Але... Пасля публікацыі ў № 9 часопіса «круглага стала», прысвечанага спектаклю, высветлілася, што бурныя спрэчкі і прынцыповую нязгоду стваральнікаў «Багацця...» выклікалі меркаванні, выказаныя крытыкамі падчас дыскусіі. Найперш яны звязаны з музычнай асновай оперы. Таму мы вырашылі яшчэ раз вярнуцца да тэмы і даць слова аўтарытэтным асобам — Вользе Дадзіёмавай, доктару мастацтвазнаўства, загадчыку кафедры беларускай музыкі Акадэміі музыкі, і Вячаславу Волічу, дырыжору і музычнаму кіраўніку спектакля. Каб канчаткова расставіць усе кропкі над «і»...
Дыялог занатавала Таццяна Мушынская.
Вольга Дадзіёмава: Хацелася разважаць пра гэтую пастаноўку як пра падзею ў гісторыка-мастацкім жыцці. Прычым, як гісторык, на сённяшнюю размову гляджу вачыма тых чытачоў, якія, спадзяюся, звернуцца да гэтага нумара «Мастацтва» праз 10, 20, а мо і 50 гадоў. Усведамляю поўную адказнасць у тым, што менавіта мае пошукі справакавалі з’яўленне спектакля...
Таццяна Мушынская: Усё пачалося з вас!
Вольга Дадзіёмава: Музычны матэрыял «Багацця...» быў прывезены яшчэ на пачатку 90-х гадоў. Менавіта як матэрыял для дысертацыі. І ніякага дачынення да мастацкай практыкі тыя пошукі не мелі. Для мяне было важна: гэта факт музычнай культуры Беларусі эпохі класіцызму. З гэтага пункту гледжання я і хацела прэзентаваць яго ў навуковай літаратуры. Што і адбылося...
Сцэна са спектакля.
Пры рэстаўрацыі музычнага помніка заўсёды існуюць два шляхі. Ёсць музейна-ахавальны, які зберагае і дух, і літару помніка. На Захадзе існуе магутная плынь выканання музычных твораў на аўтэнтычных інструментах. Інакш кажучы, рэканструкцыя помнікаў у тым выглядзе, у якім яны дайшлі да нас. Памятаю, у Польшчы ладзіўся маштабны фестываль Клаўдыё Монтэвердзі, калі былі пастаўлены ўсе яго оперы — у тым выглядзе, як яны існуюць у партытуры. У музыказнаўстве ёсць спецыяльная навука, якая займаецца такімі пытаннямі, — маю на ўвазе тэксталогію. І не нам вынаходзіць веласіпед...
Але ёсць і іншы падыход, які б я назвала інавацыйным. Маючы на ўвазе яго набліжанасць да сучаснага слухача. Славутую «Агатку» рэстаўравалі па рукапісе, там не было ніякіх адхіленняў... Таму што цалкам захавалася партытура. Не трэба нічога дапісваць, неабходна было толькі тэкст спеваў перакласці на беларускую мову і зрабіць кантамінацыю — прыстасаваць яго да музыкі. Прычым, беларускі варыянт надзіва лёгка клаўся на музыку. Стваралася ўражанне, што «Агатка» Голанда і была напісана па-беларуску.
У нашым аднаўленчым руху ёсць прыклады, якія існуюць на мяжы ашчаднасці і інавацыйнасці. Згадваю канцэртнае выкананне «Уяўнай каханкі» Джавані Паізіела, пастаноўку «Фаўста» Антонія Генрыха Радзівіла. Падаецца, «Чужое багацце» ўваходзіць у другі кірунак аднаўлення. Ён у большай ступені з’яўляецца інавацыйным, чым ахоўным. Хоць дух оперы, на мой погляд, захаваўся цалкам. Бо ён вельмі моцны. Тут немагчыма кардынальна змяніць каардынаты — ані часу, ані месца, ані жанру. Нават пры жаданні... Як немагчыма рабіць сучасную, авангардную версію спектакля.
Таццяна Мушынская: Вячаслаў Іванавіч, калі атрымалі партытуру, якімі былі вашы пачуцці як дырыжора і музычнага кіраўніка пастаноўкі?
Вячаслаў Воліч: Гэта амаль містычная справа... Калі я пазнаёміўся з «Чужым багаццем», у аўтара (ці, дакладней, сааўтара), паважанага Уладзіміра Байдава, партытура была ўжо гатовая. Потым удакладняліся структура, драматургія. Былі пэўныя змены і дапрацоўкі. Некаторыя музычныя фрагменты Уладзімір уводзіў у апошні час. Гісторыя стварэння оперы мяне вельмі зацікавіла. І было адкрыццём, што такая музыка напісана на нашай зямлі, у Нясвіжы, 200 гадоў таму. Вядомым і прафесійным кампазітарам. Далей Ян Голанд жыў і працаваў у Вільні...
Ганна Гур’ева (Кася).
Вольга Дадзіёмава: Кампазітар прыехаў у Нясвіж ужо сталым майстрам, які ў Гамбургу, музычнай Мецы, здабыў папулярнасць. Ён быў прызнаны нароўні з Філіпам Эмануэлем Бахам, сваім калегам, сябрам і паплечнікам. Творы Голанда выдаваліся ў аўтарытэтных нотных друкарнях. Увогуле здзіўляюся, што яго прымусіла прыехаць у Нясвіж?! Але — шэршэ ля фам... Высветлілася, што ён ажаніўся са спявачкай, Разінай, якая атрымала кантракт у Варшаве. Мабыць, менавіта там яго знайшоў Караль Радзівіл, і жыццёвы шлях прывёў Голанда ў Нясвіж.
Вячаслаў Воліч: Вельмі шкада, што не захавалася партытура. Гэта той рарытэт, ад якога трэба было б усё пачынаць. З другога боку, праца Уладзіміра Байдава — гэта музычны подзвіг. Я таксама бачыў тыя ноты, якія вы знайшлі, і прыйшоў да высновы, што яны нават не аркестравая партыя, а адаптаваны варыянт для спеваў у камернай зале.
Вольга Дадзіёмава: Быў знойдзены рэпетыторый. На той час існавала некалькі магчымасцей ладзіць рэпетыцыі: ці пад клавір, якіх было няшмат, ці невялікім інструментальным складам. Рэпетыторый — рабочая версія. Без тэксту дыялогаў, без аркестравай партыі. Хоць Голанд з нямецкай скрупулёзнасцю працаваў над партытурамі...
Таццяна Мушынская: Магчыма, у нейкім еўрапейскім архіве партытура захавалася... Цікава было б знайсці, а потым параўнаць: як у Голанда, а як у Байдава?
Вольга Дадзіёмава: Тут ёсць акалічнасць дэтэктыўна-містычнага плана. Калі Голанд пісаў «Агатку» — у падарунак каралю, — ён быў упэўнены, што гэтаму твору наканавана доўгае жыццё. І паклапаціўся, каб існавала шмат версій, рукапісаў і асобнікаў. Бо «Агатка» ставілася па ўсім славянскім свеце. А што тычыцца «Чужога багацця», дык гэта быў своеасаблівы музычны жарт. Магчыма, музычны прэзент...
Чаму я ўпэўнена на сто працэнтаў, што партытура, на жаль, не захавалася? Стаўленне аўтара да твора залежала ад таго, хто яго замаўляў. Паколькі я знаёмая з усімі архівамі, якія маюць дачыненне да спадчыны Радзівілаў, дык дакладна б ведала, калі б опера атрымала шырокі розгалас. Ведала б, што яе ставілі і што вакол яе ішлі спрэчкі, як вакол «Агаткі». Пра апошнюю напісана ў сотнях мемуараў. Сведкі з вуснаў у вусны перадавалі, як яна была пастаўлена. Як кароль Рэчы Паспалітай у Нясвіжы чытаў верш на беларускай мове...
Вячаслаў Воліч: Вы маеце на ўвазе Панятоўскага?
Вольга Дадзіёмава: Так. На той час існавалі газеты, ішла вельмі інтэнсіўная перапіска. У Вене штосьці ўчора пастаўлена, а назаўтра пра гэта нейкім чынам ужо ведалі ў іншым горадзе і іншай дзяржаве. У дачыненні да «Багацця...» справа не ў якасцях оперы. «Полацкі сшытак» — не шэдэўр. І «Чужое багацце» — не шэдэўр. Не магу сказаць: гэта найвышэйшы ўзлёт кампазітарскага генія. Але менавіта таму — як ні парадаксальна! — пазнавальная каштоўнасць такіх помнікаў вышэйшая. На іх няма адбітку асобы геніяльнага майстра. Такі помнік адлюстроўвае густы, прыхільнасці, моду свайго часу. Ён больш тыповы... «Чужое багацце» — опера, спецыяльна разлічаная на нясвіжскае асяроддзе, а не на жыццё ў стагоддзях. Таму яе жыццё ў стагоддзях цяжкое і складанае, таму гэта такая адказная справа — узнаўленне. На гэтых парадоксах і пабудаваны ўсе контрверсіі, усе спрэчкі вакол «Багацця...». Адзіны, хто не спрачаецца, — публіка. Яна прыходзіць... адпачыць. І калі на кожным спектаклі аншлаг, дык пагалоска пра пастаноўку ідзе далей.
Вячаслаў Воліч: Калі вярнуцца да працы Байдава, варта заўважыць, што трэба валодаць вялікай смеласцю, быць рызыкоўным чалавекам, каб узяць на сябе такую адказнасць. Да таго ж, працуючы над аркестроўкай, ён нават не ведаў дакладна, ці будзе наогул пастаўлена опера на сцэне. Перад намі плён працы не толькі аранжыроўшчыка, але і кампазітара. Стыль, у якім вырашана аркестроўка, — справа аўтарская, справа Байдава. Гэта не стылізацыя і не спроба зрабіць так, як у «Агатцы». Але гэта ягоная аўтарская версія, якая мае права на існаванне. Як версія опер Мусаргскага, зробленая Шастаковічам. У Шастаковіча яны гучаць, як у Шастаковіча. У Рымскага-Корсакава — як у Рымскага-Корсакава. У самога Мусаргскага — уласны, індывідуальны погляд. І ўсе версіі выклікаюць спрэчкі: можна было рабіць такую аркестроўку ці не? Павінен мінуць час, каб мы маглі даць ацэнку гэтай працы.
Вольга Дадзіёмава: Раскрыю страшэнную таямніцу... У той час, калі аддавала гэтыя ноты «Беларускай капэле», для ўласнай дысертацыі здабыла ўсе творы Голанда, што толькі ёсць. Пералічваю, у якіх архівах яны знаходзяцца: Пецярбург, Вільня, Кракаў, Варшава, Франкфурт-на-Майне, Берлін. І нават у Брусельскай кансерваторыі. Як туды трапілі, не ведаю. У 80-я гады здавалася: дзівакі штосьці ў гэтых архівах шукаюць... Тады гэтая справа выглядала абсалютна бессэнсоўнай. Ніколі не думала, што тыя ноты некаму спатрэбяцца.
Таццяна Мушынская: А праз пэўны час аказаліся запатрабаванымі...
Вольга Дадзіёмава: Вяртаючыся да рукапісаў, якія былі аддадзены ў «Беларускую капэлу»... Быў нават здзейснены фестываль, прысвечаны Яну Голанду. Таму ў распараджэнні Байдава меліся ўсе рукапісы кампазітара. Ён узяў адтуль шмат цудоўных мелодый...
Таццяна Мушынская: Гэта досыць лагічна. Бо і даўнейшыя кампазітары, і сучасныя часта выкарыстоўваюць фрагменты з уласных сачыненняў...
Вольга Дадзіёмава: Гэта добра. Таму што Байдаў «прысачыніў» вельмі мала. Ён браў музычны матэрыял пераважна Голанда розных перыядаў. Наадварот, я падтрымліваю такія захады. Байдаў кампенсаваў адсутнасць музычнага тэксту ў дадзеным помніку творамі, якія ляжалі побач. Гэта Голанд. Ці а-ля Голанд... Адзінае, што было ўзята з Барадзіна, з «Князя Ігара», — усходняя сцэна. Я б узяла неабходны фрагмент з янычарскага асяроддзя. Бо ў Нясвіжы ў той час была модная янычарская музыка і турэцкія матывы...
Вячаслаў Воліч: Асманская імперыя тады палову Еўропы займала...
Вольга Дадзіёмава: Ёсць спецыяльныя навуковыя работы, у якіх разглядаецца ўплыў турэччыны на тагачасную культуру. Згадаем оперу «Выкраданне з сераля» Моцарта. Дый сам Нясвіж з яго янычарскімі аркестрамі... Дарэчы, захаваліся ўспаміны, як Караль Радзівіл, пры двары якога ставілася «Чужое багацце», апрануў — толькі ўявіце! — габрэйскі аркестр у турэцкае адзенне і прымусіў граць у каталіцкім саборы! Гэта мадэль культуры, дзе розныя плыні і ўплывы натуральна спалучаліся.
Вярнуся да думкі пра ашчадную інавацыйнасць... У сваіх захадах па наданні помніку сучаснага гучання, у жаданні рэканструяваць, рэстаўраваць яго Байдаў, безумоўна, карыстаўся многімі голандаўскімі творамі. І густоўна... Хоць разыходжанне паміж тэкстам, кантэкстам, падтэкстам і уртэкстам (першапачатковым музычным тэкстам) можа быць вельмі вялікім. Што датычыць апрацовак Байдава, то не магу сказаць, што яны адышлі далёка ад арыгінала.
У чым сакрэт папулярнасці «Чужога багацця»? Здаецца, на падсвядомым узроўні слухач пазнае сваё. І тут спрацоўваюць тры фактары. Па-першае, так хочацца пачуць оперу на беларускай мове! Прага беларускамоўнага асяроддзя адчуваецца ўвесь час. Па-другое, хочацца паглыбіцца ва ўласную гісторыю. Відавочна, гэта XVIII стагоддзе. А што там было, а як людзі жылі, а як яны адчувалі? Такая вялікая цікавасць да нашай уласнай даўніны — вельмі добры сімптом. Ёсць яшчэ адна звышідэя. Яна заключаецца ў назве твора...
Таццяна Мушынская: Вы маеце на ўвазе, што тэма багацця ў эпоху рынку заўсёды актуальная? Або перад намі актуальныя алюзіі на тэму фінансавага крызісу і траншаў МВФ?
Вольга Дадзіёмава: Зараз, калі наша інфармацыйная прастора запоўнена гісторыямі пра багацце, якое прыходзіць з чужых рук... Маю на ўвазе жыццё алігархаў, якія для беларускай рэальнасці нехарактэрныя. Але набыццё багацця несумленным шляхам — тэма, актуальная для грамадства...
Вячаслаў Воліч: Як і тэма лёгкага і хуткага ўзбагачэння.
Вольга Дадзіёмава: Памятаеце, у Свяшчэнным Пісанні ёсць восьмы запавет — «Не ўкрадзі» і дзесяты — «Не пажадай дому бліжняга твайго»? Кола замыкаецца. Гэтыя біблейскія, хрысціянскія ісціны ўвасоблены ў музычнай, мастацкай форме. Здавалася б, назва досыць простая, нават прымітыўная — «Чужое багацце нікому не служыць», але яна прыцягвае сваёй маральнай каштоўнасцю. На спалучэнні цікавасці мастацкай, грамадскай і духоўнай, думаю, і трымаецца папулярнасць спектакля.
Вячаслаў Воліч: Прычым спектакля ў лёгкай форме, якая гледача вельмі прываблівае. Жанр камічнай оперы — прамы шлях да яго сэрца...
Вольга Дадзіёмава: Атрымалася пастаноўка для ўсіх. Гэта той рэдкі выпадак, калі можна задаволіць запатрабаванні і элітнай аўдыторыі, і шырокіх мастацкіх колаў, і недасведчанага гледача. Тут недарэчы будзе навуковы ці мастацкі снабізм. Не маю права даваць пазітыўную ці негатыўную ацэнку, таму што непасрэдна спрычынілася да сітуацыі. Але магу рабіць высновы, абапіраючыся на розгалас, рэзананс...
Вячаслаў Воліч: Калі мы разглядаем гэтую пастаноўку ў кантэксце сцэны, на якой яна ажыццёўлена, акрэсліваецца шлях, пройдзены оперным тэатрам: ад прафесійнага савецкага тэатра да калектыву, які цяпер носіць назву «нацыянальны».
Таццяна Мушынская: Назве пачынае адпавядаць змест?
Вячаслаў Воліч: Надыходзіць новы перыяд. Інтарэсу менавіта да нацыянальнага. Мы ў тэатры шмат спрачаемся. І салісты, вельмі паважаныя, у дачыненні да «Багацця...» часам сцвярджаюць: «Гэта ж не беларускае! Гэта ж не нацыянальнае!» Таму пастаноўка «Багацця...» вельмі патрэбная. Каб наша агульная мастацкая свядомасць пашыралася. Каб канкрэтызаваць уяўленні: што такое беларускае мастацтва, што такое XVIII стагоддзе? (Дадзіёмавай). Важнае тое, што вы знаходзіце, і тое, што робіць «Беларуская капэла» на чале з Віктарам Скорабагатавым. Ён — матор, калайдэр, які нікому не дае спакойна жыць. Творчыя кантакты з ім пераконваюць, што такія праекты неабходныя, што ў гэтым выяўляецца патрыятызм. Бо без каранёў не існуе дзяржавы.
Вольга Дадзіёмава: Ці шмат вы ведаеце геніяў, што належаць да швейцарскай ці бельгійскай культуры? Гэта культуры, у якіх абсалютна іншая місія. Яны не павінны былі выпрацоўваць у мінулым вельмі моцныя нацыянальныя токі. У іх была звышзадача, як, напрыклад, у той жа Бельгіі, якая знаходзіцца між раманскім і германскім светам, — захаваць сябе і трансліраваць уласныя каштоўнасці іншым. Такія культуры — перакладчыкі паміж еўрапейскім Захадам і Усходам. І таму не зусім дарэчы казаць пра «Чужое багацце» і пра Голанда як пра нашага нацыянальнага кампазітара...
Таццяна Мушынская: Але гэта помнік нашай музычнай культуры?
Вольга Дадзіёмава: Гэта помнік культуры Беларусі, але не беларускай культуры. Але як у кроплі вады адлюстроўваецца акіян, а ў кроплі крыві — ДНК, гены і г.д., так у ім адлюстраваліся ўсе якасці тагачаснай айчыннай культуры. У Голанда прысутнічаюць і фальклорныя мелодыі. Прычым гэта даказана не намі, тое выявілі польскія даследчыкі. З другога боку, тут у наяўнасці агульнаеўрапейскія стылявыя рэаліі і мадэлі. І ўсходняя тэматыка... Вядома, кожны музычны помнік нясе інфармацыю пра ўласную культуру, інфармацыю, непараўнальную па каштоўнасці ні з якой іншай. Бо музыка гаворыць на мове эмоцый і перадае няўлоўныя флюіды эпохі.
Маюць рацыю і тыя, хто кажа, што «Багацце...» — не артэфакт нацыянальнай культуры (у вузкім сэнсе). І тыя, хто сцвярджае: гэта люстэрка культуры Беларусі, якая існавала менавіта ў такім выглядзе. Мы яе мусім прымаць, ведаць, тлумачыць і разумець. Штосьці не падабаецца? І няхай сабе. Наша мінулае мае права нам не падабацца...
Вячаслаў Воліч: Абсалютна ўпэўнены, што ў тэатры раз у два-тры гады павінна ставіцца нацыянальная опера. Магчыма, не толькі гістарычная, але і сучасная. Магчыма, па сваіх мастацкіх вартасцях такія пастаноўкі могуць саступаць творам класічным, якія мы ведаем, але ж... Калі мы паглядзім на афішы еўрапейскіх тэатраў — італьянскіх, нямецкіх, швейцарскіх, французскіх, — убачым, што там, акрамя кампазітараў, імёны якіх мы добра ведаем, увесь час на афішы прысутнічаюць імёны кампазітараў сваіх. Такія оперы і такія пастаноўкі — нацыянальная гістарычна-мастацкая каштоўнасць. Няхай спектаклі будуць выклікаць пярэчанне ў пэўных колах грамадства, лічу, што аналагічныя пастаноўкі павінны быць. Калі тэатр хоча сапраўды быць нацыянальным...