаецца: старымі газетамі, тканінамі, кнігамі. Мы вылучаем фрагментаваную аснову, на паверхні якой знаходзяцца букеты ў вазах, тут жа праступаюць словы. Тэксты, трапляючы ў нацюрморт, застываюць як карцінкі, статычна ўвасабляючы нейкую славесную падзею. Калажы Зоі Луцэвіч пабудаваны на зрокавым і сэнсавым парадоксе, яны выяўляюць распад традыцыйных формаў і новае іх спалучэнне. Кветкі, утвораныя як згусткі маляўнічага асяроддзя, — матэрыяльныя, адчувальныя і рукатворныя. Карціна становіцца апорай і фонам. Рэч вызваляецца ад ранейшых умоў выявы, ад правіл узнаўлення, што існавалі ў еўрапейскім класічным жывапісе. Адсутнасць прасторавых пустотаў на гэтых нацюрмортах пазбаўляе рэчы ранейшай фізічнай падзеленасці, яны пластуюцца, ушчыльняюцца, іх паверхня змяняецца, але ўзаемнае размяшчэнне і індывідуальныя ўласцівасці ўсё ж захоўваюцца.
Нацюрморты з серыі «Чорныя плямы» самай маладой удзельніцы выставы Антаніны Слабодчыкавай складзены з розных фрагментаў — фота, малюнкаў, аплікацый, надпісаў крэйдай — гэта калажы і/ці канструкцыі-нацюрморты. На адным з твораў у цэнтр квадратнай чорнай паверхні Антаніна змяшчае сваю фатаграфію (твар з заплюшчанымі вачамі). Мы глядзім на Мадонну з дзіцем на руках (першапачаткова — знак Ісіды, заступніцы мацярынства) і пазнаём мастачку. Цікавая тут ужо не асобная рэч сама па сабе, а рэч як нейкі артэфакт, які трансцэндуе аб’ектыўны час, ператвараецца з падручнага ў крыніцу для нараджэння новых сэнсаў. Мы ведаем, што апроч фізічнага часу, звязанага са зменай пораў года, існуе і транзітыўны, суб’ектыўны час, які перажываецца і не супадае з першым. Слабодчыкаву цікавяць візуальныя асацыяцыі, спалучаныя з уласным досведам мацярынства. Яна стварае «ірэальны» нацюрморт-калаж, дзякуючы якому схопліваецца стан змены ў транзітыўным часе, на мяжы паміж сном, фантазіяй, распадам, святасцю і рэальнасцю.
Прадстаўленыя ў экспазіцыі працы акумулююць у сабе шматлікія аспекты жанру нацюрморта. Усе яны маюць дачыненні не толькі з побытам чалавека, «рэчыўнасцю» паўсядзённасці, але і з быццём. Мы бачым, наколькі залежыць успрыманне свету ад той сістэмы выяў, якая пануе ў грамадстве. У Беларусі «тут і цяпер» суіснуюць як прадстаўнікі класічнай школы мастацтва, якія працягваюць узнаўляць традыцыю, вырабляць выявы-рэчы (старэйшае пакаленне), так і тыя, што змянілі стаўленне да асноў, на якіх грунтуецца традыцыя (маладыя мастачкі). Праз аналіз іх твораў можна выявіць вызначальныя тэндэнцыі ў беларускім мастацтве, нават калі на першы погляд здаецца, што іх няма.
Калі адмовіцца ад усталявання «праўдзівых» іерархій і прызнаць, што свет традыцыйнага мастацтва ўсё ж страчвае сваю ранейшую вартасць, то-бок губляецца значэнне «рукі мастака» (з прыходам фатаграфіі), то становіцца відавочным, што сёння важна ўменне не столькі рабіць нешта рукамі, колькі — бачыць, «зрабіць бачным» тое, што раней такім не з’яўлялася. У традыцыйным мастацтве заўсёды была важная Рэч, але з прыходам новых сродкаў узнаўлення (фатаграфіі, кінематографа) яна пачынае губляць свой аўтарытэт і сваю значнасць. Зараз можна выкарыстоўваць новыя сродкі выразнасці, капіявання і атрымання выявы, з якімі традыцыйнае мастацтва зладзіць ужо не ў сілах.
Нацюрморты Мікалая Батвінніка паўтаралі рэчы, змешчаныя на нацюрмортах і зробленыя, намаляваныя рукамі мастачак у іх майстэрнях. Гэта серыя была свайго роду «рэхам арыгінала» — перакладам на фатаграфічную мову іншага сродку выражэння. Дзякуючы камбінацыі дзвюх розных экспазіцый, мы атрымалі магчымасць выявіць кантакт дзвюх розных моў: тэхнічнай (злучанай з новым медыумам) і рукатворнай (класічнай). Такім чынам «індывідуальныя» ўражанні мастачак ад акаляючага іх жыцця сталі часткай новай логікі, новай сітуацыі масавай вытворчасці і спажывання выяў, культурнай індустрыяй, якая з’яўляецца не толькі ўмовай сучаснасці, але і ўмовай сучаснага мыслення.
«Сучаснасць» — гэта не вызначаны момант у гістарычным часе, а змена стаўлення да тых асноў, на якіх угрунтавалася штосьці істотнае. Адмовіцца ад старых уяўленняў, ад ідэі «выдатнага», «дасканалага», «прыгожага» і «велічнага» не так лёгка. Але калі мы задумаемся над тым, як менавіта новыя сродкі (фатаграфія і кіно) змяняюць эстэтычныя прыярытэты, то выявім сучаснае антыэлітарнае мастацтва, яшчэ кепска асэнсаванае, але існуючае сёння на фоне масавай культуры.
Наведнікі выставы маглі знайсці і ўзяць з сабой раскіданыя на стале ля ўвахода чорна-белыя паштоўкі з цытатамі з Лінды Нохлін, якая ў 1971 годзе задала пытанне: «Чаму не было вялікіх мастачак?» (ідэя і дызайн паштовак — Алы Пігальскай). Нохлін кажа, што тэксты, якія стварылі канон «вялікага» ці прызнанага мастацтва, не з’яўляліся ні аб’ектыўнымі, ні адзіна магчымымі. Яны не адлюстроўвалі стану спраў у гісторыі мастацтва, а з’яўляліся вынікам вызначаных уяўленняў пра тое, як «павінна быць». «Вялікіх мастачак» мала, таму што для таго, каб напісаць «жаночае» як «іншае», трэба было разбурыць канон...
Сёння такое цытаванне ў рамках выставы ў галерэі сучаснага мастацтва можна разглядаць як паўтор рэвалюцыйнага жэста, які ўжо быў здзейснены на Захадзе, але не ў нас. Магчыма, таму і варта нанова перачытваць і цытаваць вядомыя тэксты на прадмет выяўлення іх актуальнасці ў кантэксце таго, што адбываецца тут і цяпер. Пераасэнсаваўшы філасофію нацюрморта, можна выявіць і адзін з ключоў да зразумення сучаснага мастацтва ў кантэксце нашай гісторыі.
Ірына Саламаціна