Дыскусія, якую часопіс «Мастацтва» прапануе ўвазе сваіх чытачоў, адбылася дзякуючы ініцыятыве Нацыянальнага драматычнага тэатра імя М.Горкага. Гэта не зусім звычайная акцыя для беларускіх сцэнічных калектываў, кожны з якіх даўно знаходзіцца ў зоне адчужанасці ад іншых. Абмеркаваць надзённыя праблемы тэатральнага жыцця за «круглым сталом» былі запрошаны крытыкі Таццяна Арлова, Таццяна Команава, Аляксей Стрэльнікаў, Крысціна Смольская, Наталля Валанцэвіч і рэжысёры Валерый Анісенка, Віталь Баркоўскі, Сяргей Кавальчык, Аляксей Ляляўскі, Аляксандр Марчанка, Кацярына Аверкава. Вяла дыскусію галоўны рэдактар часопіса «Мастацтва» Людміла Грамыка.
Людміла Грамыка: Праблемы рэжысуры — як наяўнасці, так і яе адсутнасці — бадай што, самыя актуальныя для сцэнічных калектываў сёння. Без рэжысёраў сучасны тэатр увогуле не існуе. Менавіта яны вызначаюць ягоны ўзровень, запатрабаванасць, папулярнасць у публікі. Невыпадкова прыняць удзел у дыскусіі мы запрасілі не толькі крытыкаў, але і тых, ад каго ў тэатральным працэсе залежыць усё. Вядома, крытыкі могуць глыбока прааналізаваць існуючае становішча. Але рэжысёры, для якіх многае бачыцца ў іншым святле, могуць шмат што дэтальна растлумачыць. Разам паспрабуем намацаць самыя балючыя кропкі ў тэатральным працэсе. Перадусім прапаную падумаць, у якой меры аблічча беларускага тэатра вызначаюць айчынныя рэжысёры?
Таццяна Команава: Нашы бліжэйшыя суседзі ў Расіі, Украіне, Польшчы хутчэй назавуць імёны беларускіх драматургаў, чым рэжысёраў. Таму цяжка сказаць, нібыта беларуская рэжысура на міжнародным узроўні ўяўляе з сябе штосьці адметнае, менавіта тое, што хоць у нейкай меры характарызуе наша сцэнічнае мастацтва.
Людміла Грамыка: Але паспрабуем вызначыцца, якім сучасны беларускі тэатр бачыцца кожнаму з прысутных.
Віталь Баркоўскі: Ён можа кожнаму бачыцца па-рознаму, у залежнасці ад культуры, падрыхтоўкі, светаўспрымання, выхаванасці, адносін да калег, этыкі і г.д. Вось зараз я ішоў да тэатра міма помніка Адаму Міцкевічу. З пункту гледжання рамяства — усё там нібыта выдатна. Прадумана, вытачана. Па сутнасці, узаконена дастаткова манументальная рэч. Нагода сцвярджаць, што гэта і ёсць сапраўдны ўзор глыбіні, акадэмізму, нацыянальнай свядомасці. Ды толькі не кожны знаўца так да гэтага паставіцца. Падобную сітуацыю можна распаўсюдзіць і на беларускі тэатр.
Крысціна Смольская: Дазвольце, я сцісла працытую выказванні двух расійскіх тэатральных дзеячаў, якія, на мой погляд, дакладна адлюстроўваюць існуючыя ў нас праблемы. Вядомы драматург Міхаіл Угараў: «Павел Пражко — беларускі аўтар, які піша на рускай мове, таму ўспрымаецца нашым. У Маскве цяпер бум спектакляў па ягоных п’есах, а ў Беларусі яго амаль ніхто не ставіць. Пражко вельмі трапна паказвае стан псіхікі калектыўнай і народнай. Ягоныя героі жывуць у Мінску, але маглі б жыць у Алтуф’еве. Пры гэтым у яго няма сацыяльнага зніжэння, маўляў, гляньце, якія недарэчныя людзі, пакутуюць з-за дробязей. Я пазнаю герояў, вельмі простых хлопцаў. Ёсць адчуванне, што ўсё гэта пра мяне». Вядомы рэжысёр Кірыл Сярэбранікаў пра работу са студэнтамі: «Апрача іншага мы працуем па сістэме work-shop. Мы будзем займацца прасторай тэатра будучыні, мы будзем яго прыдумляць і будаваць. Каб не зачыняцца ў душным пакоі, а глядзець навокал. Рэжысёрскія паказы ў нас праходзяць у розных месцах — ад храма Хрыста Збаўцы да дома састарэлых. Гэта перформансы на тэму лёсу. Тэатр сёння мусіць быць розным. Ніхто не адмяняе рускай псіхалагічнай школы, добра зробленай п’есы, але ёсць і візуальны тэатр, ёсць і тэхнагенны...» Я працытавала вядомых тэатральных дзеячаў, бо, на мой погляд, яны найлепшым чынам акрэсліваюць праблемы нашага тэатра: адсутнасць злабадзённых спектакляў пра сучаснага чалавека, пра стан ягонай псіхікі, пра тое, які ён сёння. Нашы акцёры і рэжысёры ўзгадаваныя на класіцы. І яны часам зусім не ведаюць, што рабіць з сучаснай драматургіяй. Таму сацыяльна актуальнае не заўсёды спалучаецца з высокамастацкім. Тое, што я бачу на сцэне лабараторыі РТБД, для мяне ў сацыяльным сэнсе часам надзённае, але недастаткова высокай мастацкай якасці. У іншых тэатрах — наадварот: пераважае высокамастацкае, ды не актуальнае.
Таццяна Команава: На мой погляд, гэтыя цытаты прадэманстравалі імперскае месіянства расійскіх тэатральных дзеячаў, якія ўяўлення не маюць, чым жыве беларускі тэатр. З прозвішчаў нашых сцэнічных дзеячаў могуць назваць толькі прозвішча Пражко, таму што ён сам прыехаў у Маскву. Абураюцца, што ў нас не ставяць ягоныя п’есы, але не ведаюць, чаму беларускім тэатрам нецікавы гэты драматург, прынамсі, такім, якім ён цікавы ім. Думаю, сэнс нашага «круглага стала» ў тым, каб мы самі вызначыліся, хто мы такія, а не чакалі, пакуль пра нас скажуць Угараў і Сярэбранікаў.
Наталля Валанцэвіч: Розніца паміж пакаленнямі прысутных тут рэжысёраў невялікая. І ў спектаклях кожнага я бачу боль за сучаснага чалавека. Для мяне вельмі важна, што па глыбіні пасылу, па выяўленым драматызме яны, нягледзячы на розныя мастакоўскія індывідуальнасці, пераканальныя. Не ведаю, ці варта так моцна перажываць: працуюць нашы пастаноўшчыкі ў агульным фармаце або не, працуюць гэтак сама, як у Еўропе, ці інакш...
Аляксей Ляляўскі: Мы штораз блытаем расіян і масквічоў. У правінцыйнай Расіі таксама разрэджанае тэатральнае жыццё. Культурны інфарматыўны асяродак надзвычай высокі ў Маскве. Той, хто піша пра ўсё гэта, мабыць і не думае, што ёсць іншыя краіны, дзе людзі жывуць па-іншаму. Прынамсі, каб ацэньваць нашу дзейнасць, трэба вызначыцца, як гэта рабіць. З пункту гледжання тэатральнай эліты або публікі? Бо ўсё, што адбываецца ў тэатры, вызначаецца ў асноўным гледачамі той або іншай краіны.
Людміла Грамыка: Думаю, калі б мы захацелі даведацца, што такое беларускі тэатр з пункту гледжання шараговых спажыўцоў, то запрасілі б гледачоў прыняць удзел у размове. Але нас больш цікавіць ацэнка прафесіяналаў і тое, што рэжысёры могуць прапанаваць публіцы ў недалёкай будучыні.
Сяргей Кавальчык: Калі шчыра, мы пакуль не выпрацавалі крытэрыяў — як да сябе ставіцца. Ды толькі ў нас існуюць асновы рэжысёрскай школы, якія грунтуюцца на сістэме Станіслаўскага. Школа ўкаранёная тут з блаславення ягоных вучняў — Дзмітрыя Арлова, Веры Рэдліх, Уладзіміра Маланкіна...
Таццяна Арлова: Дзе ў нас школа Станіслаўскага?!
Сяргей Кавальчык: Прынамсі, дагэтуль ніхто не вынайшаў іншага сцэнічнага механізма: успрыманне, ацэнка, дзеянне і звышзадача як рухавік сюжэта.
Таццяна Арлова: Я ўсё ж прапаную разабрацца ў тым, якія мы сёння. Вось Наталля сказала пра нейкі тэатр, дзе прысутнічаюць боль і перажыванне. Але назавіце мне такі спектакль, дзе яны прысутнічаюць! Цяпер звернемся да бліжэйшай гісторыі. У савецкі час усе нашы буйныя рэжысёры пачыналі са спектакля-падзеі і скандалу вакол пастаноўкі сучаснай п’есы. Згадаем Раеўскага, Анісенку, Баркоўскага, Пінігіна... Думаю, невыпадкова. І цяпер без пастаноўкі сучаснай п’есы наўрад ці можна зрабіць сабе імя, нават калі якасна і пісьменна ставіць нашу цудоўную класіку. Толькі чамусь адны інтэрпрэтуюць легенды, другія адаптуюць гісторыю, трэція ставяць казачкі. І ўсё замыкаецца на як-небудзь... Ведаеце, апошнім часам я імкнуся быць «добрым следчым» і стрымліваю сябе па адной прычыне: разумею, як важна ўбачыць хоць штосьці годнае і пра гэта пракрычаць. Дарэчы, на «Панараме» ўсе задавалі крытыкам дзіўнае пытанне: «Як мы выглядаем у еўрапейскім кантэксце? На іх фоне?» Было вельмі складана адказаць. І хацелася штосьці дадатнае знайсці, хоць крупінку. Але мы ўсё далей рушым незразумелым шляхам: імкнемся, каб і каса напаўнялася, і падзеі адбываліся. І пры гэтым надта баязлівыя ў творчасці.
Сяргей Кавальчык: Я згодны з Таццянай Дзмітрыеўнай... Раман Вікцюк таксама казаў: «Што гэта за прэм’ера, калі няма ажыятажу і скандалу?» Але, з іншага боку, прыйдзеш «на скандал», убачыш і думаеш: «Лепш бы я з тэатра сышоў». Толькі мы зараз гаворым аб прыродзе рэжысуры, аб тым, як сёння нараджаецца буйная асоба. Няўжо насамрэч ад скандалу? А як вам парадокс Пятра Фаменкі, які вырас без скандалу?..
Таццяна Команава: А я магу назваць парадокс Кацярыны Аверкавай, якая паставіла 8 спектакляў і не была заўважана ў скандалах.
Наталля Валанцэвіч: Я не мела на ўвазе боль, які закранае ўсіх — малых і вялікіх. Але ўсё роўна ён прысутнічае. Што, у «Дзецях Ванюшына» — не боль? Хіба роздум пра тое, што з сучаснай сям’ёй адбываецца, — не боль? Гэта ёсць, значыць крызісу няма.
Таццяна Арлова: Любы сучасны спектакль мусіць быць з болем. Няхай Валерый Данілавіч скажа.
Валерый Анісенка: Я буду сёння маўчаць, бо гэта правакацыйны паварот. Такое адчуванне, што вам, крытыкам, няма за што зарплату атрымліваць — і пачынаюцца размовы. Мой спектакль «Паляванне на качак» — гэта цудоўны міф. Пасля яго пражыў жыццё. Ёсць тэатр, якім кірую ўжо 10 гадоў. Прыйдзіце, крытыкі, і вызначце, дзе баліць, а дзе — не. Вось у чым (звяртаючыся да Баркоўскага) ты сябе можаш папракнуць?
Віталь Баркоўскі: Я — толькі ў «касе» і «вале».
Валерый Анісенка: Мы ўжо сівыя людзі, працуем у тэатры па 25 гадоў. Кожны заняты сваёй справай. Калі вы гэта бачыце — добра. Не — значыць не. Але ж я безумоўна не падзяляю захаплення ад некаторых спектакляў «Панарамы». Многае мне цікавае толькі як накірунак. Магчыма, няблага, што ў нас гэта не прыжылося. І не трэба казаць, што ў Беларусі няма школы, няма рэжысёраў, няма акцёраў. Думаеш: як мы дагэтуль жылі? Урэшце, трэба і сябе паважаць, цаніць, любіць.
Людміла Грамыка: Можна сябе любіць, можна цалаваць і гладзіць. Тым больш, што ва ўсім свеце і ў былым савецкім тэатры, адкуль вы родам, самыя істотныя дасягненні былі звязаныя з асобамі рэжысёраў. Мы дагэтуль кажам: тэатр Эфроса, Любімава, Гратоўскага, Някрошуса... Беларускі тэатр доўгі час асацыіраваўся з імёнамі Раеўскага, Луцэнкі, пазней — Баркоўскага і Пінігіна, Ляляўскага і Жугжды. Пытанне ў тым, хто з рэжысёраў сёння здатны вызначаць узровень і фарміраваць эстэтычны накірунак?
Аляксей Ляляўскі: Мы насамрэч павінны думаць пра тэатральную эстэтыку. Калі шчыра, яе аднастайнасць часам прыгнятае. Не ведаю, чаму так адбываецца, але часам цяжка зразумець, хто спектакль паставіў, у якім годзе, і ўвогуле — што гэта было? (Я зараз пра лялечны тэатр кажу, пра драму не буду.) Мастацкая і эстэтычная неадукаванасць, неразуменне візуальнай розніцы стыляў (не гаворачы пра драматургічныя асаблівасці, гэта больш складана) — не могуць не прасачыцца на сцэну ў выглядзе безгустоўнасці і кічу. Ствараецца ўражанне, што спектаклі ставяць людзі, якія не бачылі ніводнага твора мастацтва. Моладзь вельмі любіць п’есы абсурду, хоць і не разумее, што гэта такое. Вельмі ў нас усе шануюць Бэкета, Стопарда і астатніх, бо гэта — дзіўна. Некалі бацька мне параіў: «Ідзі і глядзі фільмы Эйзенштэйна». Я спытаўся: «Навошта?» Ён адказаў: «Вучыся». Аказалася, там кожны кадр — твор мастацтва. Так да працы ставіўся Эйзенштэйн, выхаваны на лепшых узорах. Мы на тое, што адбываецца ў нас, часта заплюшчваем вочы. Маўляў, якая розніца — хоць так, хоць гэтак? І вось падобная нефільтраванасць у тэатры проста прыгнятае.
Крысціна Смольская: Але хто ў такой нефільтраванасці вінен?
Аляксей Ляляўскі: Усе вы глядзіце тэлевізар. Вас не раздражняюць галівудскія фільмы, суцэльная камп’ютаршчына на экране?
Таццяна Команава: Можа быць, маладыя рэжысёры назавуць хоць адзін спектакль у беларускім тэатры, які для іх стаў творам мастацтва, дзе ўсё важна і патрэбна, ды паўплываў на прафесійнае станаўленне?
Кацярына Аверкава: Гэта «З Парыжам скончана...» рэжысёра Аляксея Ляляўскага ў Беларускім дзяржаўным тэатры лялек. Але зараз — пра іншае. Як малады рэжысёр, які ўжо сутыкнуўся з рэчаіснасцю, хачу сказаць вось што... Праблема ў тым, што нас навучаюць прафесіі ўжо вучні вучняў або вучні вучняў вучняў Станіслаўскага. Так, нас выхоўваюць на ягонай сістэме. Але мы цалкам ізаляваныя ад сусветнага кантэксту ў мастацтве. Нічога апрача рускай школы рэжысуры ў Акадэміі не выкладаюць. Пры гэтым зразумець, чым адрозніваецца Вахтангаў ад Таірава, — індывідуальная праца студэнтаў. Я нават не кажу пра накірункі ў сучасным тэатры. Такія паняцці, як від тэатра, стыль ігры, у навучанні проста адсутнічаюць. Да таго ж у Беларусі няма так званай «тэатральнай фабрыкі», мастацкай зоны, дзе можна эксперыментаваць па-за межамі рэпертуарнага тэатра. Але ў розных краінах існуюць калектывы, якія ставяць спектаклі без драматургічнай асновы, на падставе тэмы і г.д, самымі разнастайнымі спосабамі. Галоўнае, каб была ідэя. Сам спектакль ствараецца як заўгодна доўга, пакуль удзельнікі дакладна не вызначацца з ягонай формай. І гэта толькі адна з існуючых у сучасным тэатры тэндэнцый. У нас жа ўсё адбываецца паводле строгага раскладу, толькі так і не іначай. Пачынаць ставіць спектакль можна, калі прайшоў мастацкі і тэхнічны саветы. У макеце прайграў кожную сцэну і паказаў усё, што маеш. Бывае, дэкарацыі зроблены, але цягам рэпетыцый становяцца непатрэбнымі. Ты ўсё роўна мусіш іх выкарыстоўваць, таму што выдаткаваны грошы.
Аляксей Стрэльнікаў: Я б хацеў адказаць на пытанне, у якой ступені беларускія рэжысёры вызначаюць аблічча беларускага тэатра. Мне здаецца, ні ў якой. Усе працуюць па вызначанай і замацаванай схеме, робяць тое, што трэба. Пры гэтым высветліць, калі рэжысёры самавыяўляюцца як творчыя асобы, — вельмі цяжка. Паспрабуем зірнуць на арганізацыю тэатральнай справы ў іншых краінах. У Германіі, напрыклад, 18 працэнтаў усіх спектакляў складаюць прэм’еры п’ес, пастаўленых упершыню. Пасля пятнаццаці паказаў многія спектаклі здымаюць. Бо функцыя іх не ў тым, каб яны перажылі сучаснікаў і засталіся ў стагоддзях. Гэтыя п’есы працуюць сёння, датыкаючыся да праблем сучаснасці. Астатні рэпертуар — класіка. У прынцыпе, у Беларусі адбываецца прыкладна тое самае. Толькі, умоўна кажучы, амаль усе п’есы, што з’яўляюцца ў рэпертуары беларускіх тэатраў, упершыню пастаўлены на сцэне РТБД. Па сутнасці, агульная статыстыка ў нас вельмі добрая, толькі зроблена яна намаганнямі Валерыя Анісенкі. Іншае пытанне: я ўжо дзесяць гадоў чую, што ў нас усё было. «Гамлет» — быў, п’есы Аляксандра Валодзіна — таксама, ну і г.д. А вось паглядзець беларускага Гамлета ніяк не ўдаецца. Дый Валодзін у нас не ідзе, таму мусім Пражко ставіць. Але дзе паглядзець Валодзіна? Культура — гэта ж пэўныя духоўныя напластаванні. Прыступкі, на якія маладыя павінны стаць і пайсці. Калі б Пражко паглядзеў добра пастаўленую п’есу Валодзіна, магчыма, і сам бы пісаць стаў па-іншаму.
Таццяна Команава: Толькі дзеля гэтага варта пачаць хадзіць у тэатр.
Аляксей Стрэльнікаў: Дарэчы, тут файна было сказана пра грамадскасць, пра публіку, што яны такія неадукаваныя... Існуе такая праблема: амаль 50 працэнтаў аўдыторыі прыходзіць у тэатр упершыню або раз за сезон. На футбол у нас больш ходзяць. Мы ахопліваем мізэрную аўдыторыю, працуем, у прынцыпе, на падпісчыкаў «Мастацтва» і хочам, каб у нас усё было і пра нас ведалі ў свеце.
Сяргей Кавальчык: Ды толькі Моцарт нараджаецца раз у 100 гадоў у канкрэтнай краіне і дае штуршок вялікаму колу развіцця, вызначае стыль. Ці магчыма справакаваць нараджэнне Моцарта ў нас, у рэжысуры? Не ведаю. Але мяркуючы па апошняй «Панараме» — аблічча нашага тэатра нармальнае, і выглядае ён не горш за іншых. На фестывалі былі толькі два выдатныя рэжысёры — Херманіс і Эрэнбург. Астатнія ў нечым мацней, у чымсьці слабей. І не трэба нам тут у агоніі біцца, што мы горш, або ўзносіцца, што лепш. Ці шмат яркіх, сусветна вядомых рэжысёраў у невялікіх краінах Еўропы? А мы — маленькая краіна Еўропы, і сігнал у нас невялічкі. Расія — імперыя, калі яна стварае зорку Сярэбранікава, гэтае імя гучыць да Курыльскіх астравоў, да Атлантычнага акіяна. І так узнікаюць легенды.
Таццяна Арлова: А маленькая краіна Літва са сваёй геніяльнай літоўскай рэжысурай?
Сяргей Кавальчык: Вось вам і «парадокс Моцарта» — з’явіўся Някрошус, які павёў усіх за сабой. Потым з’явіліся маленькія Някрошусы.
Аляксей Ляляўскі: Маленькая краіна Літва, толькі тэатры там не 3-4 спектаклі ў год выпускаюць, а 6-8. І на гастролі абавязкова ездзяць, інакш не выжыць. Атрымліваецца своеасаблівы культурны кругазварот. Думаю, гэта можна і ў нас зрабіць — ініцыіраваць сітуацыю, каб на адзінку культурнай прасторы і на аднаго гледача было значна больш тэатральных падзей. Па-іншаму мы свае праблемы не вырашым. Большасць нашых тэатраў пакутуе на нейкае старэчае назапашванне. Старым людзям часам вельмі шкада выкідваць слоікі, зламаную мэблю, зношаныя паліто. Можа, яшчэ прыдасца на лецішчы. Мы працуем прыблізна так. Я разумею, у Купалаўскім і Рускім гэта яшчэ нейкім чынам апраўдана. Нацыянальныя рэпертуарныя тэатры мусяць свайму статусу адпавядаць. Але чаму ўсе астатнія калектывы, не нацыянальныя, існуюць па гэткай жа схеме? І лялечныя ў тым ліку. У рэпертуары 28 назваў, іграюць — 6.
Людміла Грамыка: Я разумею, наколькі балючы працэс адбываецца зараз у нашым тэатры — змена рэжысёрскіх пакаленняў. Тым не менш, на сённяшні дзень гэта ўжо здзейснены факт. Таму хачу задаць пытанне Сяргею Кавальчыку: што перашкаджае яму будаваць тэатр, які будзе асацыіравацца з ягоным прозвішчам?
Сяргей Кавальчык: Калі я толькі прыйшоў у прафесію, дарэшты загружаў сябе работай. Браўся за што заўгодна: спектаклі, казкі, фільмы — значэння не мела. Галоўным было працаваць. Паставіў каля трыццаці спектакляў і цяпер магу няспешна думаць над праектам, яго спакойна разгортваць і штосьці новае адкрываць для сябе і для гледачоў. Часам мне перашкаджаюць мае асабістыя якасці. Я выдатна разумею, што рэжысёр не можа ўсё жыццё праседзець за спінай педагога або ідэолага-апекуна. Ты ўсё роўна мусіш ісці далей сам. Ды калі не хапае ведаў, бяруся за кнігі і пачынаю шукаць адказы на пытанні, найперш для сябе. Шчыра кажучы, кіраванне такім вялікім тэатрам часам замінае заняткам рэжысурай. Таму што, працуючы над задумай, ты мусіш яшчэ і аддаваць загады. Частка твайго рэсурсу выдаткоўваецца на гэта. І пастановачны азарт можа знікнуць. Зрэшты, рэжысёр — гэта бягун на доўгія дыстанцыі, ён павінен правільна размяркоўваць свае сілы.
Віталь Баркоўскі: Каб сітуацыя з рэжысурай змянілася ў лепшы бок, трэба даць маладым рэжысёрам магчымасць шмат ставіць. Калі ў дзесяці тэатрах маладыя рэжысёры за год паставяць, скажам, трыццаць спектакляў — штосьці цікавае абавязкова адбудзецца. Толькі не варта судзіць надта строга тых, у каго нешта не атрымалася, хто не здолеў трапіць у рэпертуар.
Таццяна Арлова: Апошнім часам усе праблемы зводзяцца да адсутнасці культурнага асяродка. Крытыкаў амаль не засталося. Нас толькі трое або чацвёра, тых, хто ў працэсе, хто імкнецца ўсё глядзець і асэнсоўваць. Педагогі, што навучаюць рэжысёраў, таксама зрэдчас бываюць у тэатрах і даўно карыстаюцца сваім мінулым вопытам. І эстэтыка ў нашых тэатрах састарэлая, таму што фарміруецца на аснове састарэлых поглядаў і ўяўленняў пра тэатр. Рэжысёры-практыкі таксама не ў працэсе, у чужыя тэатры яны не ходзяць. Вось зараз мы селі насупраць: крытыкі — рэжысёры, сценка на сценку. А ў прынцыпе мы павінны быць разам і разам вырашаць творчыя праблемы. Тое самае з публікай. У нас была вельмі адукаваная і культурная тэатральная публіка. Мы яе страцілі. І цэлы пласт вельмі цікавых людзей цяпер глядзіць дома відэа, а ў тэатр не ходзіць.
Людміла Грамыка: На маю думку, праблему «плана і вала» можна цудоўна вырашыць іншым спосабам. Не трэба будзе кан’юнктурыць, ставіць камедыі, бясконца скардзіцца на жорсткія ўмовы. Проста варта ставіць спектаклі, на якія білеты будуць прадавацца за паўгода наперад. Нягледзячы на змену рэжысёрскіх пакаленняў, якая ў нас адбылася, ствараецца ўражанне, што тэатр знаходзіцца ў стане поўнай або частковай анеміі. І яго робяць старыя людзі. Першае, што кідаецца ў вочы, — адсутнасць новых ідэй і нежаданне або няздатнасць што-небудзь вынайсці ў мастацтве. Дазвольце нагадаць вам пра апошнюю хвалю студыйнага руху пры канцы 1980-х, калі тэатрам займаліся ўсе ахвотныя і не ставілі сябе ў залежнасць ад грошай, навучання, адсутнасці культурнага асяродка. Дарэчы, Пітэр Брук прафесійнай тэатральнай адукацыі ўвогуле не меў.
Таццяна Команава: У мяне ствараецца ўражанне, што некалькі апошніх гадоў мы апантана дбаем пра маладых рэжысёраў. Быццам яны інваліды і без нашай помачы кроку не могуць зрабіць. Сядзяць на сваёй канапе, а мы і канапу гэтую падтрымліваем, угару ўздымаем. Цікава, ці ёсць які-небудзь стымул у маладых? З чым яны ўвогуле прыходзяць да акцёраў? Хочацца сказаць ім: зрабіце, нарэшце, хоць штосьці!
Кацярына Аверкава: Аднойчы я прыйшла ў тэатр з такім намерам і пачула: «Мы не можам вас узяць, бо не ведаем, які вы спектакль зробіце: добры або кепскі. Мы лепш возьмем Іван Іванавіча, ён калі нават кепскі спектакль паставіць, усё роўна публіка будзе хадзіць». І ўсё ж я стаўлю спектаклі, карыстаюся любой магчымасцю, каб набыць хоць нейкія навыкі і не страціць прафесію. Спадзяюся, яшчэ зраблю што-небудзь са сваімі аднадумцамі. Шчыра кажучы, мне не падабаецца сістэма рэпертуарнага тэатра. У свеце існуе маса праектаў, дзе ўсё робяць пяць чалавек, а сістэма куды больш гнуткая і рухомая.
Аляксей Ляляўскі: Наш менталітэт не дае іншай сістэме ў нас прыжыцца. Некалі я зрабіў нясмелую спробу вывезці студэнтаў за мяжу. Давялося браць на сябе поўную адказнасць, у тым ліку і фінансавую. Што атрымалася? Студэнты выдатна сябе адчувалі, былі задаволеныя. Толькі не зразумелі простай рэчы: сыграць кепска або хоць крышачку абы-як там нельга. Прафесія рэжысёра — як міна: выбухае толькі адзін раз. А за мяжой гэта датычыцца ўсіх. І таму толькі адзінкі там могуць пракарміць сябе — я зараз кажу пра нармальныя тэатральныя трупы. Хоць, канешне, у іх яшчэ ёсць іншая работа. Адказнасць за тэатр на сябе бяруць адзінкі. На жаль, апошнім часам я не сустракаю ў нас маладых людзей, якія б гаварылі пра сваю адказнасць. Якія б не любілі «халяву». Гэта значыць — з’ездзіць куды-небудзь, зарабіць грошы, пры гэтым выдаткавацца як мага менш. Гэтая хвароба цалкам датычыцца і сучаснай драматургіі. «Хачу, каб паставілі п’есу!» — незалежна ад яе якасцей. А яшчэ пачынаецца: «Я — беларускі драматург»... хоць піша па-руску. Чалавек узнімае лозунг і на гэтым спрабуе зарабіць грошы. Не думаю, што ён насамрэч надта зацікаўлены ў тым, каб ягоны твор быў пастаўлены на сцэне.
Таццяна Команава: Я хачу звярнуцца да Аляксандра Марчанкі. У Цэнтры беларускай драматургіі і рэжысуры, якім ён кіруе, сабралося шмат таленавітых людзей. Ды здаецца, што гэты цэнтр — накшталт рэзервацыі: драматургаў і рэжысёраў сабралі, але адтуль ніхто не выходзіць.
Аляксандр Марчанка: Праблема насамрэч існуе, і яна нядаўна была агучана. Мець пастаянны штат у гэтай «рэзервацыі» няправільна, бо тое якраз садзейнічае яе кансервацыі. Канешне, павінна існаваць сцэнічная пляцоўка, на якой маглі б збірацца і працаваць групы аднадумцаў. Але тут узнікае пытанне: ці гатовы мы зрабіць штосьці дзеля ідэі? А потым зноў і зноў рабіць гэта?
Таццяна Команава: Значыць, Аляксей Анатольевіч мае
рацыю?
Аляксандр Марчанка: Цягам размовы прагучала думка пра інфантыльнасць маладых дзеячаў культуры. І пакуль мы пра гэта не будзем разважаць адкрыта і шмат — нічога не зменіцца. Чыткі п’ес, майстар-класы праводзіць неабходна. У гэтым нас падтрымлівае Міністэрства культуры. А вось пастаноўка спектакляў упіраецца ў сценку. Кожны рэжысёр хоча мець адразу ўсё: грошы, акцёраў, мастака, дэкарацыі, і каб спектакль абавязкова быў уключаны ў рэпертуар. Але мы вымушаны карыстацца акцёрскім рэсурсам РТБД. Вось і атрымліваецца: будуем мікратэатр пры мінітэатры. Зрэшты, многія пытанні можна вырашыць. Важна матывацыя.
Людміла Грамыка: Вось дзеля таго, каб яе знайсці, прапаную кожнаму па чарзе адказаць на пытанне: што выратуе беларускі тэатр?
Таццяна Арлова: Стварэнне культурнага асяродка.
Аляксей Стрэльнікаў: Варта развіваць альтэрнатыўныя формы тэатра.
Таццяна Команава: Не думаю, што трэба ставіць пытанне, як тэатр выратаваць. Трэба яго прыняць як ёсць. Палюбіць гэтае дзіця і зразумець, што яно вырасла такім, бо ў яго такія бацькі.
Аляксандр Марчанка: Інфармацыйнае поле павінна стаць даступным для ўсіх яго ўдзельнікаў. Вельмі важна ўсім размаўляць на адной мове.
Крысціна Смольская: Я за стварэнне альтэрнатыўных тэатраў, хоць разумею, што гэта складана.
Наталля Валанцэвіч: Важна аб’яднанне ўсіх прафесійных сіл — рэжысёраў, акцёраў, сцэнографаў, крытыкаў, драматургаў.
Аляксей Ляляўскі: Адказнасць перад сабой і іншымі.
Сяргей Кавальчык: Рэжысёр павінен усведамляць, чым ён займаецца і які крыж яму даводзіцца несці.
Віталь Баркоўскі: Фанатызм, павага да прафесіі, грамадзянская пазіцыя. У рэшце рэшт, любоў да Радзімы.