ВАЛЕРЫЙ АНІСЕНКА. НА ШЛЯХУ ВІРАВАННЯ

Ягоная прысутнасць на полі тэатральных падзей — абавязковая і неабходная. Гэта іншыя акцёры і рэжысёры рэдка бываюць на прэм’ерах у чужых тэатрах. Анісенка — абавязкова. Гэта ў іншых апускаюцца рукі і знікае жаданне што-небудзь змяніць у тэатральнай сітуацыі. Валерый Данілавіч перакананы, што на яе можна ўплываць па-рознаму. Вось абсталяваў для акцёраў спартыўную залу з дарагімі трэнажорамі. Адкрыў танцклас з люстранымі сценамі. Выдзеліў нават пакойчык для маладых крытыкаў. Урэшце, пры РТБД не першы год працуе Цэнтр драматургіі і рэжысуры — эксперыментальны палігон для пачынаючых. Далей — болей... Сёлета на ўласных сотках пад Мінскам вырашыў пабудаваць летні тэатр, выкапаў «чараўнічае» возера і паставіў «Чайку». Падзея, якая нават не патрабуе спецыяльных каментарыяў! Там жа, на драўлянай лаўцы пад велізарнымі елкамі, адбылася задушэўная размова пра мастацтва. Побач зіхацела блакітная паверхня вады, разгойдваліся арэлі, па мосціках і спецыяльна выкладзеных дарожках сноўдалі акцёры, а ў сцэнічныя падмосткі заганяліся апошнія цвікі...

— Што магу я сказаць пра мастацтва? Вось толькі пачынаю ў ім штосьці разумець. Звярнуўся да чэхаўскай «Чайкі». Класічны твор. Пачаў у яго паглыбляцца, усвядоміў: гэта ўсё — пра мяне. Пра нас. Адкрылася недасканаласць акцёраў... Прафесійны ўзровень цяпер паўсюдна абрушыўся. Таму задума ёсць, толькі як яе ўвасобіць, давесці? Трэплеў напісаў геніяльную п’есу. Ніякую не дэкадэнцкую, а ге-ні-яль-ную. Гэта папярэджанне нам, перасцярога. Чалавецтва знаходзіцца на краі пагібелі, разарваная атмасфера, прыродныя катастрофы... Чэхаў пра гэта крычаў у маналогу. Сто гадоў мінула, нічога не змянілася. Людзі не хочуць супакоіцца. Яхты будуюць... Разумныя людзі не могуць дамовіцца і самі сабе капаюць магілы. Мяне гэта ўражвае больш за ўсё. Пра гэта — «Чайка». І пра Трэплева, канешне, які безумоўна таленавіты. Так, здольная дзяўчынка Ніна, толькі ці будзе яна актрысай, невядома...

Ягор Булычоў у дыпломным спектаклі Тэатральна-мастацкага інстытута.

Улдыс. "Вей, ветрык" Яна Райніса. Беларускі тэатр імя Якуба Коласа. 1966.

А Трыгорын таксама таленавіты?

— Трыгорын цудоўны майстра, але таленавіты — Трэплеў. І ён насамрэч бачыць, адчувае, якім павінен быць тэатр. А потым ягоныя словы: «...руцінёры, захапілі пяршынства ў мастацтве і лічыце законным і сапраўдным толькі тое, што робіце самі» — хіба гэта не пра нас? Яму балюча. Гэта па сабе ведаю. У мяне трыццаць гадоў таму аднялі тэатр, але я ж яго пабудаваў! А калі б займаўся ім трыццаць гадоў, і прайшоў уласны шлях цалкам, і штосьці б яшчэ іншае зрабіў? Механізм знішчэння творчага чалавека ўзноўлены ў маёй кніжцы «Нататкі пачынаючага». І гэта не проста эмацыйныя словы — жыццё маё. Добра, што я ўсё вытрымаў, а колькі людзей не вытрымлівае? Можна нават сказаць, што тут пэўная заканамернасць існуе. Толькі, пагадзіцеся, вельмі дарагі кошт. А цяпер я, нібы той гарадскі вар’ят: выкапаў возера на дачы, пабудаваў сцэну, на якой мы сыгралі «Чайку». І нарэшце пазбаўляюся ад комплексаў, з якімі мучыўся ўсё жыццё, хоць многім здавалася, што я вельмі самаўпэўнены чалавек.

— Бог ты мой, многія! Я саромеўся сваёй неадукаванасці, недасведчанасці, сваёй не-рымскай знешнасці, кірпатага носа, нарэшце. Дый шмат чаго іншага. Комплексы ў хлопчыкаў і дзяўчынак заўсёды існуюць. Праўда, моцная сялянская хватка мне таксама ўласцівая. Думаю, калі б зацыкліўся на ўласнай персоне — многае атрымаў бы асабіста для сябе. Прынамсі, у 90-я, калі ўсё перавярнулася. Сёння гляджу на некаторых прадпрымальнікаў і думаю: «Не разумею, чаму ты называеш сябе бізнесменам?» Калі б я займаўся бізнесам, дык адно з двух: або высока ўзляцеў, або надоўга сеў. Жартую, як разумееце.

— У восьмым класе збіраўся паступаць у тэхнікум, бо ён за трыццаць кіламетраў ад дома знаходзіўся. Нават дакументы падрыхтаваў, ды ў апошні момант перадумаў. У дзесятым мяне настойліва агітавалі ісці ў ваеннае радыётэхнічнае вучылішча. Па стане здароўя не прайшоў папярэдні адбор. Падвяло вуха, якое зглуміў у дзяцінстве на палетках, пастушком. Бацькі мае былі таленавітыя. Тата клаў печкі так, што стаялі па сорак гадоў. Без імху падганяў бярвёны ў хатах. Вырабляў розныя прылады. Ну і мама, канешне... Выць хочацца — яна заспявае... Вось і думаю: на мой канчатковы выбар паўплывала прырода. Ну а потым — удача. У 17 гадоў паступіў у Тэатральна-мастацкі інстытут. Мае настаўнікі — Дзмітрый Арлоў, Ілля Курган, Аркадзь Скір... — мяне выхавалі, асобу сфарміравалі. Закладзенае настаўнікамі — досвед на ўсё жыццё. Вялізную ролю сыгралі, безумоўна, кнігі. Ды толькі што адбываецца цяпер? Здаецца, многае ў прафесіі для мяне адкрылася. І ўсё ж прага ведаў спакою не дае. Вельмі хочацца іх пашыраць, папоўніць. А тут, аказваецца, я пенсіянер. Мне кажуць: саступі дарогу маладым. Але я не разумею: навошта саступаць? Не перашкаджаць, падказаць — так. Але саступаць — чаму? За якія пернікі? Магу прапанаваць: станавіся са мной на адну дыстанцыю. Ірванеш, абыдзеш мяне — вецер табе ў парус.

"Макбэт" Уільяма Шэкспіра ля сцен замка Равенскрэйг у Шатландыі. Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі. 1996.

Вы самі станеце на дыстанцыю з вядомым майстрам?

— А я дагэтуль у становішчы вучня. Толькі баязлівасці меней ды страх больш не скоўвае рукі так, што працаваць немагчыма. Гляджу шмат выдатных спектакляў і, накшталт Трэплева, разумею, якім тэатр можа быць. Нават разумею, чаму ў мяне не ўсё атрымліваецца. Прынамсі, для таго каб паставіць Чэхава, трэба, апрача ўсведамлення багатага ўнутранага зместу, авалодаць метадалогіяй, тэхналогіяй прафесіі. Я ведаю, што такое сапраўдны Купалаўскі тэатр. Сярод іншых сваім настаўнікам лічу Віктара Тарасава. Шмат набыў, доўгі час працуючы на радыё з нашымі лепшымі артыстамі. Бачыў і добра ведаў псіхалагічны тэатр 70-х у Маскве.

— А таксама Яфрэмава, Любімава, Львова-Анохіна, Волчак... Пасля першай сесіі ўпершыню павёз нас у Маскву Андрэй Андросік. Ехалі аўтобусам. Я хваляваўся да такой ступені, што перад самай сталіцай заснуў. І прачнуўся ў казцы, на Чырвонай плошчы. Першы тэатр, у які трапіў, — «Современник». Ён тады яшчэ на плошчы Маякоўскага знаходзіўся. Глядзелі «Два колеры» з Табаковым, Еўсцігнеевым, Квашой. Не спектакль, а дасканалы кавалак жыцця. Мяне ўсё гэта моцна шыбанула. Мхатаўская школа, акцёры выдатна абучаныя. І такое зліццё з вобразам, што разважаць аб прафесійнасці не мае сэнсу. Неверагодна. У Маскву глядзець спектаклі прыязджалі два разы на год. Дый у Купалаўскім у той час ішлі лепшыя пастаноўкі Барыса Эрына — «Дзівак», «Людзі на балоце». Памятаю, Ілля Курган пасля апошняга спектакля сказаў: «Ну вось, могуць, калі захочуць».

"Каласы пад сярпом тваім" паводле Уладзіміра Караткевіча. Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі.

Уласна, што здарылася, чаму тады хацелі і маглі, а цяпер няздатныя?

— Страчана прафесія. У 70-я тэатр быў адметны сілай перажывання, псіхалагічным паглыбленнем. Гэтаму садзейнічалі грамадскі аскетызм і сацыяльныя падтэксты, якія гучалі ў спектаклях. Але надышоў іншы час, змяніліся гістарычныя каштоўнасці. Тэатр змяніўся. Ды толькі... прыязджае да нас Пётр Фаменка са сваімі вучнямі — і, здаецца, усё вяртаецца «на шлях віравання». Становіцца зразумела, у чым для тэатра выратаванне.

— Сумна ўсё. Вы мне зараз можаце назваць безумоўную акцёрскую ўдачу? Што ўзрушыла вас за апошні час?

— Ну вось, прыехалі, эпізоды... І гэта на такую армію артыстаў... Ці не замала? А колькі проста не валодае акцёрскай тэхналогіяй? Вы думалі, што я страціў адчуванне прафесіі?

— Абсалютнае захапленне. «Сямейнае шчасце» — гэта сучасная тэатральная форма, шмат руху, імклівы рытм, сціслая змястоўнасць і дасканалае валоданне псіхалагічнымі плынямі, перспектывай, другім планам і г.д. А вось на нашай сцэне, на жаль, спрэс метадалагічная непісьменнасць.

— Вы часта пішаце пра тэатр аднадумцаў. Словы — зацёртыя, але сутнасныя: толькі ў гэтым выратаванне. Рэжысёр мусіць падбіраць будучых акцёраў, выхоўваць, разам спавядаць агульную тэатральную рэлігію. Таленавітыя адзіночкі, няхай іх нават дзесяць — кшталту Ані Хітрык, на агульную сітуацыю наўрад ці здатныя паўплываць.

— Не ведаю. Хіба што з’явіцца нехта з зусім маладых.

— Я імкнуся. Але пачнем з рэальнасці: пераважна запрашаю да сябе ў тэатр акцёраў, якія скончылі Універсітэт культуры і ўрокі майстэрства мелі толькі раз на тыдзень. Яны як след не абучаныя. Мэтазгодна было б стварыць пры тэатры студыю, а яе выхаванцаў праз год накіроўваць у Акадэмію. Зрэшты, у нас ёсць цікавыя індывідуальнасці і перспектыўныя акцёры. Ёсць майстры: Таццяна Мархель, Людміла Сідаркевіч, Ігар Сігаў, Галіна Чарнабаева.

Вось атрымалі дадатковую плошчу — цэлы паверх. На ім размесціцца наш Цэнтр драматургіі і рэжысуры. Гэта адзін з практычных крокаў, які ўрэшце павінен прынесці плён. Толькі трэба, каб моладыя гэтую тэрыторыю актыўна асвойвалі. Каб яны яе тапталі і тапталі. Такім чынам, мы натхніліся агульнай ідэяй і спрабуем штосьці зрабіць. Хоць зашмат часу траціцца на тое, каб давесці, што ўсё гэта сапраўды неабходна, а нам больш патрэбна канкрэтная дапамога.

— Паперадзе ўсяго — іх жаданне.

— Не вельмі. Дзіўна, але ім не стае славалюбства. Часам здаецца, што ў іх плазма, а не кроў. У гэтым сэнсе я таксама чалавек старой школы і старой загартоўкі: штораз іх бударажу і падштурхоўваю. Бо ўпершыню за шмат гадоў з’явілася месца, адкуль нікога не выганяць, дзе выслухаюць, гарбатай пачастуюць і дадуць магчымасць нешта зрабіць.

— Таму што неабходна паступовае развіццё, павольны шлях.

— Добра.

— Я амаль супакоіўся. Відаць, такі ўзрост. Зрэшты, калі крытыка тэндэнцыйная і несправядлівая, абураюся. Мне цікавыя развагі аб прафесіі, канкрэтныя і кампетэнтныя заўвагі. Журналісцкія наскокі, дзе ўсё павярхоўна і аналітыкі ніякай, думаю, нікому не патрэбныя. Дарэчы, крытыка заняпалая гэтаксама, як увесь тэатр. Годна ў прафесіі існуюць адзінкі. Увогуле адчувальныя недахоп школы, адсутнасць філасофіі і глыбіні.

— Людзі, што былі лідэрамі тэатральнага працэсу, доўгі час займаліся пераважна сабой. Яны трапілі на моцныя тэатры і таму выжылі. Так, на іх ляжыць пэўная віна.

— Калі шчыра, мяне цяпер больш цікавяць мае ўласныя тры соткі, якія я хачу ўзараць, каб нешта з’явілася на іх. Разумею, што апрача мяне выхоўваць і вучыць маладых мусяць шмат іншых людзей.

— Так, мы не сустракаемся, амаль нічога не абмяркоўваем, не ходзім адзін да аднаго на спектаклі. Мы раз’яднаныя. Тое, што раней рабіў Саюз тэатральных дзеячаў, знікла ў прынцыпе. Увогуле, каб быў смачны суп, патрэбныя добрая вада, соль, крупы, ну і гэтак далей. Калі нейкага інгрэдыенту не хапае — нясмачна.

— Ха-ха-ха! Ну, штосьці зрабіў бы... Калі я тут штосьці зрабіў. Дарэчы, у свой час выйшаў з СТД, таму не ведаю, што гэта такое.

— Зацкавалі яго, замучылі, пачынаючы з матулі. І я дакладна ведаю, як гэта атрымалася. Пасля «Палявання на качак» у Тэатры-студыі кінаакцёра я быў здатны на многае. Віктар Тарасаў быў побач, іншыя таленавітыя людзі. Ды нічога не атрымалася. Мяне адлучылі ад тэатра на доўгія трынаццаць гадоў. Памятаеце, як казалі тады: «Не высоўвайся». А я высунуўся і, не маючы ніякіх сувязей, заплаціў за гэта спаўна. Карацей кажучы, наваяваўся.

— Калі ў мяне ёсць пара-тройка станоўчых якасцей, гэта з-за таго, што мяне точыць жаданне даведацца больш і зрабіць штосьці яшчэ. Гэта выхавана маімі настаўнікамі і колішнім асяродкам. Магчыма, я некаму падаюся старамодным, але не працаваць не магу. І калі штосьці раблю, мушу рабіць гэта добра.

— Думаю — правільна. Памятаеце, у Маякоўскага ёсць радок пра цвік у боце, які для яго «кашмарней за ўсе фантазіі Гётэ». Мяркую, тэатра гэта вельмі датычыцца. Распавесці са сцэны пра сябе — значыць распавесці пра чалавека. Калі выходзіць выразна і трапляе ў душу — мэта дасягнута.

— Усё, што атрымліваецца, і ўсё, што не атрымліваецца, мае непасрэднае дачыненне да мяне. Зрэшты, усе мае спектаклі пра мяне. Я — падстава.

"Чайка" Антона Чэхава. Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі.

Наколькі вы цікавыя самі сабе?

— Сам-насам не сумую. І, дзякаваць Богу, не размаўляю з сабой на «вы», як многія вядомыя дзеячы мастацтва. Я гэтага пазбаўлены і цвяроза стаўлюся да сваіх магчымасцей. Дагэтуль яшчэ не толькі думаю, часам нават мыслю. Вось вырашыў збудаваць «тэатр Косці Трэплева». Мне кажуць: «Навошта ты гэта робіш?» Як растлумачыць? Напачатку вырылі катлаван, прывезлі слупы для электрычнасці... Гляджу на гэта ўвечары, усё мяне так палохае. Ды толькі гэта былі мае самыя шчаслівыя хвіліны. Бо думаў не пра тое, як мне будзе цяжка ўсё зрабіць, а пра тое, як добра, прыгожа будзе, калі я ўсё пабудую. І вось пабудаваў... Стаіць сцэна, выкапана возера, сядаю на лаўку, а наўкол лес шуміць, дождж капае. І немагчыма выказаць гармонію, што ва мне разліваецца. Потым прыязджаюць мае артысты, пачынаюць рэпеціраваць — і не могуць пакуль асвоіць гэтую прастору. Ды зноў надыходзіць вечар. І птушкі спяваюць...

— Не. Можа быць, таму, што ў мяне позна з’явіліся магчымасці. Тэатра чакаў вельмі доўга, атрымаў яго толькі ў 56 гадоў. Многія рэжысёры ў такім узросце ўжо гадоў дзесяць самацытатамі займаюцца, а я не рэалізаваны. Можна сказаць: «Стары, навошта табе рэалізоўвацца, калі ўсё, што робіш, няўцямна, старамодна?» Скажуць, напішуць — пачытаю, падумаю пра гэта. Ды толькі рухаюся яшчэ на поўным ходзе.

— Навучыла баяцца. Ува мне пасяліўся страх, якога я не пазбыўся дагэтуль. І боль. Іншая справа, што тады ўсё ўвогуле магло кепска скончыцца. Цяпер магу казаць, што быў на мяжы самагубства. Толькі маленькая дачка і маці мяне засцераглі ад непапраўнага кроку. Я ж зусім не біты быў, у комплексах, а мяне выклікаюць у ЦК... Ну, і гэтак далей. Ды вось цяпер з усіх тэатральных кітоў — застаўся толькі я. Самы стары мастацкі кіраўнік. Патрыярх. Той стары слон, які можа ківаць. І ўсё ж хацеў бы яшчэ крышачку папрацаваць. Нейкія безумоўныя рэчы даказаць, у тым ліку вам.

— Узяўся за Чэхава і разумею, што гэта адсоўваецца надоўга... Дарэчы, тэатр ужо столькі разоў адпявалі, але ён будзе існаваць заўжды. Проста ёсць розныя меры паглыблення ў прафесію, у працэс. І я гэта сваім спектаклем «Жанчыны Бергмана» даказаў. Хоць чыстай вады псіхалагічны тэатр, які прабівае любую публіку, з нашага жыцця паступова знікае, размываецца і размываецца, яго амаль не застаецца. Таму працы на мой век хопіць, бо я мушу менавіта гэтую дзялянку абрабляць. Выбар у мяне абмежаваны, бяру недавучаных студэнтаў і спрабую з імі што-небудзь зрабіць. Далікатна і акуратна. Гэта цяжка. Бо, умоўна кажучы, ёсць розніца паміж мужам і каханкам. Героем на адну сустрэчу кожны можа стаць. А мужу трэба быць на вышыні і 30, і 40 гадоў. Дык вось, у выпадку з тэатрам я — муж... Дарэчы, метадалогія ў нас некалі спынілася на ўзроўні 60-х. У бальшыні ўяўляе сабой кандовы рэалізм. І ў гэтым сэнсе мы вельмі адстаем. Сённяшняя мова, сённяшнія рытмы ўжо зусім іншыя.

— Прыходжу і цягам чатырох гадзін праводжу ўрок. Тлумачу актрысе: калі чытаеш у «Чайцы» маналог пра бессмяротную душу, твае думкі, канчатковая мэта — у сённяшнім дні. А яна пачынае словы разыгрываць, расфарбоўваць... Бо гэтаму так хутка не навучыш. Каб акцёры маглі працаваць перыядамі з падтэкстам, трэба пачынаць з эцюдаў, са школы. Творчасць мае на ўвазе абавязковую канцэнтрацыю, інтуіцыю, апантанасць. А яны марна выдаткоўваюць сябе, не берагуць, прыходзяць у тэатр ужо растрачаныя, дарослыя і зусім з іншага жыцця. Даводзіцца змагацца з элементарнымі рэчамі... Лепшыя артысты Пятра Фаменкі разам з ім ужо дваццаць гадоў. Ягоныя вучні, акцёры і рэжысёры, разумеюць майстра з паўслова.

— Не думаю. Справа не ў грошах. Ёсць твой час, твая эпоха, і ты — у гэтым мусіш адбыцца. А тэатр — як светапогляд, як талент жыцця і творчасці. Само жыццё павінна быць як наш чорны хлеб — смачным і не прэсным. Чалавечы талент таксама значыць многае. Некалі, яшчэ студэнтам, задаваў наіўнае пытанне: калі ў аркестры сто нягоднікаў, або наадварот — сотня цудоўных людзей, іх музыка будзе адрознівацца ці не? Я дагэтуль перакананы, што будзе, хоць ноты адны і тыя ж.

— Будаўнік. Вось і цяпер — будую...

 Людміла Грамыка