 |
-- Яшчэ да вайны патрэба ў нацыянальных кадрах была відавочная, і былое кіраўніцтва СССР мелася стварыць у Беларусі тэатральны інстытут. І хоць вайна перакрэсліла гэтыя намеры, падмурак для будучай айчыннай тэатральнай школы быў закладзены трывалы. Пасля пераможнага мая 1945 года пачалося аднаўленне гаспадаркі і культуры зруйнаванай краіны. Тады, нягледзячы на голад, разруху, на ўсе пасляваенныя цяжкасці, і была прынята пастанова Саўнаркама Беларусі аб адкрыцці ў Мінску ў лістападзе 1945 года тэатральнага інстытута. Першыя 28 энтузіястаў тэатральнай справы сталі яго «айцамі-заснавальнікамі». Падрыхтоўка ўласных спецыялістаў дазваляла сур’ёзна разлічваць на далейшае развіццё нацыянальнага тэатральнага мастацтва. У той час у Беларусі працавалі буйныя дзеячы сцэны, па маштабе таленту іх сёння нават цяжка з кім-небудзь параўнаць. Гэта былі выдатныя акцёры і рэжысёры з педагагічным талентам ад Бога. Да стварэння і станаўлення тэатральна-мастацкага інстытута спрычыніліся заснавальнік Купалаўскага тэатра Еўсцігней Афінагенавіч Міровіч, акцёр, знакаміты рэжысёр і педагог Дзмітрый Аляксеевіч Арлоў, выдатны акцёр і рэжысёр Канстанцін Мікалаевіч Саннікаў, таленавіты, малады і няўрымслівы акцёр і рэжысёр Леанід Рыгоравіч Рахленка. Наяўнасць у Беларусі цэлай кагорты выдатных тэатральных дзеячаў садзейнічала таму, што былі закладзены трывалыя асновы беларускай акцёрскай школы. Зрэшты, калі добра апрацаваць глебу, пасадзіць малады саджанец, а пасля паліваць і даглядаць яго, -- абавязкова вырасце магутнае пладаноснае дрэва.
Згадайце самыя яркія моманты з гісторыі тэатральнага факультэта.
-- У гісторыі Акадэміі назаўсёды застанецца 1949 год, калі дыпломы акцёраў драматычнага тэатра атрымалі першыя выпускнікі. Сярод іх легендарны педагог і рэжысёр Аляксандр Іванавіч Бутакоў, які, дарэчы, меў студэнцкі білет №1, Эльвіра Пятроўна Герасімовіч, якая кіравала нашай ВНУ на працягу 16 гадоў, вядомы тэатразнаўца Арсень Аляксандравіч Лабовіч.
 |
К.Саннікаў са студэнтамі акцёрскага аддзялення. 1950-я. |
Праз дзевяць гадоў, у 1958-м, упершыню быў набраны курс рэжысёраў драмы і такім чынам закладзены асновы нацыянальнай школы рэжысуры. У 1962-м пачалі рыхтаваць тэатразнаўцаў. У 1975-м -- акцёраў тэатра лялек. У 1978 годзе адкрылі Студэнцкі тэатр, цяпер гэта Тэатр-студыя імя Е.Міровіча з уласнай рэпертуарнай афішай. Такія нашы асноўныя вехі.
У адрозненне ад іншых, да прыкладу, маскоўскіх тэатральных ВНУ, наша мае магчымасць у працэсе навучання далучацца да іншых відаў мастацтва. Будучыя тэатральныя дзеячы істотна ўзбагачаюцца, працуючы побач з жывапісцамі, графікамі, дызайнерамі, сцэнографамі. Шукаючы кропкі сузацікаўленасці і сатворчасці, праводзім сумесныя вечарыны, акцыі; сцэнографы і мастакі па касцюмах працуюць над студэнцкімі спектаклямі.
У 1999 годзе, пасля доўгіх дыскусій, мы рэарганізавалі кафедру майстэрства акцёра і рэжысуры ў тры самастойныя кафедры: майстэрства акцёра; рэжысуры; сцэнічнай мовы і вакалу. Думаю, што гэта таксама важна, і не з фармальнага гледзішча, а дзеля больш актыўнага развіцця тэатральнай культуры. На кафедры рэжысуры цяпер сабраны ўсе лепшыя сілы краіны. Дастаткова сказаць, што ў нас працуюць. Валерый Раеўскі, Барыс Луцэнка, Вітас Грыгалюнас, Аляксандр Гарцуеў, Рыд Таліпаў. Не сакрэт, што сучасны акцёр павінен выдатна рухацца, спяваць і танцаваць. Кафедра сцэнічнай мовы і вакалу дапамагае развіццю менавіта сінтэтычных акцёрскіх навыкаў.
Акадэмія мастацтваў -- і ваша альма-матэр. Хто з выкладчыкаў запомніўся і паўплываў на ваш лёс найбольш?
-- Я, дарэчы, у Мінск прыехаў з правінцыі, з невялікага і ўтульнага горада Ліды. Паступаў на акцёрскае аддзяленне, ды на трэці тур не прайшоў. Праз год курс набіраў Дзмітрый Аляксеевіч Арлоў, якому я чымсьці спадабаўся. Пасля зімовай сесіі ён адзначыў мае аналітычныя здольнасці і параіў заняцца рэжысурай. Але рэжысёрскага курса на той момант у інстытуце не было. І далей мяне «падхапіў» заснавальнік нашага тэатразнаўства Уладзімір Іванавіч Няфёд. Кіраўніком дыпломнай работы, прысвечанай творчасці Д.Арлова, была Э.Герасімовіч. Д.Арлова на сцэне я ўжо не бачыў. І, як усялякі пачатковец, быў схільны пісаць пра акцёраў у надзвычай захопленых тонах. Памятаю, як Эльвіра Пятроўна мяне тактоўна прытрымлівала. Пасля заканчэння тэатразнаўчага аддзялення паступіў у аспірантуру. Дарэчы, са студэнцкіх гадоў запомніліся лекцыі, якія чытаў наш выдатны тэатразнаўца Анатоль Сабалеўскі. Ён штораз пачынаў свой аповед акурат з таго слова, на якім спыніўся напярэдадні. Заўсёды быў змястоўным, тэмпераментным, узнаўляў тэатральныя падзеі ў асобах. Яшчэ памятаю, як Барыс Платонаў і наш тагачасны рэктар Віктар Захараў з авоськамі напояў пасля заняткаў сядалі ў «Волгу», прыпаркаваную ў інстытуцкім дворыку, і ехалі на рыбалку. А мы дзівіліся: знакаміты артыст, жывая легенда -- і з авоськай…
Думаю, што Акадэмія мастацтваў заўсёды адрознівалася ад усіх астатніх ВНУ у Мінска асаблівай хатняй атмасферай. Тут усё па-іншаму…
-- Таму што прафесіі, якім тут навучаюць, патрабуюць зусім іншых падыходаў да студэнтаў. Відачынства -- справа унікальная. Дарэчы, мы з гісторыі ведаем, што царква доўгі час лічыла акцёрства грахоўным заняткам, акцёраў нават хавалі за межамі могілак. Царква не асвячала іх магілы. Не адразу ў грамадстве ўсвядомілі, што акцёрская прафесія -- унікальная, а людзі, якія ёю займаюцца, заслугоўваюць асаблівай павагі і пашаны.
Якім чынам тэатральны факультэт цягам дзесяцігоддзяў выконваў сваё прызначэнне, садзейнічаў развіццю нацыянальнага сцэнічнага мастацтва?
-- Мы сталі сапраўднай кузняй кадраў. Амаль цалкам купалаўская і коласаўская трупы -- нашы выхаванцы. І цяпер, нягледзячы на перманентны тэатральны крызіс, пра які маладое пакаленне творцаў не стамляецца паўтараць, тэатральная справа развіваецца. Прыходзяць новыя пакаленні акцёраў, рэжысёраў, лялечнікаў, сцэнарыстаў, крытыкаў, менеджэраў і г.д.
Цяжка не пагадзіцца са сцвярджэннем, што ўзровень сцэнічнага мастацтва краіны насамрэч вызначаюць выпускнікі Акадэміі мастацтваў. Але як замацоўвалася гэтае паняцце -- беларуская акцёрская школа? 
Акцёры і рэжысёры паказваюць свой «капуснік» на дачы ў Д.Арлова. 1965.
-- Беларуская акцёрская школа пачала фарміравацца ў 20-я гады мінулага стагоддзя, дзякуючы намаганням і таленту Еўсцігнея Міровіча. Ён запрашаў у Купалаўскі тэатр адораных юнакоў і дзяўчат з самадзейнасці і ў працэсе канкрэтнай работы навучаў іх азам тэатральнай справы. Быў здатны не толькі заўважыць, а і раскрыць талент. Да прыкладу -- Барыса Платонава! Беларуская акцёрская школа фарміравалася метадам практычных заняткаў, непасрэдна на сцэне. Школа ўзнікла на глебе творчасці. Гэтаму шмат садзейнічалі тэатральныя студыі, якія існавалі пры тэатрах. А таксама -- знакамітыя майстры сцэны, якія прыязджалі да нас з Масквы, з МХТ. Іх высокая прафесійнасць, вывучка, адукаванасць спрыялі таму, каб нашы тэатры не выглядалі правінцыйнымі і дылетантцкімі. У выніку спалучэнне рускай акцёрскай школы і нашай ментальнасці далі адметны плён: узнікла беларуская нацыянальная акцёрская школа.
Можна сказаць, што прафесійны беларускі тэатр таксама вырас з сістэмы К.Станіслаўскага?
-- Безумоўна. Хоць цяпер некаторыя лічаць дрэнным тонам гэта прызнаваць. Думаю, той, хто спрабуе гэтую сістэму зневажаць, яе проста не ведае. Школа К.Станіслаўскага сфармулявала асноўныя законы акцёрскай творчасці і грунтуецца на псіхалагічным дзеянні. Д.Арлоў літаральна маліўся на яе, расшыфроўваў і тлумачыў сэнс. І ўсё гэта ўплывала на творчасць беларускіх акцёраў.
 |
На рэпетыцыі дыпломнага спектакля «Тры сястры» А.Чэхава. Мастацкі кіраўнік курса У.Мішчанчук. |
-- Беларускія акцёры спавядаюць псіхалагічны тэатр. Перажываюць, глыбока асэнсоўваюць ролі. Прынамсі, тое, што складае сутнасць сістэмы Станіслаўскага -- жыццё чалавечага духу, -- з’яўляецца стрыжнем, асновай нашай акцёрскай школы. Магчыма, нашым выканаўцам не заўсёды хапае вонкавай вытанчанасці і тэхнічнай дасканаласці, у нашых спектаклях прысутнічаюць элементы іншых прафесійных кірункаў, прыёмаў. Затое страсці, моцныя перажыванні, адпаведна беларускай ментальнасці, акцёры не спяшаюцца выплёскваць вонкі. Эмацыйнай стрыманасцю беларусаў тлумачыцца адметнасць нашай акцёрскай школы. Здаецца, псіхалагізм сам па сабе не любіць адкрытых праяў і, так бы мовіць, моцных гукаў.
Ці лічыце вы, што нашы спектаклі ў большасці сваёй скіраваны на хэпі энд?
-- Ва ўсякім разе, схільны так думаць. Гледачу звычайна пакідаюць надзею на святло ў канцы тунэля, на тое, што ноч не назаўсёды, што абавязкова надыдзе раніца і будзе свяціць сонейка. У гэтым, дарэчы, таксама выяўляецца ментальнасць нашага народа -- ягоныя жыццялюбства, гатоўнасць падзяліцца з блізкімі апошнім.
Відаць, нельга адназначна сказаць, што рускі тэатр нас проста «асіміляваў», бо культурная прышчэпка на беларускім дрэве дала дзіўныя плады. У выніку ўзнікла тэатральная школа, якая адлюстроўвае і наш менталітэт?
-- Тэатральная культура, акцёрскае мастацтва на Беларусі фарміраваліся не адно дзесяцігоддзе. Калі згадаць нашу гісторыю, дык стане відавочна, што на тэатральным беларускім дрэве былі прышчэпкі не толькі рускага, а і польскага тэатра. Да прыкладу, Фларыян Ждановіч вучыўся ў Варшаве ў польскіх майстроў і потым пэўны час працаваў там акцёрам. Дарэчы ўспомніць і славутага В.Дуніна-Марцінкевіча… Польская культура, нягледзячы на агульныя славянскія карані, істотна адрозніваецца ад рускай і беларускай. У сваю чаргу, на польскі тэатр моцна паўплывала французскае сцэнічнае мастацтва (не кажучы пра тое, што ў мінулыя стагоддзі французская культура ўвогуле моцна ўздзейнічала на еўрапейскую). Нельга адмаўляць і пэўнага ўплыву на нас украінскага сцэнічнага мастацтва. У Беларусі шмат суседзяў, і самыя розныя павевы, як пчолы кветку, «апыляюць» наш тэатр з розных бакоў. Адпаведна, своеасаблівасць беларускага тэатра -- у багацці ягоных адценняў.
Што лічыце найбольш важным сёння для выхавання ў сценах Акадэміі прафесійна дзеяздольных акцёраў і рэжысёраў?
-- Факультэт жыве дынамічным, паўнавартасным жыццём. Зарука ягонага развіцця ў тым, што студэнтаў вучаць лепшыя нашы акцёры і рэжысёры. Усе яны ведаюць рамяство не па кніжках. На сцэнічных падмостках кожны з іх дэманструе майстар-клас. Для творчых ВНУ гэта вызначальнае. Калі, напрыклад, да Луцэнкі або да Раеўскага прыходзяць студэнты, якія наўкол пазіраюць скептычна, кожны з майстроў можа сказаць: «А вы зрабіце пару такіх спектакляў, як я, потым нармальна пагаворым». У нас працуюць вядомыя купалаўцы Мікалай Кірычэнка, Фама Варанецкі, Зоя Белахвосцік, Генадзь Давыдзька. Знакаміты майстар сцэнічнай мовы Ілья Курган. Курс лялечнікаў вядзе Уладзімір Грамовіч. Танцу навучае адзін з лепшых танцоўшчыкаў краіны Віктар Саркісьян. Сталее новае пакаленне педагогаў. Маладыя рэжысёры Андрэй Саўчанка, Кацярына Агароднікава карыстаюцца павагай у моладзі, працуюць над уласнымі тэатральнымі праектамі. Вядома, калі студэнт бачыць перад сабой аднаго з лепшых сцэнографаў краіны і Еўропы Барыса Герлавана, ён разумее, што многаму можа навучыцца. Менавіта ў гэтым -- сіла тэатральнага факультэта.
Чым абавязкова павінны авалодаць студэнты перад пачаткам самастойнага творчага жыцця? Што трэба для рамяства, а што -- для душы? 
«Не танцы». Дыпломны спектакль.
Мастацкі кіраўнік курса Л.Манакова. 2007.
-- Паняцце рамяства ўтрымлівае многае. Акцёр мусіць валодаць целам, голасам, быць інтэлектуальна развітым. Павінен ведаць, як працаваць над роллю, як пабудаваць узаемаадносіны з партнёрамі, і г.д. Што ж тычыцца душы... Галоўнае -- прывіць захопленасць тэатрам на ўсё астатняе жыццё. У наш прагматычны век гэта досыць складана зрабіць, бо мараль, сумленнасць, праблемы душы цяпер набываюць якасна іншае адценне. І калі ў тэатральнага дзеяча -- акцёра, рэжысёра -- адсутнічаюць трапятлівасць, апантанасць сцэнічным мастацтвам, у прафесіі яму вельмі цяжка дасягнуць вышынь. Пачынаюцца сумненні, і на першы план выходзяць матэрыяльныя праблемы: трэба ўладкоўваць жыццё, утрымліваць сям’ю, зарабляць грошы… На сцэне застаецца толькі той, хто не можа займацца нічым іншым. Тэатру служаць людзі, прасякнутыя ўнутранай апантанасцю, шчаслівыя тым, што займаюцца любімай справай. Няважна, што ў іх няма шыкоўных аўтамабіляў, асабнякоў і г.д. Гэта боскія людзі, і яны выклікаюць глыбокую павагу.
Ці здатныя маладыя акцёры ўплываць на тэатральны працэс? Іншымі словамі: у чым плён вашых намаганняў?
-- Звычайна, калі збіраецца таленавіты курс, ствараецца атмасфера ўтульнага дома, сям’і. Яны любяць тэатр, ім вельмі цяжка развітвацца. Яны мараць стварыць свой тэатр і падрыхтаваны да гэтага. Некалькі такіх курсаў выхавала Лідзія Манакова. Іх плён, іх патэнцыял былі высокімі. Але агульную мару вельмі цяжка рэалізаваць. Зрэшты, выхаваць такі курс -- гэта заўсёды перамога. У вялікіх тэатрах, паасобку, уплыў маладых не надта адчувальны. Затое калі ў тэатр трапляюць некалькі выпускнікоў, іх хутка заўважаюць усе. Напрыклад, новае пакаленне моладзі ў Купалаўскім, выхаванае Лідзіяй Манаковай. Або курс Уладзіміра Мішчанчука, большасць якога трапіла ў трупу Нацыянальнага тэатра імя М.Горкага. Такі выбух маладой энергетыкі, энтузіязму цяжка не заўважыць. Многія спектаклі набылі другое дыханне. Зрэшты, хто хоча, той бачыць і разумее.
Праблема з рэжысурай, дакладней, з яе адсутнасцю, лічыцца агульнапрызнанай. Ці можна яе вырашыць з дапамогай Акадэміі? 
М.Пінігін у дыпломным канцэрце. 1978.
-- Вядома, з рэжысурай складана. Акцёраў з альма-матэр выходзіць значна больш, адпаведна і верагоднасць з’яўлення яркіх імёнаў -- большая. Сёлета мы выпускаем чатырнаццаць акцёраў і толькі чатырох рэжысёраў. Верагодна, у акцёраў болей шанцаў застацца на плыву. У рэжысуры многае залежыць ад самога чалавека, ад ягонай настойлівасці і пані ўдачы. Некаму яна абавязкова ўсміхнецца... Калі малады рэжысёр сустрэне на сваім шляху нармальнага дырэктара і мастацкага кіраўніка, якія не будуць раўніва ставіцца да поспехаў малодшага калегі і дапусцяць яго да падмосткаў. Вось прыклад... Адзін з нашых лепшых педагогаў, яркі і адукаваны рэжысёр Рыд Таліпаў дагэтуль не мае магчымасці паставіць спектакль на сцэне Купалаўскага або Рускага тэатраў. Я называю рэчы сваімі імёнамі: на мой погляд, гэта боязь канкурэнцыі, рэўнасць, а таксама эгаізм, які праяўляюць нашы мэтры. Можна толькі ўявіць, якія цяжкасці даводзіцца пераадольваць маладым. Для таго, каб цябе заўважылі, трэба ставіць на лепшых пляцоўках. Такой магчымасці амаль не існуе.Дарэчы… Некалі Раеўскі і Луцэнка былі прызначаны галоўнымі рэжысёрамі вядучых тэатраў адразу пасля з’яўлення пастановы ЦК КПСС аб рабоце з творчай моладдзю. Што называецца, апынуліся ў патрэбны час у патрэбным месцы. Гэта я і называю «пані ўдачаю». Збегам абставін. Сёння маладым увогуле цяжка разлічваць на цяплічныя ўмовы. Затое трэба ўмець трымаць удары. Дыплом рэжысёра, па сутнасці, толькі дае магчымасць прыйсці да дырэктара і «корачкі» яму паказаць. Далей працай сваёй даводзіцца даказваць, што ты тэатру неабходны. А тут трэба быць і менеджэрам, і палітыкам, і ідэолагам, і эканамістам. Калі, апроч адмысловай трактоўкі «Вішнёвага саду», нічога не атрымліваецца, баюся, што сёння ў гэтай прафесіі існаваць немагчыма.
Якое месца належыць крытыцы ў сучасным тэатральным працэсе?
-- З вялікім сумам мушу канстатаваць, што роля крытыкі рэзка ўпала. Калісьці да крытычнага слова прыслухоўваліся, а цяпер больш цікавяцца сенсацыямі, кшталту -- хто з кім ажаніўся. Прынамсі, у 1960 -- 80-я гады па прэсе можна было скласці ўяўленне пра тое, што адбываецца ў тэатрах, даведацца пра перамогі і няўдачы. Зараз аналітычныя матэрыялы можна знайсці бадай толькі ў двух выданнях -- у часопісе «Мастацтва» і газеце «Культура». Амаль усе іншыя выданні спецыялізуюцца на журналісцкім «сцёбе», галоўнае для іх -- барацьба за чытачоў. Мяне засмучае, што роля крытыкі сёння значна меншая, чым магла б быць. Толькі не лічу, што з-за гэтага варта апускаць рукі. Прынамсі, пад крылом Саюза літаратурна-мастацкіх крытыкаў можна прыносіць карысць агульнай справе і адчуваць сябе больш свабоднымі, незалежнымі ад уплыву нашых тэатральных мэтраў. Сёлета пры падтрымцы Міністэрства культуры плануем значна актывізаваць нашу работу. У прыватнасці, зноў збіраемся выдаць зборнік «Агляд сезона». Плануем праводзіць штогадовы конкурс «Беларускі тэатральны Алімп». Думаю, ён здатны станоўча паўплываць на развіццё нашага тэатра і нагадаць нашым генералам ад сцэны, што іх бліскучыя пагоны -- яшчэ не гарантыя недатыкальнасці і вечнай перамогі. Спадзяюся, што дзякуючы гэтаму конкурсу ўсё яркае і таленавітае абавязкова будзе падтрымлівацца. Такая ўвага да тэатра, а таксама перадача традыцый новаму пакаленню, у тым ліку -- крытыкам, справа вельмі адказная. Важна, каб тэатр адпавядаў свайму часу, каб гледачы ў ім атрымлівалі інтэлектуальнае і эстэтычнае задавальненне.
Ці здатны наш тэатр стаць на адзін узровень з лепшымі сцэнічнымі калектывамі Еўропы?
Паводле свайго творчага патэнцыялу наш тэатр даўно і трывала ўваходзіць у кантэкст еўрапейскай тэатральнай культуры. Ды толькі мы прызвычаіліся самі сябе прыніжаць і пакуль не навучыліся піярыць. Думаю, і тут для нас існуе шырокае поле дзейнасці. Трэба, каб нашых лепшых акцёраў, рэжысёраў, драматургаў ведалі ва ўсім свеце. На будучыню нашага сцэнічнага мастацтва я гляджу з аптымізмам.
Гутарыла Людміла ГРАМЫКА.