Факультэт экранных мастацтваў — адзін з самых маладых у Акадэміі. Якімі дасягненнямі могуць пахваліцца яго выкладчыкі і студэнты, якімі праблемамі яны заклапочаны? Пра гэта мы гутарым з дэканам факультэта прафесарам Уладзімірам Паўлавічам Забелам.
Працэс падрыхтоўкі рэжысёраў тэлебачання пачаўся ў Акадэміі ў 1974-м, а факультэт экранных мастацтваў быў створаны толькі сёлета, у красавіку. Ці няма тут супярэчнасці? Ці мог такі факультэт з’явіцца 10 гадоў таму?
— Калі ў 1991-м пачалася падрыхтоўка да набору на спецыяльнасці «рэжысура мастацкага фільма», «рэжысура дакументальнага фільма», «рэжысура анімацыі», «кінааператарства», «тэлерэжысура», «гукарэжысура», пытанні, якія паўсталі, — праграмы і планы. Выкладчыкамі меліся стаць Віктар Тураў (кінарэжысёр і мастацкі кіраўнік «Беларусьфільма»), Віктар Дашук, Ігар Рамішэўскі, Анастасія Суханава. Яны паехалі па краінах былога СССР, у Грузію, Украіну, Расію. Параўноўвалі праграмы, шукалі тыя, якія б адпавядалі нашай сітуацыі.
Справа пачыналася фактычна з нуля...
— Калі я выказаў прапанову стварыць асобную кафедру кінатэлемастацтва, ідэю падтрымаў тагачасны рэктар Акадэміі мастацтваў Васіль Шаранговіч, гэтаксама, як Міністэрства культуры і кінастудыя. У маі 1994 года кафедра рэжысуры і майстэрства акцёра падзялілася на дзве: рэжысура — асобна, майстэрства акцёра — асобна. На першай з іх і ўзніклі спецыяльнасці, звязаныя з кіно і тэлебачаннем. Па спецыяльнасці «мастацкае кіно» студэнтаў рыхтаваў Віктар Тураў, па дакументальным кіно — Віктар Дашук, па анімацыі — Ігар Волчак, кінааператараў — Ігар Рамішэўскі. Гэта былі вядучыя майстры кінастудыі, якіх паклікаў Тураў, яны і зрабіліся мастацкімі кіраўнікамі курсаў. Тэлевізійнай рэжысурай заняўся я і набраў курс. У часы існавання Савецкага Саюза такія кадры ўсім рэспублікам пастаўляў ВГІК. Калі справа пачала наладжвацца, паўстала жаданне самім рыхтаваць патрэбных спецыялістаў.
Першыя студэнты з’явіліся ў 1991 годзе?
— Так. Набор на розныя спецыяльнасці рабілі не адразу, не ў адзін год. Віктар Тураў гэту справу падтрымаў вельмі актыўна. У той час яго намаганнямі на базе «Беларусьфільма» была створана вучэбная студыя (тое, чаго пакуль што мы не можам арганізаваць). Там маладыя рэжысёры здымалі курсавыя і дыпломныя работы. Усю практыку, ажно з 1-га курса, студэнты праходзілі на базе «Беларусьфільма». Толькі агульнаадукацыйныя прадметы выкладаліся ў аўдыторыях. Усё астатняе — у «палявых умовах». Вялікі плюс быў у тым, што студэнты выхоўваліся на вачах майстроў.
Колькі гадоў існавала вучэбная студыя?
— Тураў зрабіў два выпускі. Да іх належаць два яркія рэжысёры — Андрэй Кудзіненка і Аляксандр Колбышаў. Па спецыяльнасці «дакументальнае кіно» вучыліся такія прызнаныя цяпер творцы, як Галіна Адамовіч, Віктар Аслюк. Выпускі налічвалі па 14 чалавек. Але кінастудыя ў той перыяд перажывала не лепшыя часы, таму многія з’ехалі. Той жа Колбышаў выправіўся ў Ленінград, Кудзіненка — у Маскву, Дзмітрый Лось, вучань Пташука, таксама з’ехаў. Віктар Тураў набраў майстэрню трэці раз, але памёр, і яго апошні курс вёў Аляксандр Яфрэмаў. Калі не стала Міхаіла Пташука, з ягонымі студэнтамі займаўся Вячаслаў Нікіфараў. Выхаванцаў Пташука было сем чалавек...
Часам іх называюць «выдатнай сямёркай»...
— Так. І фактычна ўсе навідавоку: Саша Канановіч, Дзяніс Скварцоў, Дзмітрый Лось... Чаму ім больш пашанцавала? Калі яны і «рассыпаліся», дык цяпер вярнуліся. З аніматараў таксама адзінкі засталіся ў прафесіі. У аператараў сітуацыя лепшая...
Напэўна, таму, што з’яўляюцца новыя тэлеканалы?
— Так. Дарэчы, многія выпускі рэжысёраў мастацкага кіно таксама на тэлеканалы пайшлі. Кафедра кінатэлемастацтва набірала рэжысёраў, а ў 2004 годзе кінааператараў і аніматараў у Акадэміі перасталі набіраць. У тым ліку і з-за таго, што вучэбнай студыі ўжо не было. Цяпер мы зноў назіраем ажыўленне ў плане падрыхтоўкі кадраў. На курсе Аляксандра Яфрэмава 4-ы год вучацца рэжысёры мастацкага фільма. Будучыя аніматары 3-ці год займаюцца на курсе Міхаіла Тумелі. Сёлета Маргарыта Касымава набрала рэжысёраў дзіцячага і юнацкага фільма. Пётр Крывастаненка набраў курс кінааператараў. Таму прыйшлі да высновы: трэба ствараць факультэт экранных мастацтваў.
Калі структура разгалінаваная, падрыхтоўка кадраў для кіно і тэлебачання больш адпавядае запытам часу...
— Але трэба думаць і пра стварэнне тэхнічнай базы, і пра тое, як нам вярнуцца на кінастудыю. Бо пакуль яна — сама па сабе, а студэнты — самі па сабе. Ладзіць практыкі — праблема, а яны ідуць з 1-га курса, спачатку азнаямленчыя, потым вытворчыя... Цяпер «Беларусьфільм» закупляе сучасную лічбавую тэхніку. І хіба дадуць студэнтам у рукі такое дарагое абсталяванне?
Як вы акрэсліце іншыя праблемы падрыхтоўкі спецыялістаў у галіне кіно і тэлебачання?
— З тэлеканаламі мы кантактуем, яны маюць патрэбу ў новых спецыялістах. Рэжысёрам мастацкага кіно непараўнальна больш складана. Калі ў студэнтаў выкладаў мастацкі кіраўнік кінастудыі, як у выпадку з Туравым, ён быў зацікаўлены, будучыя рэжысёры прыходзілі і здымалі курсавыя і дыпломныя. Сёння мы часам адчуваем сябе як бедныя сваякі, якія ходзяць з працягнутай рукой і просяць.
У рэшце рэшт студэнты набываюць тэарэтычныя веды, а прафесія рэжысёра практычная...
— Гэта няправільна, калі трэці курс рэжысуру мастацкага фільма здаваў ва аўдыторыі. Прэзідэнт невыпадкова сказаў, што беларускі «ВГІК» не павінен разлічваць на дзяржаўныя грошы, маўляў, шукайце, дамаўляйцеся з кінастудыяй. Пакуль на «Беларусьфільме» не ўзнікне ўсведамленне, што нашы студэнты — іх заўтрашні дзень, і пакуль дамоўленасці не будзе, мала што зменіцца. Чаму з мастацкім кіно складана? Мы адбіраем, рыхтуем. Чацвёра ці пяцёра выпускнікоў прыйдуць на кінастудыю. Напрыклад, рэжысёр зняў стужку, а далей — прастой. Калі ён будзе здымаць наступную карціну? Невядома. Напэўна, сёння павінна існаваць іншая форма падрыхтоўкі ў галіне мастацкага кіно. Бо тыя, хто мае тэлеспецыялізацыю, могуць здымаць кліпы, рэкламу.
Студэнты, звязаныя з тэлебачаннем, знаходзяцца ў больш выйгрышнай сітуацыі?
— Так. Бо вытворчасць дыпломных работ патрабуе немалых фінансаў. Як правіла, усе будучыя тэлерэжысёры і тэлеаператары імкнуцца набыць уласную тэхніку. А рэжысёр мастацкага кіно такое дазволіць сабе не можа.
У выніку яны і больш безабаронныя, і менш запатрабаваныя.
— Так. З пункту гледжання і творчасці, і паўсядзённага жыцця. ВНУ рыхтуе рэжысёраў, спрабуе адаптаваць іх да творчасці, але не надта зразумела, як складзецца іх будучы лёс. Спадзяюся, што сітуацыя нейкім чынам зменіцца ў бліжэйшы час, калі ўзнікне Прадзюсерскі цэнтр, дзе будуць пісацца сцэнарыі, стварацца творчыя групы, што працуюць над фільмам. А кінастудыя будзе існаваць як фабрыка, якая займаецца тэхнічнымі пытаннямі і вытворчасцю. Калі ж вярнуцца да праблем навучання, дык з тэлебачаннем прасцей і таму, што яно — больш рухомая форма.
Будучыя тэлерэжысёры могуць самі здымаць сюжэты, праграмы?
— Вядома! Звязаным з тэлебачаннем прасцей, бо існуе шмат прыватных каналаў і ёсць попыт. І студэнтам, якія вывучаюць тэлеспецыяльнасці, лягчэй уладкавацца на працу. Хоць тут патрэбна зацікаўленасць кіраўніцтва каналаў: колькі чалавек ім патрэбна і якой спецыялізацыі? Заявак пакуль няма. Рыхтуем, напрыклад, 6 студэнтаў-бюджэтнікаў і 6 кантрактнікаў-платнікаў, рэжысёраў ці аператараў. Яны заканчваюць, выпускнікоў трэба размяркоўваць, але куды? З другога боку, на каналах хапае асоб без спецыяльнай адукацыі. З завочнікамі-тэлерэжысёрамі прасцей, яны амаль усе працуюць па спецыяльнасці. На вочным больш складана, бо гэта пераважна выпускнікі школ. Да фіналу даходзяць звычайна дзве трэці.
Наколькі багатая вытворчая база факультэта?
— Яна больш разлічана на тэлевізійнікаў. Так, камеры «карцінку» забяспечаць, у эфір з імі можна выйсці, гук запісаць, але гэтага недастаткова. Будучыя аператары і рэжысёры пачалі самі купляць універсальную апаратуру, якую можна выкарыстоўваць як фота- і відэакамеру. Першымі яе прывезлі іранцы. Яшчэ ў нас навучаюцца студэнты з Лівана, Літвы, Туркменіі. У перспектыве з’явяцца і кітайцы. Многія навучэнцы маюць уласную тэхніку, займаюцца мантажом. Калі будучых тэлевізійнікаў з 1-га курса прывучаць да рухомасці, дынамічнасці, дык выжываць ім будзе лягчэй...
Напрыклад, на курсе Маргарыты Касымавай усяго сем чалавек. Яны займаюцца мантажом з 1-га курса. Іх таксама вучаць быць больш дынамічнымі. Раней праграмы былі пераважна класічнымі, ВГІКаўскімі. Але вучэбная студыя, якая існавала ў часы Турава, ужо ўспрымалася як крок наперад. І не наша віна, што да канца не атрымалася.
Тыя, хто ў вас вучацца на спецыялістаў па мастацкім кіно, могуць працаваць на тэлебачанні?
— Могуць, але яны арыентаваны на кінастужку, у іх няма «азоў» тэлевізійнай тэхнікі, ведання яе магчымасцей.
А ці не прасцей тады дзве спецыяльнасці аб’яднаць?
— Аб’ядноўваць не варта. Хоць рэжысура і там, і там — гэта вобразна-мантажнае мысленне, але мастацкае кіно прадугледжвае больш высокі ўзровень. Невыпадкова тэлерэжысёры, якія ў нас вучыліся, прыйшлі на «Летапіс» і паспяхова працуюць дакументалістамі. Межы між тэлебачаннем і дакументальным кіно размытыя. У работах Галіны Адамовіч, Віктара Аслюка, Сяргея Рыбакова ёсць прыкметы тэлевізійнасці, і ў той жа час гэта не тое дакументальнае кіно, якім яно было раней.
Рэжысёр мастацкага фільма павінен быць шмат у чым універсальным. Каб ён развіваўся, у перапынку паміж карцінамі прапанаваў тэлебачанню пэўную праграму і адзняў яе... Тэлерэжысёр таксама мусіць быць універсальным. Калі трэба, ён павінен умець зрабіць і дакументальнае кіно, і мастацкую кароткаметражку. Тым больш, на кінастудыі з’яўляюцца новыя тэхналогіі: фільмы ж у перспектыве будуць на дысках...
Як вы пракаменціруеце меркаванне Прэзідэнта, што «факультэт экранных мастацтваў збіраюцца ствараць на пустым месцы»?
— Гэта блізка да ісціны. Сёння матэрыяльная база патрабуе сур’ёзных фінансавых укладанняў. Напрыклад, набралі будучых аніматараў, зрабілі неабходныя ім для працы сталы, яны малююць. Але ж існуюць асобныя тэхналогіі, дарагія камп’ютарныя праграмы, 3D-max, 5D-max, якія Акадэмія забяспечыць не можа. Абсталявалі для аніматараў-трэцякурснікаў камп’ютарны клас, а лепш было б яго мець на 1-м. Спазняемся з тэхнікай. Такая ж сітуацыя і ў мастацкім кіно... Адна з галоўных задач у тым, каб перагледзець навучальныя праграмы і планы з улікам часу і істотна іх мадэрнізаваць.
Акрамя мадэрнізацыі, якія галоўныя клопаты ў факультэта і ў вас як дэкана?
— На нашых вачах мяняецца прафесія тэлерэжысёра. Калісьці ён займаўся арганізацыяй працэсу, кіраваў, а ў апаратнай тэхнічныя работнікі манціравалі яму праграму. Сёння дзве трэці рэжысёраў самі займаюцца мантажом, бо валодаюць камп’ютарнымі тэхналогіямі. На 1-м канале БТ створана асобная апаратная, рэжысёры працуюць як відэаінжынеры. Мае студэнты-першакурснікі, якія вучацца на тэлерэжысёраў, таксама манціруюць адзняты матэрыял. У мастацкім кіно, думаю, раздзяленне прафесій застанецца, бо там аб’ём працы іншы. А тэлерэжысёр многія функцыі можа выконваць сам.
Колькі слоў пра новыя спецыяльнасці, якія ўзніклі або ўзнікнуць на факультэце.
— Для чаго мы нядаўна арганізавалі кафедру кіназнаўства і прадзюсерства? Каб выхоўваць спецыялістаў, якія б ведалі, дзе ўзяць грошы, якія тэмы і назвы будуць «прахаднымі». Яны павінны ўмець падлічыць, якім будзе пракат і ці варта «запускаць» пэўную стужку наогул. Сёння трэба пераходзіць менавіта на такія рэйкі. І нашы выпускнікі могуць не на кінастудыю прасіцца, а прыходзіць у Прадзюсерскі цэнтр, дзе ёсць сцэнарыі і творчыя групы.
Сцэнарыі вучэбных фільмаў і перадач звычайна пішуць самі рэжысёры. У нейкі момант мы падумалі: чаму на факультэце не мець прафесійных сцэнарыстаў, якія б працавалі разам з рэжысёрамі і аператарамі? Паспрабавалі вырашыць праблему разам з факультэтам журналістыкі БДУ, але прапанаваныя творы нам не надта падышлі. У рэжысёрскіх распрацоўках ёсць вобразнасць і падзейнасць, а будучыя журналісты ўспрымаюць сцэнарый як літаратурны матэрыял. У перспектыве будзем набіраць сцэнарыстаў на базе кафедры кіназнаўства і прадзюсерства. Такі крок зацверджаны на самым высокім узроўні. Гэта нараджае аптымізм і дае падставу спадзявацца, што наша кіно будзе, як ва ўсіх развітых краінах...
Таццяна мушынская