Яго бацька, харызматычны Марыс Ліепа, быў адной з самых яркіх зорак багатага на таленты савецкага балета. Сам Андрыс, яркі лірыка-драматычны танцоўшчык, заслужаны артыст Расіі, на працягу дзесяцігоддзя з’яўляўся вядучым салістам маскоўскага Вялікага тэатра. Пазней танцаваў у такіх славутых харэаграфічных трупах, як «Нью-Ёрк сіці бале», Амерыканскі балетны тэатр, «Ла Скала», Гранд-опера, «Бежар бале Лазан», якія ўзначальвалі Міхаіл Барышнікаў, Рудольф Нурыеў, Марыс Бежар. Спецыяльна для Андрыса ставілі балеты Алег Вінаградаў і Уладзімір Васільеў. Скончыўшы ў 1995-м кар’еру танцоўшчыка, ён працаваў педагогам-рэпетытарам Марыінскага тэатра і вёў тэлеперадачы, паставіў оперу і шэраг праграм для цырка і эстрады. Але галоўнай справай яго жыцця застаецца балет. Дакладней, праект «Рускія сезоны ХХІ стагоддзя», які і прывёў Андрыса Ліепу ў Мінск. Уражанні і думкі танцоўшчыка і харэографа занатаваны на яго сустрэчы з журналістамі, якая была наладжана Нацыянальным акадэмічным тэатрам оперы і балета Рэспублікі Беларусь.
— Першы раз я трапіў у беларускую сталіцу ў 1986 годзе. Тады харэограф Валянцін Елізар’еў паставіў для мяне і Ніны Ананіяшвілі нумар «Настроі», з якім мы заваявалі Гран-пры на прэстыжным Міжнародным конкурсе артыстаў балета ў Джэксане. Таму адносіны да беларускага тэатра ў мяне асаблівыя. Спадзяюся, падчас наступнага візіта асабіста сустрэнуся з харэографам.
За апошнія паўгода ў Мінску я ўжо трэці раз. Вельмі спадабалася, як прайшла рэканструкцыя будынка, адна з самых дарагіх на маёй памяці. Тэатр да рамонту і цяпер — гэта зямля і неба. Вельмі прыгожыя фае, унушальныя залы... Відэаверсія апошняй па часе прэм’еры, оперы «Набука», падараваная мне генеральным дырэктарам калектыву, прадэманстравала каласальныя тэхнічныя магчымасці сцэны.
Убачыў у фае вашага тэатра фігуркі двух танцоўшчыкаў з «Рускіх сезонаў». У мяне нарадзілася ідэя прывезці сюды выставу, прысвечаную гэтаму феномену.
Вы прыехалі ў Мінск як прадстаўнік фонду Марыса Ліепы, які арганізуе антрэпрызу «Рускія сезоны ХХІ стагоддзя». Чым фонд займаецца, якую праграму прапануе беларускаму гледачу?
— Мы прэзентуем харэаграфічнае мастацтва Расіі ўсяму свету, выдзяляем стыпендыі адораным юнакам і дзяўчатам. У межах фонду ладзіцца антрэпрыза «Рускія сезоны ХХІ стагоддзя». Яе назва невыпадковая. На пачатку мінулага стагоддзя менавіта праз «Рускія сезоны» Сяргей Дзягілеў адкрыў Еўропе рускае опернае і балетнае мастацтва, мы імкнемся аднавіць гэтыя традыцыі.
Ілзэ Ліепа ў балеце «Шахеразада».
Як вы прыйшлі да неабходнасці рэканструкцыі балетаў? Ці праявіўся тут уплыў вашага бацькі, славутага танцоўшчыка Марыса Ліепы, які ў 1967 годзе аднавіў балет Міхаіла Фокіна «Прывід ружы» і выступіў першым выканаўцам галоўнай партыі?
— Сапраўды, гэта з’ява для нашай сям’і абсалютна арганічная. Зрэшты, сувязь з часамі Дзягілева я адчуваў ужо ў дзяцінстве. Памятаю, як мы з сястрой (будучай вядомай балерынай Ілзэ Ліепа — Д.М.) гарталі кнігі бацькавай бібліятэкі, прысвечаныя «Рускім сезонам». Марыс Ліепа сябраваў з Мікітам Лабанавым-Растоўскім, адным з найбольш вядомых еўрапейскіх калекцыянераў, уладальнікам буйной тэатральнай калекцыі, прысвечанай дзягілеўскай антрэпрызе. Пасля таго як «Прывід ружы» быў узноўлены на сцэне Вялікага тэатра, імпрэсарыа Сол Юрок вывез гэты спектакль у Нью-Ёрк, дзе бацька пазнаёміўся з сынам Міхаіла Фокіна. Калі я праз гады танцаваў у Нью-Ёрку, дык меў магчымасць сустрэцца з унучкай харэографа, Ізабэль Фокінай. Такая вось пераемнасць пакаленняў...
Цікава, што Міхаіл Фокін жыў да 1942 года. Захапляўся здымкамі. Таму ў яго архіве знаходзіцца больш за 86 гадзін кіназапісаў. Сярод іх я бачыў тыя, што сведчаць, як рэпеціраваў Фокін, як ён пісаў кнігі, маляваў карціны. Захаваліся занатаваныя рэпетыцыі «Шапэніяны», «Шахеразады», «Палавецкіх скокаў». Ёсць нават кадры хатняй вячэры, на якой у Нью-Ёрку ў гасцях у Фокіна прысутнічае Сяргей Рахманінаў.
Увогуле наша антрэпрыза нічога не абвяргае. Я імкнуся прадставіць гледачу тое, што было таленавіта і цудоўна зроблена 100 гадоў таму. Наша задача працаваць у галіне рэстаўрацыі харэаграфічных спектакляў, прычым яна мусіць быць вельмі якаснай і творчай.
Ніна Ананіяшвілі і Андрыс Ліепа ў балеце «Жар-птушка».
У чым вы бачыце асаблівасці балетнай рэстаўрацыі? Якая спецыфіка аднаўлення пастановак, упершыню паказаных падчас «Рускіх сезонаў»?
— Возьмем для прыкладу жывапіс. Рэстаўрацыя карцін знакамітых мастакоў — тонкае і дакладнае аднаўленне таго, што ёсць (або было) на палатне. У балеце сітуацыя зусім іншая. Цяпер існуюць DVD-дыскі. Кожны спектакль можна запісаць, а потым аднавіць праз 20-30 гадоў. Раней, калі такой магчымасці не было, дзейнічаў прынцып перадачы харэаграфіі «з ног у ногі», калі танцоўшчыкі вучыліся ў сваіх папярэднікаў. Таму, дарэчы, шэраг дзягілеўскіх спектакляў і захаваўся за мяжой, дзе жылі іх выканаўцы. Напрыклад, Ніна Ананіяшвілі вывучыла «Жар-птушку» і танцавала прэм’еру гэтага балета ў Лондане, дзе пасля рэвалюцыі асталявалася першая выканаўца галоўнай партыі Тамара Карсавіна. Яна перадала харэаграфію Марго Фантэйн, тая — яшчэ адной балерыне, а вось апошняя — ужо Ніне.
Тым не менш, шэраг спектакляў страчаны цалкам. Напрыклад, «Павільён Арміды», якім адкрыліся «Рускія сезоны» ў 1909 годзе. Ад яго засталіся толькі эскізы дэкарацый і касцюмы. Харэаграфію ўзнаўлялі па дакументальных успамінах. Пастаноўка «Сіні бог» у харэаграфіі Фокіна (1912) аднаўлялася па фотаздымках, успамінах, эскізах дэкарацый. Гэта новая інтэрпрэтацыя спектакля, які не захаваўся. Спадзяюся, ён прыедзе ў Мінск у 2011 годзе.
Геаграфія «Рускіх сезонаў» Дзягілева была надзвычай шырокая. Фактычна яго антрэпрыза аб’ехала ўвесь свет. У якіх краінах вы ставілі спектаклі як харэограф, а якія яшчэ чакаюць візітаў «Рускіх сезонаў ХХІ стагоддзя»?
— За сваё жыццё я паставіў шмат балетаў у Еўропе. Гэта былі спектаклі якраз з «Рускіх сезонаў» — «Жар-птушка», «Шахеразада» і «Пятрушка». Ставіў іх у Рымскай оперы, у Марсэлі, Дрэздэне, летась — у Фларэнцыі. Цяпер гэтыя харэаграфічныя шэдэўры ідуць і на сцэне Рыжскай оперы, і ў Марыінскім тэатры Пецярбурга. А дзесяць спектакляў з «Рускіх сезонаў» адноўлены на сцэне Крамлёўскага палаца, дзе стала працуе трупа «Крамлёўскі балет». Сярод іх ёсць абсалютна рэдкія назвы, напрыклад, з часоў Дзягілева ніхто не аднаўляў пастаноўку «Сіні бог», зробленую спецыяльна для Вацлава Ніжынскага і Тамары Карсавінай. Мы рэканструявалі яе для Мікалая Цыскарыдзэ і Ілзэ Ліепа.
Сёлета вясной «Рускія сезоны» разам з «Крамлёўскім балетам» і асобнымі салістамі Марыінскага тэатра пры дапамозе фонду Марыса Ліепы ўжо другі раз гастралявалі ў Парыжы. У гэтым годзе мы вырашылі паказаць «Шахеразаду» і «Жар-птушку» — спектаклі, якім у 2010-м спаўняецца сто гадоў. Мінскія аматары балета ўбачаць іх восенню...
Чаму для беларускіх гастроляў выбраны менавіта «Жар-птушка» і «Шахеразада»? Гэтыя спектаклі (разам з «Пятрушкам») былі адноўлены вамі яшчэ ў 1993-м на сцэнах Вялікага і Марыінскага тэатраў, а потым нават экранізаваны. Такім чынам вы вяртаецеся да пачатку ўласнай балетна-рэстаўрацыйнай дзейнасці?
— Ідэя аднавіць у Расіі «Рускія сезоны» ўзнікла яшчэ ў 1992-м. «Шахеразада» і «Жар-птушка» сапраўды былі сярод першых адроджаных спектакляў. Чаму менавіта іх у першую чаргу павінен убачыць беларускі глядач? У іх з’ядналіся харэаграфія Міхаіла Фокіна, касцюмы і дэкарацыі Льва Бакста і Аляксандра Галавіна, музыка Мікалая Рымскага-Корсакава і Ігара Стравінскага. У гісторыі харэаграфічнага мастацтва цяжка знайсці спектаклі, якія на працягу 100 гадоў ішлі б у нязменным, першапачатковым выглядзе — так, як былі пастаўлены. Тым не менш, у адрозненне ад іншых балетаў, «Шахеразада» і «Жар-птушка» захаваліся найбольш поўна. Мы хацелі прывезці ў Беларусь тыя спектаклі, што засталіся некранутымі. Дзягілеў на пачатку мінулага стагоддзя здолеў з’яднаць у адзіным творчым калектыве такіх асоб, чые пастаноўкі дагэтуль выглядаюць па-мастацку цікава і значна. Захоўваецца фантастычная атмасфера, дзівоснае адчуванне: тое, што гледачы бачылі сто гадоў таму, можна ўбачыць і цяпер!
Нашаму гледачу гэтыя спектаклі тым больш цікавыя, што Леў Бакст пэўны час жыў у Гродне, а карані Стравінскіх — на беларускім Палессі, адкуль родам бацька кампазітара, знакаміты бас Марыінскага тэатра...
— Чым яшчэ адметныя згаданыя балеты? Першая пастаноўка «Жар-птушкі» адбылася на сцэне Гранд-опера, вельмі вялікай па сваіх памерах. Дэкарацыі, зробленыя для прэм’еры, аказаліся вельмі складанымі для транспарціроўкі. Дзягілеў заказаў новыя дэкарацыі мастачцы Наталлі Ганчаровай. Такім чынам першую, самую прыгожую сцэнаграфію бачылі толькі тыя, хто прыйшоў на прэм’ерны спектакль. Ганчарова зрабіла аблегчаны варыянт. Фокін быў ім вельмі незадаволены, але пастаноўка належала Дзягілеву, і харэограф нічога не мог змяніць. Эскізы да першых дэкарацый знаходзяцца ў Траццякоўскай галерэі. Менавіта з іх мы аднавілі той першы варыянт сцэнаграфіі, які калісьці зрабіў Аляксандр Галавін.
Сёлетні спектакль у Мінску можна лічыць пачаткам супрацоўніцтва паміж Нацыянальным тэатрам оперы і балета Рэспублікі Беларусь і фондам «Рускія сезоны ХХІ стагоддзя»?
— На гастролях у Парыжы было паказана 5 спектакляў, у Мінску пакуль адзін паказ. Чаму? Усё залежыць ад публікі. У сталіцы Францыі пасля першых гастроляў квіткі былі прададзены за паўтара месяца да наступнага спектакля. Таму калі з’явілася рэклама, іх ужо не было. Тая ж сітуацыя назіралася ў Лондане, дзе я рабіў канцэрт, прысвечаны творчасці Маі Плісецкай. Прыехаў і неўзабаве заўважыў, што нідзе няма рэкламы. Пытаюся: чаму? А мне адказваюць, што ўсе білеты ўжо прададзены. І з’яўленне рэкламы створыць дадатковую праблему для касіраў, якім на працягу двух з паловай месяцаў давядзецца адказваць, што квіткоў няма. Спадзяюся, можна будзе падумаць аб працягу супрацоўніцтва. Тады ў 2011-м прывязем новыя спектаклі...
Якімі вам бачацца далейшыя перспектывы развіцця «Рускіх сезонаў ХХІ стагоддзя»?
— Планаў шмат. На наступны год рыхтуем гастролі ў Лондане, выступаем у будынку тэатра «Калізей». Фонд падпісаў кантракт з тэатрам Елісейскіх Палёў — адным з буйнейшых у Парыжы, — які ў 1913-м адкрыўся спектаклем дзягілеўскай антрэпрызы. Менавіта на яго сцэне была паказана пастаноўка Вацлава Ніжынскага «Вясна свяшчэнная» з дэкарацыямі Мікалая Рэрыха. На жаль, французская публіка не зразумела той балет. Да 100-гадовага юбілею пастаноўкі мы абяцалі аднавіць «Вясну» ў арыгінальных касцюмах і харэаграфіі Ніжынскага.
Вы вядомы як пастаноўшчык оперы, працуеце для цырка і эстрады. Што прымушае вас перыядычна займацца не толькі балетам?
— На жаль, праца саліста балета вельмі вузка спецыялізаваная. Працаваць толькі ў сферы класічнага танца цяжка і некамфортна. Магчыма, займацца ім не хапае ўседлівасці. Тым больш, бацькі выхавалі нас рознабаковымі людзьмі. Шэраг людзей думаюць, што танцоўшчыкі — людзі абмежаваныя. Прадметы, якія вывучаў у Маскоўскім харэаграфічным вучылішчы — гісторыя балета, тэатра, музыкі, — даюць магчымасць ставіць не толькі балетныя спектаклі. У 1995-м як рэжысёр я паставіў на сцэне Марыінскага тэатра «Сказанне пра нябачны град Кіцеж» Рымскага-Корсакава. Для Цэнтра оперы Галіны Вішнеўскай — «Яўгена Анегіна» Чайкоўскага.
Калі два з паловай гады я працаваў у ЗША, дык кожны вольны вечар хадзіў на Брадвей, глядзеў знакамітыя мюзіклы. Таму цяперашняя праца з эстраднымі артыстамі — плён маіх даўніх уражанняў. Вынікам сумеснай працы з Анітай Цой сталі два вялікія праекты, паказаныя па расійскім Першым канале. Працаваў таксама з Тамарай Гвердцытэлі, з Міхаілам Турэцкім, калі той адзначаў свой 55-гадовы юбілей. Для цырка імя Юрыя Нікуліна на Цвятным бульвары паставіў два вялікія дзіцячыя спектаклі, адзін з іх — «Чараўнік Смарагдавага горада». Цяпер працую над праектам «Смяшарыкі ў Гасціным двары». Стаўлю паказы мод, у кіно працую як рэжысёр кліпаў. Нядаўна разам з Ілзай зрабілі кліп для Ігара Крутога. Нездарма існуе такі выраз: «Усе віды мастацтваў цікавыя, акрамя сумнага».
У апошні час што вас моцна здзіўляе або расчароўвае?
— Адносіны да творчасці. На жаль, у любым тэатры існуе сітуацыя, калі артысты працуюць для таго, каб атрымліваць зарплату. Іх можна зразумець, яны павінны карміць свае сем’і. Але нямногія пры гэтым, акрамя атрымання грошай, займаюцца яшчэ і творчасцю. Шмат у чым сітуацыя ўнутры трупы залежыць ад узроўню пастановак і рэжысёра. «Набука», адна з апошніх прэм’ер у вашым Тэатры оперы і балета, — добры прыклад таго, як прыязджае таленавіты рэжысёр і «заводзіць» усіх, ад дырэктара да статыста. Тады ўсе разумеюць, што трэба не халтурыць, а рабіць агульную вялікую справу. У тэатр часта прыходзяць, каб супрацоўнічаць з пэўнай асобай. З Міхаілам Барышнікавым я працаваў год у трупе Амерыканскага балетнага тэатра. І развітаўся з калектывам, калі ён адтуль сышоў.
Яшчэ адна ілюстрацыя да тэзіса пра ролю асобы ў гісторыі...
— Так яно і ёсць. Харэограф у балеце, як і трэнер у спорце, — гэта ўсё! Ідэалогія, думкі, кнігі, калі яны патрэбны. Цяпер ні сям’я, ні школа не даюць артысту поўнай і арганічнай адукацыі. Усё залежыць ад самога чалавека. Я сустракаўся з Рудольфам Нурыевым пяць разоў у жыцці, але 40 хвілін або дзве з паловай гадзіны, што мы гутарылі, далі мне больш, чым гады працы з кімсьці іншым. Памятаю дзве-тры фразы Міхаіла Лаўроўскага, якія цалкам змянілі маё жыццё. Усё, што назапашана, з задавальненнем перадаю моладзі. Тое, што яны мала чытаюць, шмат сядзяць у інтэрнэце, — факты вядомыя, але з гэтым нічога не зрабіш...
У вас не ўзнікала думкі пра стварэнне стацыянарнага балетнага калектыву, напрыклад, у Маскве? Напэўна, так было б прасцей працаваць над аднаўленнем даўніх пастановак...
— Пра гэта можна толькі марыць. У Маскве вельмі дарагія пляцоўкі, і я не здолею акупіць прывоз дэкарацый, ганарары артыстам. Для прэм’еры яшчэ магчыма знайсці спонсараў, але зрабіць паказы спектакляў рэгулярнымі пакуль не атрымліваецца. Напрыклад, у Мінск для паказу двух аднаактовых спектакляў патрабуецца прывезці 85 артыстаў і 2 трэйлеры з дэкарацыямі. Увогуле лічу сябе летуценнікам, але настроеным аптымістычна.
Мы — першапраходцы і ў той жа час працягваем справу Дзягілева. Я — найперш творчы чалавек, а прадзюсерствам займаюся вымушана. Вельмі хацелася б толькі ставіць спектаклі, тым не менш даводзіцца ўвесь час шукаць грошы і эканоміць. Напрыклад, раней больш танна было рабіць касцюмы ў Расіі, а цяпер частку сцэнічнай вопраткі даводзіцца заказваць у Рызе, бо там цэны ніжэйшыя...
Цікава, колькі можа каштаваць тэатральны касцюм для гістарычнага адноўленага спектакля?
— Ручная работа па стварэнні касцюма абыдзецца ў 2 тысячы еўра і вышэй. Мінімальны сучасны касцюм ацэньваецца ў тысячу еўра, а далей — у залежнасці ад кошту матэрыялаў і аздабленняў.
Што вас больш за ўсё засмучае ў стаўленні шырокай публікі да элітарных відаў мастацтва, адным з якіх з’яўляецца харэаграфія?
— Балетны тэатр і яго самыя яркія падзеі, на жаль, займаюць не надта вялікае месца ў жыцці сучаснага грамадства. Але так было не заўсёды, і нават цяпер так не ва ўсіх краінах. Нядаўняе ўражанне. Міжнародны конкурс артыстаў балета ў Шанхаі, дзе я з’яўляўся членам журы, трансляваўся па Першым канале кітайскага ТБ. Значыць, для кітайскага грамадства гэта падзея, вартая ўсеагульнай увагі! Тады не трэба здзіўляцца, што столькі кітайскіх балерын і танцоўшчыкаў працуюць ва ўсім свеце.
Такую ж надзвычайную цікавасць да артыстаў балета можна было назіраць і 25 гадоў таму, калі мы з Нінай Ананіяшвілі ўдзельнічалі ў конкурсе ў Джэксане. Усе нас ведалі і за нас хварэлі, як цяпер хварэюць за эстрадных артыстаў, якія перапяваюць старыя хіты. Гэта не значыць, што балет павінен усім падабацца. Але ёсць рэчы, якія дзяржава можа браць на сябе, вызначаючы прыярытэты культурнай палітыкі...
Думаю, вы ганарыцеся «Рускімі сезонамі ХХІ стагоддзя», якім аддаяце столькі сіл і часу...
— Напэўна, не існуе іншага праекта, які б так звязваў Расію і Заходнюю Еўропу. Падарожжы з Масквы ў Парыж, з Масквы ў Мінск... Гэта мосцікі паміж Расіяй і светам...
Дзяніс Марціновіч