Мы з мі­ну­ла­га

АД КАС­ТУ­СЯ ДА ФРАН­ЦЫС­КА-ГЕО­РГІЯ

Пэў­ныя спро­бы бе­ла­рус­кіх кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў звяр­нуц­ца да мі­ну­ла­га кра­іны амаль кож­ны раз су­ты­ка­лі­ся з шэ­ра­гам пе­ра­шкод. Га­лоў­най бы­ла ідэ­ала­гіч­ная — у са­вец­кім кі­не­ма­тог­ра­фе да­мі­на­ваў г.зв. «кла­са­вы пад­ыход». Апош­ні не да­ваў шан­ца пе­ра­нес­ці на экран най­бо­льш ці­ка­выя ста­рон­кі на­шай гіс­то­рыі або інтэр­прэ­та­ваў іх у ад­па­вед­ным сты­лі.

Пры гэ­тым трэ­ба ўліч­ваць, што кі­нас­ту­дыя «Са­вец­кая Бе­ла­русь», а да­лей і «Бе­ла­ру­сь­фі­льм», час­та звяр­та­ла­ся да мі­ну­ла­га, ад­нак на­зваць гіс­та­рыч­ны­мі фі­ль­мы пра рэ­ва­лю­цыю, Пер­шую су­с­вет­ную або са­вец­ка-поль­скую вой­ны, а по­тым пра вай­ну Вя­лі­кую Айчын­ную, якая за­ня­ла мес­ца га­лоў­най падзеі ў на­шым кі­но, не­ль­га. Гіс­та­рыч­нае мас­тацт­ва ства­ра­ецца не не­пас­рэд­ны­мі свед­ка­мі, а на­шчад­ка­мі апош­ніх. Для па­ўна­вар­тас­ных мас­тац­кіх воб­ра­заў і ге­ро­яў мі­ну­ла­га па­ві­нен існа­ваць пэў­ны эма­цый­ны раз­рыў па­між па­ка­лен­ня­мі. Та­кі раз­рыў у на­шым кі­но ўпер­шы­ню ўзнік у 1928 го­дзе, ка­лі ве­ль­мі вя­до­мы на той мо­мант мас­коў­скі рэ­жы­сёр Ула­дзі­мір Гар­дзін зняў фі­льм «Кас­тусь Ка­лі­ноў­скі».

Фі­гу­ра ад­на­го з кі­раў­ні­коў па­ўстан­ня 1863—64 га­доў да­сюль за­ста­ецца ад­ной з са­мых па­пу­ляр­ных у ма­са­вай свя­до­мас­ці бе­ла­ру­саў. Воб­раз Ка­лі­ноў­ска­га тра­ды­цый­на мае па­этыч­нае і глы­бо­ка тра­гіч­нае ад­цен­не. У ня­мой 39-хві­лін­най стуж­цы 1928 го­да ён атры­маў яшчэ і аван­тур­на-пры­год­ніц­кае гу­чан­не. Спра­ва ў тым, што на­пры­кан­цы двац­ца­тых га­доў мі­ну­ла­га ста­год­дзя са­вец­кі кі­нап­ра­кат існа­ваў у пра­ктыч­на рын­ка­вых умо­вах нэ­па, кан­ку­ры­ра­ваў, у тым лі­ку, з жан­ра­вы­мі інша­зем­ны­мі стуж­ка­мі, якія та­ды яшчэ пры­сут­ні­ча­лі ў на экра­нах СССР, та­му кі­на­выт­вор­цам да­во­дзі­ла­ся ра­біць свае кар­ці­ны мак­сі­ма­ль­на за­баў­ля­ль­ны­мі, каб за­да­во­ліць ма­са­вую аўды­то­рыю. Фі­льм «Кас­тусь Ка­лі­ноў­скі» з са­ма­га па­чат­ку быў аб­веш­ча­ны «пер­шай бе­ла­рус­кай гіс­та­рыч­най дра­май». Але ў вы­ні­ку не­ка­то­рыя рэ­цэн­зен­ты на­зы­ва­лі яго на­ват «бе­ла­рус­кім ба­еві­ком». Аўтар дзя­сят­каў жан­ра­вых кі­нас­ту­жак, Ула­дзі­мір Гар­дзін пры пра­цы над «Ка­лі­ноў­скім» за ўзор браў, ві­да­воч­на, па­пу­ляр­ныя га­лі­вуд­скія кар­ці­ны, доб­ра вя­до­мыя та­га­час­на­му гле­да­чу. Па­ра­дак­са­ль­на, ство­ра­ны на дзя­ся­ты го­д са­вец­кай ула­ды, «Кас­тусь Ка­лі­ноў­скі» праз сваю ды­на­міч­насць ды пры­год­ніц­кі на­строй стаў, на­­коль­­кі тое бы­ло маг­чы­ма, са­мым да­лё­кім ад па­лі­ты­кі ды ідэ­ала­гіч­ных уста­но­вак. Пры­ро­да ня­мо­га кі­но бра­ла сваё, і на­леж­ная кі­на­мас­тац­тву ві­до­віш­чнасць у да­дзе­ным вы­пад­ку пе­ра­маг­ла пар­­тый­ныя ўста­ноў­кі.

Апош­няе су­во­рая парт­ыйная кі­нак­ры­ты­ка пры­пом­ні­ла фі­ль­му Гар­дзі­на лі­та­ра­ль­на праз не­ка­ль­кі га­доў. У 1937 го­дзе на экра­ны вы­йшла экра­ні­за­цыя апа­вя­дан­ня Зміт­ра­ка Бя­ду­лі «Са­ла­вей» (1927) рэ­жы­сё­ра Эду­арда Аршан­ска­га. Не­вя­сё­лая гіс­то­рыя пры­гон­на­га спе­ва­ка на гэ­ты раз бы­ла па­ка­за­ная з па­трэб­на­га пра­па­ган­дыс­цка­му апа­ра­ту ра­кур­су. Усе па­лі­тыч­ныя акцэн­ты бы­лі рас­стаў­ле­ны ад­па­вед­на ідэ­ала­гіч­ным дог­мам кла­са­вай ба­ра­ць­бы, у кан­тэк­сце якой аўта­ры стуж­кі ра­бі­лі экс­курс у бе­ла­рус­кую гіс­то­рыю. Рэ­цэн­зен­ты су­пра­ць­пас­таў­ля­лі «гіс­та­рыч­на пра­ві­ль­на­га» «Са­лаў­я» «на­цдэ­маў­ска­му» «Кас­ту­сю Ка­лі­ноў­ска­му». Між тым мас­тац­кія якас­ці фі­ль­ма Аршан­ска­га па­кі­да­лі ча­каць леп­ша­га. Стуж­ку хва­лі­лі ў прэ­се за «пра­ўдзі­васць», ад­нак адзна­ча­лі і не­прап­ра­ца­ва­насць воб­ра­заў і дра­ма­тур­гіі. Так, аўта­рам да­ста­ла­ся за за­над­та «да­бра­душ­ны і вя­сё­лы» воб­раз га­лоў­на­га анта­га­ніс­та, пана Вы­ша­мір­ска­га.

Стро­гі кла­са­вы пад­ыход, які пры­му­шаў аўта­раў пры ства­рэн­ні гіс­та­рыч­ных воб­ра­заў ка­рыс­тац­ца то­ль­кі ад­ной фар­бай, дзей­ні­чаў і на­пры­кан­цы 1960-х, пад­час пра­цы над кар­ці­най «Я — Фран­цыск Ска­ры­на» Ба­ры­са Сця­па­на­ва, ба­дай што са­мым уда­лым гіс­та­рыч­ным фі­ль­мам бе­ла­рус­ка­га кі­но ў са­вец­кія ча­сы.

Зрэш­ты, яго ства­ра­ль­ні­кам уда­ло­ся вы­вес­ці на пер­шы план ча­ла­ве­чыя якас­ці га­лоў­на­га ге­роя, бліс­ку­ча сыг­ра­на­га Але­гам Янкоў­скім, а са­му стуж­ку на­сы­ціць ха­рак­тэр­ным для са­вец­ка­га кі­но шас­ці­дзя­ся­тых гу­ма­ніз­мам. Фі­льм Ба­ры­са Сця­па­на­ва нель­­га лі­чыць на­цы­яна­ль­най на 100% кар­ці­най, але ў ёй скан­цэн­тра­ва­ны леп­шыя для бе­ла­рус­ка­га кі­но тых ча­соў ры­сы.

УЛА­ДЗІ­МІР СЯ­МЁ­НА­ВІЧ. НА­ША ЎСЁ

Ка­лі ка­заць пра гіс­та­рыч­ную тэ­му ў на­шым кі­не­ма­тог­ра­фе, зра­зу­ме­ла, не­ль­га мі­нуць по­стаць Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча, па про­зе і сцэ­на­ры­ях яко­га быў зня­ты шэ­раг кар­цін.

Па­чы­на­ючы са сцэ­на­рыя для стуж­кі Ула­дзі­мі­ра Быч­ко­ва «Жыц­цё і ўзня­сен­не Юра­ся Брат­чы­ка», які по­тым пе­ра­рос у ра­ман «Хрыс­тос пры­зям­ліў­ся ў Га­род­ні» (са­ма кар­ці­на з шэ­ра­гу ў асноў­ным цэн­зур­ных пры­чын уба­чы­ла свет праз двац­цаць га­доў па­сля зды­мак), пі­сь­мен­нік увесь час уз­ае­ма­дзей­ні­чаў з бе­ла­рус­кі­мі кі­не­ма­таг­ра­фіс­та­мі. Экра­ні­за­цыя яго «Дзі­ка­га па­ля­ван­ня ка­ра­ля Ста­ха» Ва­ле­ры­ем Ру­бін­чы­кам у 1979 го­дзе ста­ла ад­ным з са­мых па­спя­хо­вых у мас­тац­кім і ка­мер­цый­ным пла­нах да­сяг­нен­няў «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма». Як і ў вы­пад­ку з экра­ні­за­цы­яй Мі­ха­ілам Пта­шу­ком ра­ма­на «Чор­ны за­мак Аль­шан­скі», Ула­дзі­мір Ка­рат­ке­віч аса­біс­та пра­ца­ваў над сцэ­на­ры­ям гэ­тай стуж­кі. Ужо па­сля смер­ці пісь­­мен­ні­ка свет уба­чы­лі «Ма­ці Ура­га­ну» Юрыя Ма­ру­хі­на (1990) і «Сі­вая ле­ген­да» Баг­да­на Па­рэм­бы, ка­рот­ка­мет­раж­ны «Па­ром на бур­най ра­цэ» Ула­дзі­мі­ра Бо­ку­на (1988).

По­спех фі­ль­маў па тво­рах Ка­рат­ке­ві­ча тлу­ма­чыц­ца не то­ль­кі та­лен­там аўта­ра і доб­рым ве­дан­нем гіс­то­рыі — по­стма­дэр­ніс­цкая кан­цэп­цыя про­зы пі­сь­мен­ні­ка ве­ль­мі доб­ра кла­дзец­ца на мо­ву кі­но, а на­цы­яна­ль­ная асно­ва над­ае ство­ра­ным у са­вец­кія ча­сы экра­ні­за­цы­ям амаль рэ­ва­лю­цый­нае ад­цен­не.

Пра тое, што твор­часць Ула­ді­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча па-ра­ней­ша­му на­тхняе кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў, свед­чыць на­ступ­ны факт: за апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе ра­бі­ла­ся не­ка­ль­кі спроб даць па­ча­так пра­цы над экра­ні­за­цы­яй, ві­даць, са­ма­га аб­яца­ль­на­га ў сэн­се на­цы­яна­ль­най тэ­мы ра­ма­на пі­сь­мен­ні­ка «Ка­ла­сы пад сяр­пом тва­ім». Ві­да­воч­на, гэ­та мо­жа ўва­со­біц­ца ў вы­гля­дзе тэ­ле­се­ры­яла. Зрэш­ты, бе­ла­рус­кія кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты ма­юць ста­ноў­чы во­пыт шмат­се­рый­ных фі­ль­маў — у 1998 го­дзе кі­на­рэ­жы­сёр Ула­дзі­мір Арлоў на бе­ла­рус­кім тэ­ле­ба­чан­ні вы­пус­ціў 33-се­рый­ную экра­ні­за­цыю апо­вес­ці поль­ска­га пі­сь­мен­ні­ка Стэ­фа­на Жа­ром­ска­га «Вер­ная ра­ка», падзеі якой раз­гор­тва­юцца пад­час па­ўстан­ня Кас­ту­ся Ка­лі­ноў­ска­га.

ПЕР­ШЫ БЕ­ЛА­РУС­КІ

Шмат­лі­кія пра­па­но­вы зняць «пер­шы бе­ла­рус­кі гіс­та­рыч­ны» так ці інакш ідуць па­ра­ле­ль­на дыс­ку­сі­ям пра мэ­ты існа­ван­ня гіс­та­рыч­на­га кі­но. Апош­няе час­цей за ўсё звяз­ва­ецца са спро­ба­мі зняць «пер­шы бе­ла­рус­кі блак­бас­тар». Зрэш­ты, та­кую за­да­чу ста­ві­лі пе­рад са­бой ства­ра­ль­ні­кі шы­ро­ка­вя­до­май кар­ці­ны «Анас­та­сія Слуц­кая» (2003) рэ­жы­сёр Юрый Ялхоў і дра­ма­тург Ана­толь Дзя­лен­дзік.

Спро­ба «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма» зняць ві­до­віш­чную і ка­са­вую стуж­ку на той раз, хут­чэй, не ўда­ла­ся з-за не­дас­ка­на­лас­ці шмат якіх яе склад­ні­каў — на па­чат­ку ХХІ ста­год­дзя твор­чыя і тэх­ніч­ныя маг­чы­мас­ці «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма» яўна ад­ста­ва­лі ад уз­роў­ню раз­віц­ця сус­вет­на­га кі­но. У «Ма­сак­ры» Андрэя Ку­дзі­нен­кі (2010), по­стма­дэр­ніс­цкай фан­та­зіі па ма­ты­вах вя­до­ма­га апа­вя­дан­ня Пра­спэ­ра Мэ­ры­мэ «Ло­кіс», ад­па­вед­ныя та­му ча­су на­быт­кі сфе­ры кі­но ўжо вы­ка­рыс­тоў­ва­юцца. Але на ша­ра­го­ва­га гле­да­ча асаб­лі­ва­га ўплы­ву яны не ме­лі, і стуж­ка не за­ста­ла­ся ў шы­ро­кай гля­дац­кай па­мя­ці. А вось ма­ла­бю­джэт­ная аўтар­ская дра­ма «Аку­па­цыя. Міс­тэ­рыі» та­го ж Ку­дзі­нен­кі па сцэ­на­рыі Аляк­сан­дра Ка­ча­на ста­ла заў­важ­ным по­стма­дэр­ніс­ц­кім вы­каз­ван­нем не сто­ль­кі пра Дру­гую сус­вет­ную, пад­час якой ад­бы­ва­юцца падзеі фі­ль­ма, але і па сут­нас­ці пра га­лоў­ны кан­флікт у бе­ла­рус­кім кі­но, з са­ма­га па­чат­ку штуч­на па­збаў­ле­на­га пры­кмет на­цы­яна­ль­на­га.

Па­пу­ляр­насць гіс­та­рыч­ных фі­ль­маў пе­ра­аца­ніць ве­ль­мі цяж­ка. Ад­нак бе­ла­рус­кія кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты то­ль­кі па­чы­на­юць асвой­ваць пра­сто­ру айчын­най гіс­то­рыі. У гэ­тым сэн­се пе­рад імі не­ве­ра­год­ны вы­бар маг­чы­мас­цей, тэм і кі­рун­каў. Ме­на­ві­та кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты спры­чы­ні­лі­ся ства­рэн­ню на­цы­яна­ль­ных мі­фа­ло­гій амаль што ўсіх раз­ві­тых кра­ін у мі­ну­лым ста­год­дзі. Бе­ла­рус­ка­му кі­но да­во­дзіц­ца на­га­няць ка­лег, а бе­ла­рус­ка­му гле­да­чу — ча­каць ці­ка­ва­га і трап­на­га вы­каз­ван­ня пра мі­ну­лае, якое да­во­дзіц­ца ўзнаў­ляць, ня­гле­дзя­чы на га­ды за­ба­рон і ідэй­ных кам­пра­мі­саў.