Заснавальнік - Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь
Выдаецца са студзеня 1983 года
АЎТАРСТВА Ў МУЗЫЦЫ
За ўвесь час існавання часопіса «Мастацтва» (а гэта больш як чвэрць стагоддзя!), здаецца, ні разу не закраналася на яго старонках тэма аўтарства ў музыцы. А яна, між іншым, надзвычай цікавая!
Зоя Белахвосцік. Тэарэмы натхнення.
У размаітай, вялікай трупе Купалаўскага тэатра заслужаная артыстка Беларусі Зоя Белахвосцік існуе, здаецца, паасобна. У яе тут свой урадлівы культурны пласт, які актрыса ўпарта апрацоўвае. На ім вырастаюць дзівосныя выпеставаныя расліны -- яе сцэнічныя вобразы. Персанажы Зоі Белахвосцік -- як патомныя інтэлігенты: выштукавана-эмацыйныя, удала скроеныя. Іх напорыстай прыцягальнасці немагчыма не падпарадкавацца.
Свой сярод сваіх
Мой бацька, удзельнік вайны, згадваў… Ваенныя карэспандэнты добра ведалі -- калі бярэш матэрыял у байца, які толькі-толькі вярнуўся з бою, ён расказвае адно, праз паўгадзіны -- ужо не зусім тое, а ўвечары або назаўтра карціна можа ўзнікнуць абсалютна іншая. Напэўна, часткова гэта тычыцца і ўспамінаў.
«Нацыянальнае, краёвае, мясцовае…»
Штогод у маі музычная грамадскасць адзначае ўгодкі аднаго з самых буйных кампазітараў ХІХ стагоддзя Станіслава Манюшкі. Нельга сказаць, што імя гэтае невядомае ў Беларусі. Тым не менш, усведамленне ролі Манюшкі ў станаўленні беларускага музычнага мастацтва да многіх суайчыннікаў прыходзіць з цяжкасцю.
Сайт переехал на новый адрес – kultura-info.by
/i/content/pi/mast/22/399/48.jpg
 
/i/content/pi/mast/22/399/48.jpg
Андрэй Макаёнак быў жывым, таленавітым чалавекам. Не надта адукаваным, але прыродныя розум і адоранасць замянялі яму ўніверсітэты. Такіх звычайна называюць самародкамі. Мо і з гэтай прычыны, у бытнасць галоўным рэдактарам «Нёмана», ён цягнуўся да майго бацькі -- свайго намесніка Георгія Папова, які ўсё жыццё займаўся самаадукацыяй у шматлікіх сферах энцыклапедычных ведаў. З-за сімпатыі Макаёнка да бацькі мая першая п’еса адразу патрапіла ў рукі Андрэя Ягоравіча. Мне тады споўніўся дваццаць адзін год, і п’еса гэтая называлася «Гасцініца».

Ён не стаў маім настаўнікам, але падаў мне ўрок, па-свойму ўнікальны. Гэта была не дабрыня, не высакароднасць, не шчырасць -- проста шчодрасць таленавітага чалавека. Бог даў яму неперакладальны ў матэрыяльны эквівалент скарб, і ён заўжды быў гатовы ім падзяліцца.

У гэтым сэнсе розніца паміж ім і маім майстрам па Літаратурным інстытуце была ўражальная.

Маім педагогам у Літаратурным інстытуце быў вядомы савецкі драматург Віктар Розаў. Гэта ён напісаў п’есу «Вечна жывыя», па якой быў зняты знакаміты фільм «Ляцяць жураўлі», што праславіў наш кінематограф і атрымаў у Канах «Пальмавую галіну», а таксама падзабытыя ўжо, але папулярныя ў свой час «Шумны дзень», «У пошуках радасці», «Традыцыйны збор» і г.д., вельмі «савецкія» п’есы. Да гэтага разумення «савецкасці» я яшчэ вярнуся. Розаў казаў: «П’еса пішацца асаблівым чарнілам». Не ведаю, колькі чарніла знаходзілася ў ягонай чарніліцы, але як педагог ён быў скупаваты. Са сваімі студэнтамі даволі халодны і адстаронены. Я б сказала, абыякавы. Ставіўся неяк недаверліва. І семінары нашыя атрымліваліся пуставатымі… Даволі красамоўны факт: сустрэўшы мяне праз некалькі гадоў, першае, што спытала Іна Вішнеўская, вядомы тады тэатразнавец, якая разам з Розавым праводзіла нашы семінары, было: «Дзе коры купіла?» (На слэнгу таго часу гэта азначала модны абутак.) Розаў аддаваў даніну маім прыродным здольнасцям, але не памятаю, каб хоць раз ён падзяліўся са мной (думаю, гэта адносіцца і да іншых) не тое каб сакрэтамі майстэрства, а нават сціплымі драматургічнымі навыкамі… І калі я пазнаёмілася з Анатолем Эфросам, сапраўды вялікім рэжысёрам (яму падабаўся першы варыянт маёй п’есы «Плошча перамогі»), а ставіў ён тады інсцэніроўку Розава паводле Дастаеўскага, я прасіла яго Розаву пра нашы з ім адносіны не казаць…

Розаў быў безумоўна таленавіты чалавек, але, як я цяпер разумею, не педагог па прызванні. З іншага боку, выбіўшыся з беднай расійскай правінцыі, перажыўшы вайну, раненне, нястачу, зрабіўшы потым бліскучую кар’еру ў гіганцкім, заблытаным маскоўскім соцыуме, у складаны двухсэнсоўны савецкі час (па словах Пастэрнака -- «у царстве мёртвай Літары») і не маючы пры гэтым, як і большасць тады, сапраўдных культурных каранёў, -- ён захоўваў пастаянную пільнасць, быў заўжды напагатове і трымаў свайго кшталту кругавую абарону.

Дзесьці неўзабаве пасля заканчэння інстытута лёс прывёў мяне на семінар кінематаграфістаў у падмаскоўнае Болшава, і там я трапіла пад апеку Яўгена Габрыловіча. Гэта быў яшчэ адзін тып «майстра». Буйнейшы сцэнарыст (па яго сцэнарыях зняты найвядомейшыя некалі фільмы «Камуніст» з Яўгенам Урбанскім, «У агні броду няма» з маладой Інай Чурыкавай, «Маналог»…), ён быў мяккім, інтэлігентным чалавекам. Помню, як сядзела ў яго ў нумары болшаўскага Дома творчасці. Ён быў у лямцавых тапачках, якія, напэўна, вазіў з сабой, увесь такі хатні, утульны. Але тое, што ён мне казаў, было зусім не хатнім і па сутнасці. Ён хацеў мне дапамагчы. Як мог. Дапамагчы выжыць маладому чалавеку з мастацкім дарам у краіне, дзе ўзаконена валадарыць двухаблічны Янус. Дзе думаюць адно, а пішуць другое. Дзе за крывадушнасць узнагароджваюць, а за сумленнасць дакараюць… Габрыловіча цікавіла ўсё: з кім я жыву, колькі зарабляю, ці хапае на існаванне… Што мог ён мне параіць, надта добра разумеючы ўсе акалічнасці тагачаснага жыцця? Але ён прыкладаў намаганні, выдаткоўваў душу. «Бярыце важную для краіны тэму, -- вучыў Габрыловіч, -- і вышывайце па ёй, вышывайце тое, што хочаце сказаць…»

/i/content/pi/mast/22/399/49.jpg
Валерый Раеўскі, Андрэй Макаёнак, Алег Янчанка. 1970-я.
Макаёнак да пытання аб выжыванні драматурга ў соцыуме падыходзіў крыху іначай. Ён быў пераважна камедыёграф і, хоць па духу цалкам савецкі грамадзянін, чалавек разумны -- недахопы ў дзяржаўным ладзе, канешне, бачыў, і ў п’есах гэта прарывалася. Так што досвед сутыкненняў з цэнзурай у яго быў дастатковы. «За сталом, -- казаў Макаёнак (за дакладнасць слоў не ручаюся, але сэнс абсалютны), -- будзь колькі заўгодна ў сабе не ўпэўнена. Прыходзіш да чыноўніка -- трымайся як скала». Сам ён быў майстар хадзіць па кабінетах, прабіваць свае ўласныя п’есы, выбіваць штосьці для «Нёмана», нават проста за некага прасіць. Ён добра ведаў гэтых чыноўнікаў, быў звязаны з імі нябачнымі ніцямі сваёй сельскай перадгісторыі, а ў Беларусі гэтыя ніці спрадвек асабліва трывалыя. На чырвоных міністэрскіх і цэкоўскіх дыванах ён быццам бы і «змагаўся», і «адстойваў», і «ваяваў», але ж, думаю, у Беларусі Макаёнку ўвогуле жылося някепска. Камфортна, прывольна. Ён -- адкрыты, абаяльны, нязмушаны. Свой сярод сваіх.

Прачытаўшы маю п’есу «Гасцініца», Андрэй Ягоравіч захацеў са мной сустрэцца. Ён ужо быў тады паспяховым, аблашчаным як уладамі, так і тэатрамі беларускім драматургам. Я сядзела ў ягоным кабінеце ў рэдакцыі «Нёмана» (зараз тут ёсць шыльдачка, дзе Макаёнак названы «вялікім»), адчувала, што ён шчыра хоча дапамагчы маладому аўтару, але ўсведамляла і тое, што ў дадзеным выпадку яго намаганні марныя. Занадта рознымі мы былі. І размаўлялі, напэўна, на розных мовах. Ягонае разуменне тэатра больш лабавое, просталінейнае, сацыяльнае. Маі ж любімыя драматургі Тэнесі Уільямс і Чэхаў. Макаёнак энергічна гартаў старонкі майго тэксту, тут жа прапаноўваў свае варыянты, павароты сюжэта -- станавіўся сааўтарам. Я ж сядзела насупраць і думала аб адным: як бы вытрымаць гэты шквал, а потым збегчы. І, нарэшце, збегла, сціскаючы ў руцэ скручаную трубачкай п’есу «Гасцініца». Камп’ютэраў тады не было, пішучая машынка брала пад капірку чатыры экземпляры. І п’еса гэтая згубілася немаведама дзе, навечна.

Тым не менш, у жыцці мне Макаёнак дапамог, і неаднойчы. Ён паспрыяў мне ў пераводзе з семінара прозы на семінар драматургіі вочнага аддзялення Літаратурнага інстытута, і некалькі разоў пры яго ўдзеле мне давалі прэміі. Ён не ведаў, што адзначае менавіта мае п’есы (конкурсы праходзілі пад дэвізамі). Неяк прыйшоў у рэдакцыю і пераказаў змест адной з іх бацьку, дадаўшы: «…хтосьці з масквічоў даслаў, у нас так не пішуць. Хоча, такі-сякі, зарабіць». Давялося бацьку тлумачыць, што гэта не «масквіч», а «мясцовы», які мае права ўдзельнічаць у конкурсе. Проста Андрэй Ягоравіч быў таленавіты чалавек і праз гэта мог ацаніць вартасць іншых. Не толькі ацаніць, але і зрабіць па справядлівасці. Так, з яго лёгкай рукі дзесьці на чацвёртым курсе я атрымала прэмію за п’есу «Просьбітка», а потым і 1-ю рэспубліканскую прэмію за «Плошчу Перамогі».

Ён у рознай ступені і па-рознаму дапамагаў многім беларускім драматургам. Асабліва ў пачатку іхняга шляху. Потым, бывала, уступалі ў сілу цалкам зразумелыя чалавечыя пачуцці -- рэўнасць, саперніцтва… (Зрэшты, думаю, што ў ім яны прысутнічалі ўсё ж такі менш, чым у іншых. Ён быў занадта паспяховы і самадастатковы.) Магчыма, хтосьці на яго крыўдзіўся… або не так разумеў… Свет чалавечых страсцей складаны і неадназначны. Але ва ўсіх варунках ён станавіўся у беларускім драматургічным цэху нейкай аб’яднальнай фігурай. Драматургі -- тавар штучны. Яны адмысловыя індывідуалісты і не надта ўспрымаюць адзін аднаго. А вось Макаёнак з яго талентам, які прызнавалі і сябры, і ворагі, з яго шчодрасцю і здаровым пачуццём гумару -- драматургаў збліжаў. «Не трэба штурхацца, усім хопіць месца», -- часта гаварыў ён. Пасля яго адыходу ўсё пасыпалася, і цяпер беларуская драматургія -- гэта розныя, вельмі далёкія адзін ад аднаго, у лепшым выпадку -- узаемна абыякавыя, часам выпадковыя людзі, паміж якімі цялёпкаецца, пхаецца і спрабуе выжыць вечна беспрытульная моладзь.

/i/content/pi/mast/22/399/49-.jpg
"Трыбунал". Галіна Макарава (Паліна), Генадзь Аўсяннікаў (Цярэшка Калабок). Нацыянальны тэатр імя Янкі Купалы. 1971.
Чужыя п’есы Макаёнак чытаў па тры разы, каб глыбей унікнуць у задуму аўтара. Штосьці падкрэсліваў. Нешта ўстаўляў. Ніколі не забуду вялізны чырвоны клічнік на старонцы адной з маіх п’ес. Ён хацеў у гэтым месцы абвастрыць сітуацыю ў духу свайго разумення драматургіі. Канешне, я так не зрабіла. Не абвастрыла менавіта тую сітуацыю. Але за гэты клічнік я яму ўдзячна. Хто сёння здатны на падобныя выдаткі?

Час маіх стасункаў з Макаёнкам прыпаў на ягоную «зорную гадзіну». У Маскве, у Тэатры сатыры, ішоў «Зацюканы апостал», у Тэатры на Малой Броннай -- «Трыбунал», а наўздагон, як тады было прынята, нібыта атрымаўшы вярхоўнае блаславенне, гэтыя п’есы ўжо наперабой ставілі дрэсіраваныя тэатры гіганцкай савецкай краіны.

Маскоўскі «Зацюканы апостал» мне падабаўся больш за беларускі, «Апостала» там выдатна -- нервова і стылёва -- іграў Лявінскі, затое «Трыбунал» Купалаўскага быў па-за конкурсам. Хто мог сапернічаць па арганіцы з Генадзем Аўсяннікавым і Галінай Макаравай? Масквічы былі бледнай калькай, пазбаўленай плоці і крыві, у параўнанні з тымі, у каго гэтай плоці і крыві было ўдосталь, як і той праўды мастацтва пры праўдзе жыцця, да якой тэатр імкнецца заўсёды, але якую дасягае толькі ў рэдкія імгненні. Думаю, гэта была сапраўды нацыянальная з’ява -- з беларускім народам у якасці галоўнай дзейнай асобы.

Сам надзвычай артыстычны, Макаёнак шмат камунікаваў з акцёрамі -- Аўсяннікаў і па ролі, і ў жыцці сваёй мімікай і манерамі тады вельмі нагадваў Андрэя Ягоравіча. Гэта была лепшая п’еса Макаёнка ў сваім лепшым увасабленні… Ён напісаў яе за некалькі дзён, дакладней, за некалькі працоўных раніц і, як расказваў мой бацька, прыходзіў на работу ў кашулі з адарванымі гузікамі, не зважаючы ні на сваё адзенне, ні на свой тады занядбаны халасцяцкі побыт, але абсалютна шчаслівы.

Аднойчы я глядзела гэты спектакль разам з ім, у рэжысёрскай ложы -- вузкай шчыліне за апошнім радам партэра. Ён быў напружаны, лавіў кожнае слова, дбайна сачыў за рэакцыяй глядзельнай залы. Ён ведаў, пасля якога сказа загучыць смех, у якім месцы на вачах асабліва чуллівых гледачоў павінны выступіць слёзы. Ведаў, але штораз сябе правяраў…

Макаёнак быў дзіцем свайго часу. Але час зменлівы і хуткаплынны. Мінула колькі гадоў, і фартуна стала адварочвацца ад яго. Не без ягонага спрыяння (Андрэй Ягоравіч быў надзвычай уплывовай фігурай) два галоўныя тэатры краіны ўзначалілі два маладыя рэжысёры -- Валерый Раеўскі і Барыс Луцэнка. Першы паставіў «Трыбунал», другі -- «Зацюканага апостала», абодва карысталіся прыхільнасцю мэтра. Але сам ён ведаў людзей, ужо добра ведаў тэатр і разумеў, што рэжысёры -- самыя ненадзейныя сябры драматургаў. Макаёнак напісаў слабенькую п’есу «Не журыся, Верачка!», яна была пастаўлена ў яго родным Купалаўскім тэатры, але задавальнення гэта яму не прынесла. «Як табе мая Верачка?» -- хаваючы трывогу, пытаўся ён то ў аднаго, то ў другога. Дзяжурныя кампліменты не прыносілі заспакаення. Можна яшчэ неяк увесці ў зман іншых, але цяжка падмануць сябе.

Ён стараўся не адставаць, трымаць руку на пульсе, напэўна, адчуваючы, што ягоны час сыходзіць. Апошні раз я бачыла Макаёнка на сустрэчы з вядомым маскоўскім рэжысёрам Анатолем Васільевым. Ягоны хіт -- «Дарослая дачка маладога чалавека» па п’есе Віктара Слаўкіна -- гэта была рэвалюцыя ў савецкім тэатры. На змену фальшывай героіцы, псеўдадзяржаўнаму мысленню прыходзіла проста жыццё. Пастулат «народ -- усё, асоба -- нішто» катэгарычна адмаўляўся. «Усім» станавіўся звычайны чалавек. Больш за тое, «антыгерой», як у Петрушэўскай. Пасля ўзнёслай хлусні хацелася зямной праўды. Прыходзіла новая драматургія. Думаю, тое, што казаў Васільеў, Макаёнку не было блізка, ён быў устрывожаны, крыху разгублены, але -- хацеў зразумець, унікнуць, як тады, калі па тры разы чытаў чужыя тэксты.

На той сустрэчы ён запытаўся ў мяне, як мае справы. І я адказала яму штосьці дзёрзкае, бо ў мяне была свая крыўда, кшталту: вось і я -- новая драматургія, а вы, Андрэй Ягоравіч, мяне не падтрымліваеце і заняты выключна сабой. Ён таксама пакрыўдзіўся, і з гэтага моманту мы з ім не толькі не размаўлялі, але, здаецца, нават не віталіся. А я ж тады не мела рацыі. Цяпер я гэта вельмі добра ўсведамляю. У краіне, дзе кіраваў няпісаны лагерны кодэкс «не вер, не бойся, не прасі», нават невялікую спагаду, цёплае слова, крыху ўвагі ўжо можна было лічыць дабрадзействам. А Макаёнак для мяне і іншых зрабіў куды больш.

З мовай у яго былі свае адносіны, ён уводзіў шмат русізмаў. Не быў празаікам, стылістам, але меў сумленнае вуха. Чуў, як насамрэч размаўляюць. Сам казаў пра гэта.

Баяўся скону, бярог сябе, быў уражлівы -- не хадзіў на пахаванні і, калі справа дайшла да завяшчання (яму было што пакінуць), сталася праблемай напісаць слова «смерць».

Ён памёр усяго шасцідзесяці двух гадоў. Розаў, Арбузаў, Салынскі нашмат яго перажылі. Але сышлі і яны, агарнуліся цемрай -- аблашчаныя савецкай славай, высокімі ганарарамі нашы «настаўнікі», літаратурныя генералы, улюбёнцы лёсу… Тады як лепшую пра тыя часы п’есу напісаў сціплы скуласты хлапчук з Іркуцка, што пражыў нядоўга і непрыкметна. Звалі хлапчука Аляксандр Вампілаў, а п’еса называлася «Паляванне на качак». Ведалі яны пра гэта або не? А можа, і не хацелі ведаць…

На змену ім прыйшла «новая» хваля драматургаў. А праз нейкі час яшчэ адна «новая». І «новая» зноў. Так і павінна быць. «Навошта штурхацца? Усім месца хопіць…» Галоўнае, каб ад кожнай такой хвалі, малой або вялікай, застаўся свой «Трыбунал», сваё «Паляванне на качак»… Нарэшце, «Вішнёвы сад» і «Чайка»…

Любімая прымаўка Макаёнка была: «На тым свеце вугольчыкамі разлічымся».

Алена Папова

 

Падзяліцца

Апошнія матэрыялы ў рубрыцы:

Сайт переехал на новый адрес – kultura-info.by

Новы нумар

АРХІЎ
часопіса "Мастацтва"

АЎТАРЫ
часопіса "Мастацтва"

Рэдакцыйна-выдавецкая ўстанова
"Культура і мастацтва"

© 2013-2024 «Мастацтва». Зроблена ў «Вэбпрофі»