Вы прайшлі праз цяжкую хваробу, фактычна — вярнуліся да жыцця. Адбілася гэтае балансаванне на памежжы на сённяшніх вашых творах?
— Не так на творах, як на светапоглядзе. Бо прыйшоў час азірнуцца і асэнсаваць тое, што зрабіў. Дрэнна, што гэты працэс пераацэнкі здзейсненага так пакутліва зацягнуўся. Цяпер я на творчым раздарожжы. Разумею, што няшмат паспеў у жыцці і, пэўна, Бог затым і пакінуў мяне на зямлі, каб я дарабіў тое, дзеля чаго Ён мяне сюды прывёў. Таму зараз у маёй творчасці даволі цяжкі перыяд, хоць я і спрабую ставіцца да гэтага з усмешкай, з жартам.
«І той год прайшоў...». Алей. 1988.
Сёння імкнуся дасягнуць таго стану, калі б мог азірнуцца на пройдзены шлях і шчыра сказаць: я аддаў усяго сябе, уклаў у сваю справу ўсю душу, бо гэта адзінае, у чым мог існаваць. Цяпер разумею, што нармальнае чалавечае шчасце ў тым, каб ад сваёй працы атрымліваць асалоду. Бо калі няма ўнутранай адпаведнасці паміж табой і тым, што робіш, табе цяжка і як чалавеку, і як мастаку.
На сённяшні дзень можна сказаць, што твора, з якога пачнецца ваш новы этап, вы яшчэ не напісалі?..
— Так, мусіць з’явіцца іншы Ксяндзоў. Толькі блізкія ведаюць, наколькі цяжка адбываецца пошук. Я стаў больш патрабавальным да сябе.
Падаецца, што з цяжкага і пакутлівага стану якраз і можна знайсці выйсце ў выглядзе твора. Напрыклад, французскі пісьменнік Марсэль Пруст пасля страты маці і сам смяротна хворы зачыняўся ў пакоі «ў пошуках страчанага часу» — і пісаў, пісаў, пісаў. У выніку — літаратурны шэдэўр незвычайна глыбокай сілы ўздзеяння.
— Калі мастак знаходзіцца ў вельмі прыгнечаным стане, ён можа прагаварыць тое, што з ім адбываецца, але выразіць гэта на палатне немагчыма. Каб правесці лінію — патрэбны паўправаднік, я не змагу сканцэнтраваць сваю энергію, «звязаць» сябе знутры, і пэндзаль мой будзе мёртвы. Для такой працы — з лініяй, з колерам, з выяўленчым вобразам — патрэбна ўнутраная згода, гармонія.
Іншая справа, што плённымі бываюць памежныя станы. Ты аднойчы згадвала паэта, які любіў пісаць нараніцу пасля добрай дозы алкаголю. Я гэта разумею як вызваленне падсвядомасці... Чалавек аказваецца здольным прыслухацца да яе.
Калі вы падыходзіце да палатна — гэты стан блізкі да памежнага? Калі нешта атрымліваецца, праяўляецца на белай плоскасці...
— Хутчэй, калі не атрымліваецца. Гэта правакуе... Час, калі ў мяне нешта не атрымліваецца, я люблю найбольш. Таму што тады маю найлепшы вынік. Гэта не столькі памежны стан, колькі пераход у іншую сферу, якую ты не здатны аналізаваць. Чым больш няўдач, тым больш поспехаў. Калі пасля промаху шукаеш новы ход — што адбываецца?.. Ты нібы прыўздымаеш сябе над зямлёй. І табе адкрываецца шлях...
На пытанне, што для вас ёсць мастацтва, сёння вы адказваеце інакш, чым раней?
— Адзіны мой надзейны прытулак — майстэрня. Тут ратуюся ад дэпрэсіі. Мастацтва — гэта выратаванне. Цяпер разумею, як цяжка тым людзям, якія прайшлі мой шлях, хваробу і не маюць таго, што маю я. У майстэрні я шчаслівы чалавек, прынамсі, магу адчуваць сябе чалавекам.
Раней мастацтва вызначаў прыблізна ў тых жа тэрмінах, але не так катэгарычна. Мастацтва магло быць і нечым яшчэ. Святам, карнавалам. Цікавай гульнёй. Такі своеасаблівы дадаізм…
Так-так, ад Далі ў вас ёсць нешта вонкавае (вы нават вусы закручваеце). І ўнутранае таксама?
— Эксцэнтрычнасці ў мяне шмат. Ніякія жыццёвыя катаклізмы не могуць яе выціснуць... Гэта і своеасаблівая ахова ад уздзеяння нядобразычлівых людзей. Нарэшце, калі ты вясёлы, цябе ўспрымаюць станоўча.
Я праглядала вашы раннія творы, уплывы вашых настаўнікаў — Гаўрылы Вашчанкі і Міхаіла Савіцкага — адчуваюцца там вельмі моцна. Ці можаце згадаць момант, калі заўважылі, што выйшлі на ўласны шлях? Як ўвогуле гэты пошук адбываўся?
— Значыць, добрым быў вучнем... У перыяд навучання ў Міхаіла Андрэевіча Савіцкага ў мяне былі ўжо і ўласныя працы, стылістыкай зусім не падобныя на манеру настаўніка. У праграмных творах, можа, і адчуваліся нейкія ўплывы. Але я заўсёды хацеў быць сам сабой і свядома імкнуўся да гэтага. Вельмі любіў Мадыльяні — у Рэспубліканскай школе-інтэрнаце імя Ахрэмчыка і да трэцяга курса тэатральна-мастацкага інстытута наследаваў яму. Пакуль з мяне гэтую любоў не выціснулі. Я развіваўся, спадзеючыся на інтуіцыю. Раптам адчуваў, што ў працах залішне колеру, тады з’яўляліся на палатне амаль графічныя творы. Увесь час вагаўся — ад графікі да колеру. Памятаеш «Нараджэнне Венеры» ці «Выкраданне Еўропы»? Ніхто не прызнаваў, што гэта мае работы.
Пярлінка 1. Алей. 2003.
Чаму такія ваганні адбываліся? Чаму стрымлівалі колер?
— Бачыў, што перабор. Жывапісцы казалі мне: «Гэта дзіка». Я ў адказ: «А мне падабаецца». Гэта мая эксцэнтрыка такім чынам праяўлялася.
Але графіка на палатне ў вас таксама эксцэнтрычная. Вы стрымліваеце колер, але лінія паводзіць сябе надзвычай актыўна.
— Я ўвогуле не лічу сябе жывапісцам у тым сэнсе, калі кажуць: ён, маўляў, такі тонкі мастак! Колер не так адчуваю, ён мае для мяне надзвычай сімвалічнае значэнне. Я сказаў сваім сябрам: «Калі мяне будуць хаваць, пакладзіце ў труну чорную фарбу, белую, чырвоную і золата». Гэта — фарбы жыцця. Імі і формай можна выказаць усё.
Скончыўшы аддзяленне манументальнага жывапісу, вы сталі працаваць у станковай карціне…
— Я не мог працаваць у калектыве і падладжвацца пад чужыя меркаванні, рашэнні мастацкага савета. Мая індывідуальнасць страчвалася, а за сваё «Я» вельмі трымаюся. І за сваю вольнасць.
Ёсць у вас работы, якія не былі прыняты на выставу з-за залішняга радыкалізму?
— Такіх твораў не было. Я да эпатажу не імкнуся. Не лічу, што гэта шлях мастацтва, хутчэй — спосаб прыцягнуць увагу да сваёй персоны. Хоць той жа эпатаж Руслана Вашкевіча мне падабаецца. Але ж за яго ідэямі ляжаць высокія мастацкія вартасці. І ідэі ягоныя таксама мне зразумелыя: ён выклікае публіку на дыялог, стварае апанентаў.
Згадаю выставу «На галерэі» з вашым удзелам, што ў сярэдзіне 90-х праходзіла ў Мастацкім музеі ў Мінску. Яна глядзелася вельмі яркім увасабленнем новых ідэй і павеваў. Нядаўна я сустрэла вас на выставе «Беларускі павільён Венецыянскай біенале» ў будынку БелЭкспа. Як вам новае пакаленне, што ўвасабляе актуальныя тэндэнцыі ў сучасным беларускім мастацтве?
— Мне падабаецца абмяжоўваць прастору для сваёй творчасці. На біенале ж панавала правіла: можна ляцець куды заўгодна. Калі я туды ішоў, у мяне было спадзяванне ўбачыць адметны праект, які зрабілі менавіта беларускія мастакі. А ўбачыў выставу творцаў, якія шмат паездзілі па Еўропе... Не адчувалася ў работах вольнасці і навізны, моцнай плыні энергіі, якая свабодна выліваецца на палатно.
Чалавек я старарэжымны. У мяне закладзена разуменне, што мастацтва ствараецца дзеля душы, каб нешта ў ёй зварухнуць. Яно павінна закранаць чалавечыя пачуцці.
Я разумею, што свет змяняецца і разам з ім мяняецца і мастацтва. Але думаю, што мастацтва развіваецца паводле прынцыпу маятніка, таму чакаю, калі адбудзецца зварот да неакласікі, да новай вытанчанасці.
Вы ж не будзеце сцвярджаць, што за мяжой развучыліся маляваць? Узяць хоць бы гіперрэалізм. Амаль літаральнае падабенства твора да рэальных форм патрабуе майстэрства рукі...
— Гіперрэалізм — гэта цалкам іншае, для яго трэба толькі добра пастаўленае вока, каб перанесці выяву на плоскасць максімальна дакладна. А то і проста паўтарыць светлавую праекцыю на палатне.
Палатно — своеасаблівае энергетычнае поле. Ставіцца да яго трэба тактоўна. Яно — дыхае. Патрабуе асаблівага дотыку. Маляванне — гэта валоданне і кіраванне энергіяй. Я працую з лініяй, яна мае сваю энергетыку, і каб яе правесці, трэба трэніраваць не толькі руку, але і ўнутраны стан.
Вы па-ранейшаму верыце, што мастацтва — сфера духу?
— Так было і будзе. Ніякія інфармацыйныя і фінансавыя катаклізмы не знішчаць гэты стан рэчаў. Бо чалавек будзе заставацца чалавекам. Нам не хапае сёння вельмі простых рэчаў. Жыццё рухаецца як імклівая плынь. Але прыходзіць мастак і сваім поглядам выхоплівае з плыні кавалак рэчаіснасці. Выхапіў і занатаваў. І глядач ужо сузірае гэты фрагмент з замілаваннем: ён столькі разоў праходзіў побач і не бачыў нейкіх рэчаў. Вось што кранае.
Фетыш. Алей. 2002.
Фактычна, вы апісалі працу фатографа... Ён прыходзіць, выхоплівае, звяртае ўвагу, змяшчае ў экспазіцыйны кантэкст... Ператварыць выяву ў фоташопе, зрабіць яе больш чытэльнай і па-мастацку прывабнай таксама не праблема...
— Адбітак душы застаецца актуальным сёння. Якія фатаграфіі кранаюць?
Філосаф Ралан Барт адказваў на гэтае пытанне так: кранаюць фатаграфіі, якія маюць так званы пунктум. Тое, што робіць выяву парадаксальнай і шматпластовай, утрымлівае загадку...
— Так, мы ўспрымаем спачатку эстэтычны пласт, пасля больш глыбокі — сэнсавы. Якасная выява нагадвае добрую літаратуру, у якую ты да канца не можаш паглыбіцца, вычарпаць яе.
У сучасным мастацтве пераважаюць камунікатыўныя функцыі не таму, што тэарэтыкі ці рынак вызначылі такім чынам. Мастацтва ёсць люстэрка таго, што з намі адбываецца.
— Я не артадокс у плане формы. Я магу працаваць у розных відах, у скульптуры ці архітэктуры. Адукацыю маю грунтоўную...
Некалі вы мелі рэпутацыю фармаліста. Цяпер вярнуліся да класікі...
— У пачатку 90-х моцнай была спакуса паспытаць раней недазволенае. Пасля зразумеў, што энергетыка фармальных прац мне чужая. Такія працы далёкія ад чалавечых пачуццяў.
Але і ў трох лініях можна знайсці моцную энергетыку, калі яны праведзены выдатным мастаком.
— Так, мне блізкая гэтая ідэя. Сваім студэнтам кажу, што кожная пакладзеная імі лінія павінна быць унікальнай. І кожны рух. Другі раз яго паўтарыць немагчыма.
Ад таго, што ад фармальных твораў я перайшоў да больш класічнага кірунку, мая лінія не змянілася. Яна засталася. Бо я яе не вынаходзіў, яна ідзе наўпрост з мяне. Мне не трэба думаць, як правесці рысу, але кожны мой удар пэндзлем павінен мець канцэнтрацыю. Я канцэнтруюся, праводжу лінію і выдыхаю паветра.
Таму, калі ўбачу тры лініі, то, разумеючы, як гэта робіцца, адразу вызначу, ці гэта — сапраўднае мастацтва.
На выставе ню «Сад Венеры» экспанаваліся вашы фатаграфіі. Я разумею, што фатаграфія з’яўляецца для вас проста «прыгожай карцінкай». Але тым не менш, парадаксальным чынам, вы, як аўтар, былі ў гэтых здымках пазнавальным... Што змусіла выбіраць натуру, позы, фатаграфаваць?
— Так, гэта проста прыгожая карцінка, якую я магу выкарыстаць і як рабочы матэрыял. Ніякай ідэі я не закладваў у свае фатаграфіі. Хутчэй — зрэагаваў на фактуру, на тое, як падала святло.
Магу я выказаць дапушчэнне, што вы зрэагавалі на сваю лінію, убачыўшы яе ў рэальнасці?
— Калі сваю лінію і форму я бачу ў рэальнасці і магу іх аб’ектывам злавіць, гэты працэс мяне захапляе. Я ў замілаванні ад той прыгажосці, якую магу ўбачыць і зафіксаваць вакол сябе.
А нам застаецца толькі гадаць, якімі будуць новыя творы мастака Алеся Ксяндзова...
Алеся Белявец