Працэс узнікнення музычнага спектакля, асабліва опернага, дзе яднаюцца шмат відаў мастацтва, працаёмкі, працяглы ў часе і патрабуе значных фінансаў. З іншага боку, не факт, што намаганні акупяцца: музычныя жанры, блізкія да акадэмічных, патрабуюць ад гледача-слухача пэўнай падрыхтоўкі, яны няпростыя для ўспрымання. Таму гарантаваць аншлаг і тое, што спектакль будзе жыць доўга і паспяхова, ніхто не здолее.
Яшчэ да каранавіруснай пандэміі Нацыянальны тэатр оперы і балета Беларусі прэзентаваў оперу «Кошчын дом» (паводле казкі Самуіла Маршака). На афішы пазначана 0+, значыць, для самых малых. Для пяці- або сямігадовых дзяцей выбар заўжды большы: для іх дарэчнымі і адпаведнымі ўзросту выглядаюць, напрыклад, казачныя балеты Чайкоўскага.
На адзін з першых паказаў я ішла з пэўнай асцярогай (малавядомы кампазітар Павел Вальдгарт, зусім невядомая партытура, дэбютная праца рэжысёркі Дар’і Пататурка), але ўвогуле спектакль пакінуў яркае і прыемнае ўражанне.
Для дзіцячай псіхалогіі важна, што сюжэт вядомы (дарэчы, казка напісана ў 1922-м, амаль 100 гадоў таму). Сам тэкст даўно разабраны на дасціпныя цытаты.
Пастановачная брыгада заўжды павінна знайсці баланс і адпаведнасць паміж сюжэтам, мастацкім рашэннем і ўзростам гледача. Пытанне: як не адштурхнуць ад жанру, а, наадварот, дзякуючы першым тэатральным уражанням выклікаць жывы інтарэс да наступных спектакляў? У дадзеным выпадку істотная непрацягласць оперы — дзве дзеі, па 20 хвілін кожная. Але гэты час аказваецца насычаным.
Пачну з «карцінкі», візуальнага складніка, асабліва важнага для дзяцей. Работа мастачкі Кацярыны Шымановіч насамрэч выдатная. Сцэнографка, на рахунку якой праца ў Купалаўскім тэатры над спектаклямі «Шляхціц Завальня», «Радзіва «Прудок»», «Кароль Лір», вынаходліва вырашыла тэатральную прастору. Дэкарацыі «Кошчынага дома» — прастакутнікі і паралелепіпеды, цыліндры, трохкутнікі і шары — нагадваюць часткі дзіцячага канструктара. Яны лёгкія для перасоўвання, пад’ёму і ўсталявання, мяняюць афарбоўку ў залежнасці ад тэатральнага святла і ўвогуле даюць штуршок дзіцячай фантазіі.
Кожны персанаж — гэта саліст-спявак, але яшчэ і лялька. Для нас звыкла, што лялечны тэатр зведаў моцны ўплыў драматычнага. Аднак калі ўзнікае сінтэз музычнага і лялечнага, а дакладней, опернага і лялечнага — гэта нечакана і арыгінальна. Але, думаю, імпануе дзецям. У салістаў (Котка, Кот, Певень і Курыца, Каза і Казёл, Свіння) лялькі планшэтныя, умацаваныя на рухомай платформе. У артыстаў-дзяцей, якія ўвасабляюць кацянят, куранятак і маленькіх свінак, — трысцінавыя. Тое, што лялькі пазнавальныя, важна: тады юным гледачам не трэба тлумачыць, хто ёсць хто. У абліччы заўважаеш абагуленасць формы, нязменную прысутнасць досціпу, гумару, дакладных дэталяў. Лялькі могуць рухаць галовамі, ножкамі, хвастамі. Гэта стварае дадатковыя эфекты і дынаміку. Хоць, мяркую, выканаўцам зусім няпроста і з лялькамі своечасова ўпраўляцца, і ў той жа час рухацца, спяваць. Касцюмы-камбінезоны артыстаў адпавядаюць колераваму і стылістычнаму вырашэнню лялек.
У агульным мастацкім вобразе пастаноўкі важнай аказваецца і роля відэа (мастак па святле, аўтар відэакантэнту Сяргей Навіцкі): тут яно стылізавана пад дзіцячыя малюнкі. Калі пажар, дык узнікаюць лініі, грымзолі менавіта чорнага колеру (так дзеці малююць дым, страх, небяспеку).
Новы «Кошчын дом» сведчыць: у тандэме «рэжысёр — мастак» гэтым разам менавіта візуальны складнік аказаўся больш важкім і істотным. Але ж відавочна, што рэжысёр і мастачка працавалі супольна, над адной ідэяй і яе ўвасабленнем.
Для Дар’і Пататурка (раней яна выступала ў якасці асістэнткі рэжысёра ў пастаноўках «Пікавай дамы», «Сельскага гонару», «Рыгалета») гэта першая самастойная праца. І дастаткова ўдалы рэжысёрскі дэбют. Асобныя эпізоды не «правісаюць», у спектаклі ўвесь час адчуваецца дынаміка, не губляецца ўнутраны тэмп. Не думаю, што проста арганізаваць дзеянне, калі згадаць усе павароты сюжэта і ўлічыць, колькі артыстаў на сцэне. Вядомыя салісты опернай трупы — Алена Золава (Котка), Дзяніс Янцэвіч (Кот), Юрый Балацько (Певень), Святлана Марусевіч (Курыца), Алена Сало (Каза), Дзмітрый Капілаў (Казёл) — з энтузіязмам паставіліся да сваіх роляў. Юныя выканаўцы з Дзіцячага музычнага тэатра зладжана рухаюцца і спяваюць. Для іх «Кошчын дом» — практыка і набыццё сцэнічнага вопыту. Тут варта згадаць прозвішчы хормайстарак Алены Сакалоўскай і Алы Васілеўскай, якія з імі працавалі.
Расійскі кампазітар Павел Вальдгарт (1904—1978) меў на творчым рахунку оперу, аперэту, тры оперы для дзяцей. «Кошчын дом» створаны ім дастаткова даўно. Пастаўлены ў Башкірыі, Удмуртыі, Новасібірскім музычным тэатры. У маскоўскай Новай оперы ў 2005-м быў увасоблены менавіта як першы «дзіцячы лялечны спектакль» (праўда, там узаемадзеянне між лялькамі і спевакамі крыху іншае, чым у нас).
Рэжысёрка адшукала партытуру ў нотнай бібліятэцы тэатра і выбрала для свайго дэбюту. Музыка прыемная сваёй немудрагелістасцю, лёгкая, аркестр уважліва ставіцца да спевакоў (дырыжор Алег Лясун). Напэўна, такой і павінна быць партытура, калі спектаклі адрасаваныя зусім юным слухачам, бо тут галоўнае — не адбіць ахвоту.
Прэм’ера «Кошчынага дома» сведчыць: курс кіраўніцтва тэатра на стварэнне рэпертуару для дзяцей прадуктыўны. Так паступова выхоўваецца і фармуецца глядач, які пазней прыйдзе на больш складаныя і «дарослыя» пастаноўкі. Адначасова праца над операмі і балетамі для маленькіх наведнікаў дае магчымасць гадаваць уласныя рэжысёрскія і сцэнаграфічныя кадры. Айчынных пастаноўшчыкаў, здольных увасобіць партытуры рознага ўзроўню складанасці, павінна быць шмат, калектыў мусіць мець выбар, а на сцэне важная разнастайнасць рэжысёрскіх почыркаў. Калі ўсё складзецца, як запланавана, да канца 2020 года тэатр абяцае паказаць яшчэ адну пастаноўку, адрасаваную дзецям, — оперу «Пінокіа» Глорыі Бруні.
Вядома, памер рэцэнзіі не дазваляе акцэнтаваць і разгортваць праблемныя і дыскусійныя пытанні. Але ўсё-такі некаторыя проста акрэслю. Паколькі я мела магчымасць неаднойчы назіраць, праз якія пакуты «прадзіраюцца» айчынныя кампазітары, каб убачыць уласнае «дзецішча» (чытай — партытуру) увасобленым на сцэне, міжволі прыходзіш да высновы: сваіх, нацыянальных аўтараў тэатры, па вялікім рахунку, ці ігнаруюць, ці баяцца, ці не вераць у іх сілы і творчыя магчымасці. Маўляў, лепей будзем працаваць з матэрыялам правераным! Хтосьці, ведаючы пра шматузроўневыя выпрабаванні, і не пачынае брацца за тэмы. Хтосьці ведае: усё роўна не возьмуць. А часам высвятляецца, што патрабаванне высокіх мастацкіх якасцей — рэч вельмі ўмоўная…
Другая праблема наўпрост звязаная з першай. Для беларускай музыкі, напісанай менавіта ў тэатральных жанрах, катастрафічна не хапае камерных або эксперыментальных пляцовак. Тых, дзе маглі б практыкавацца айчынныя рэжысёры, для якіх спецыяльна стваралі б айчынныя кампазітары.
Па шчырасці, для таго ж «Кошчынага дома» ідэальна падыходзіла б пляцоўка на траціну ці нават напалам меншая. З меншай глыбінёй сцэны і столі. І зала меншая, каб у размоўных дыялогах вядучыя салісты не фарсіравалі голас, які спатрэбіцца потым у оперных шэдэўрах.
Памятаю, як у свой час оперу Сяргея Картэса «Мядзведзь» паказалі ў канцэртным варыянце ў Белдзяржфілармоніі: водгукі былі захопленыя. А пры пераносе на сцэну Опернага шмат страцілася. Бо камерная атмасфера твора ніяк не суадносілася з прасторай сцэны, яе агромністым парталам. Спектакль паказалі адзін, у лепшым выпадку два разы — і ўсё! Куды ўся падрыхтоўчая і рэпетыцыйная праца? На сметнік ці ў архіў?
Камерных сачыненняў, разлічаных на невялікую колькасць выканаўцаў (і на 200-300 гледачоў), у «засеках» айчынных кампазітараў хапае. Толькі дзе паказваць? У зале Александроўскай? Але там ідэальнае месца для прэс-канферэнцый ці сольнікаў аднаго вакаліста. Нават для камерных опер ці праектаў (напрыклад, тых, якія прэзентуе тандэм дырыжора Івана Касцяхіна і рэжысёркі Алены Медзяковай) не хапае паветра і вышыні столі, куды мог ляцець гук. Там заўжды цесна артыстам, а калі згадаць калоны, дык абыгрываліся яны ў розных праектах і мізансцэнах не менш як сто дваццаць пяць разоў.
Калі ў 2009-м Оперны адкрыўся пасля рэканструкцыі і капрамонту, меркавалася: сцэна на пятым паверсе будзе існаваць менавіта для эксперыментальных і камерных спектакляў. Сапраўды, некалькі такіх праектаў было паказана (да прыкладу, балет «Зала чакання»). Яны выклікалі агульны грамадскі інтарэс. Але потым высветлілася: сцэна патрэбная ўвесь час для ўнутраных спраў, рэпетыцый і прагонаў бягучых пастановак.
Некалі была агучаная ідэя яшчэ аднаго, па сутнасці трэцяга корпуса Акадэміі музыкі, які меў бы тэатральную залу. Аднак потым будынак на вул. Казлова аддалі Маладзёжнаму тэатру. Памятаю, на айчынных тэлеканалах дэманстраваўся макет сцэнічнай пляцоўкі ва ўнутраным дворыку Акадэміі музыкі, ды праект відавочна «завіс».
І апошняя ідэя. На маю думку, у сталічным Мінску, дзе два мільёны жыхароў, даўно павінен існаваць Музычны тэатр для дзяцей і моладзі. Такі калектыў дзейнічае, напрыклад, у Кіеве (праўда, там насельніцтва ў два разы болей — 3,7 млн). Але той тэатр — Кіеўскі гарадскі тэатр оперы і балета для дзяцей і моладзі — паспеў зрабіцца акадэмічным, а гэта хутка не здараецца. Можа, і ў нас, хоць бы праз 30 гадоў існавання незалежнай дзяржавы, узнікне падобны або хоць адна камерная сцэна для паказу музычных пастановак? Пытанне такое перыядычна ўзнікае ў СМІ і ў музычным асяроддзі. Але справа ніяк не зрушыцца і не скранецца з месца.
Мне могуць запярэчыць: якая новая сцэна?! Ва ўмовах змагання з каранавірусам хоць бы не страціць патэнцыйных гледачоў, якія прызвычаіліся наведаць тэатр. Аднак праблема камернай і эксперыментальнай музычнай пляцоўкі існавала ў 90-я і ў «нулявыя», калі пра вірус ніхто не чуў. Раней ці пазней тэатры адкрыюцца, глядач вернецца. Так што пытанне камернай музычнай сцэны, асобнага музычнага калектыву, які працуе выключна з дзіцячай і моладзевай аўдыторыяй, усё роўна актуальнае. Пісаць, згадваць трэба. Як падказвае прыказка, і кропля камень точыць — не так сілай, як падзеннем. Дык будзем «капаць»! А раптам паўплывае — і нешта зменіцца?..