Тан­ца­ва­ль­ная ге­амет­рыя

№ 2 (443) 01.02.2020 - 28.02.2020 г

«Суп­рэ­ма­тыч­ны ба­лет»
Ві­цеб­ску на­ле­жыць вы­ключ­ная ро­ля ў апра­ба­цыі і рас­паў­сю­джван­ні аван­гар­дных пра­ктык. Як адзна­чае тэ­атраз­наў­ца Тац­ця­на Ка­то­віч, Ві­цебск — адзі­ны з гара­доў Бе­ла­ру­сі, дзе яшчэ ў пер­шай чвэрці XX ста­год­дзя атры­ма­ла ўва­саб­лен­не кан­цэп­цыя ма­дэр­ніс­цка­га сцэ­ніч­на­га мыс­лен­ня. Не­вы­пад­ко­ва ме­на­ві­та тут 6 лю­та­га 1920 го­да бы­ла ажыц­цёў­ле­на на­ва­тар­ская і «пер­шая ў све­це», як аб­вяш­ча­ла афі­ша, па­ста­ноў­ка «Суп­рэ­ма­тыч­на­га ба­ле­та».

Аўтар­кай сцэ­на­ра і рэ­жы­сёр­кай вы­сту­пі­ла па­сля­доў­ні­ца Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча і ўдзе­ль­ні­ца УНО­ВІ­Са Ні­на Ко­ган, а сім­ва­ліч­ны­мі пер­са­на­жа­мі — ка­ля­ро­выя ге­амет­рыч­ныя фор­мы: чор­ны квад­рат, чыр­во­ны квад­рат і ко­ла. Спек­такль ства­раў­ся ў час та­та­ль­на­га аб­наў­лен­ня ўсіх ві­даў мас­тац­тва і аку­му­ля­ваў у са­бе роз­ныя сты­ліс­тыч­ныя тэн­дэн­цыі. Най­важ­ней­шая з іх звя­за­ная з уз­дзе­яннем на тэ­атр най­ноў­шых ад­крыц­цяў у вы­яўлен­чым мас­тац­тве і архі­тэк­ту­ры. Так, ку­біс­тыч­ны пад­ыход да арга­ні­за­цыі ру­ху вы­ка­рыс­тоў­ваў Вац­лаў Ні­жын­скі ў «Па­сля­паў­дзён­ным ад­па­чын­ку фаў­на» (1912), а яго­ная сяс­тра Бра­ніс­ла­ва пад уплы­вам бес­прад­мет­на­га жы­ва­пі­су Аляк­сан­дры Экс­тэр у 1919—1920-х за­ма­лёў­вае мі­зан­сцэ­ны сва­іх пер­шых аб­страк­тных ба­ле­таў. На іх — пад­обныя да «Ка­ля­ро­вых ды­на­мік» Экс­тэр кам­па­зі­цыі з ко­лаў, эліп­саў, па­ра­бал, трох­кут­ні­каў, на­пру­жа­ных ды­яга­на­ль­ных па­бу­доў.

У «Фе­ервер­ку» (1917) мас­так Джа­ко­ма Ба­ла цал­кам ад­мо­віў­ся ад акцё­раў: пад му­зы­ку Іга­ра Стра­він­ска­га ру­ха­лі­ся аб’ёмныя ге­амет­рыч­ныя дэ­ка­ра­цыі і мя­ня­ла­ся асвят­лен­не. Пры­па­доб­ніц­ца да сцэ­ног­ра­фаў за­клі­каў артыс­таў Фер­нан Ле­жэ ў арты­ку­ле «Ба­лет-спек­такль, аб’ект-спек­такль»: «Хай яны [акцё­ры] па­го­дзяц­ца стаць час­ткай спек­так­ля "на роў­ных", хай пры­муць ро­лю ру­хо­май дэ­ка­ра­цыі, хай са­мі на­блі­жа­юць над­ыход эры спек­так­ля-аб’екта». Не­ль­га не зга­даць і сцэ­ніч­ныя кам­па­зі­цыі Ва­сі­ля Кан­дзін­ска­га, у якіх та­нец стра­ціў сю­жэт­насць і пе­ра­тва­рыў­ся ў «аб­страк­тна дзе­ючы рух».

Ад­нак бо­льш за ўсё ка­на­та­цый з «Суп­рэ­ма­тыч­ным ба­ле­там» вы­яўля­ецца ў тэ­атра­ль­ных экс­пе­ры­мен­тах Баў­хаў­зу: у пры­ват­нас­ці, у спек­так­лях ня­мец­ка­га мас­та­ка, сцэ­ног­ра­фа, ха­рэ­огра­фа Оска­ра Шле­ме­ра. У яго кан­струк­ты­віс­цкіх па­ста­ноў­ках цес­на ўза­ема­дзей­ні­ча­юць та­нец і ску­льп­ту­ра, сцэ­наг­ра­фія і жы­ва­піс, ды­зайн і рэ­жы­су­ра (мож­на ўба­чыць шмат агу­ль­на­га па­між жы­ва­пі­сам, ску­льп­тур­ны­мі пра­ца­мі і тэ­атра­ль­ны­мі кас­цю­ма­мі Шле­ме­ра). Як і Ма­ле­ві­ча, Шле­ме­ра ці­ка­віць ідэя вы­йсця плос­кай вы­явы ў аб’ём — ства­рэн­не ру­хо­мых пра­сто­ра­вых кам­па­зі­цый з да­па­мо­гай роз­ных фор­маў і фі­гур: «Па­сля та­го як я, па­чаў­шы з жы­ва­пі­су, да­йшоў да рэ­ль­ефаў і ка­ля­ро­вых ску­льп­тур, мне ні­чо­га ўжо не каш­та­ва­ла пе­ра­нес­ці пад­обныя ску­льп­тур­ныя прад­стаў­лен­ні на тан­цоў­шчы­каў і зра­біць іх явай у пра­сто­ра­вым ру­ху». Гэ­тыя по­шу­кі пры­вя­лі да ства­рэн­ня зна­ка­мі­та­га «Тры­ядыч­на­га ба­ле­та» (1922), у якім це­ла, сха­ва­нае за ге­амет­рыч­ны­мі фор­ма­мі кас­цю­ма, ста­на­ві­ла­ся аб’ектам, а сцэ­ніч­нае дзея­нне — рыт­міч­най гу­ль­нёй лі­ній і фі­гур, ко­ле­ру і свят­ла, ру­ху і пра­сто­ры. Агу­ль­ным бы­ло і імкнен­не да «рас­ча­ла­веч­ван­ня», дэ­пер­са­на­лі­за­цыі акцё­ра, пе­ра­тва­рэн­не яго ў адзін з эле­мен­таў аб­страк­тнай кам­па­зі­цыі. Ад­нак ка­лі Шле­мер, пра­цяг­ва­ючы тра­ды­цыі ня­мец­кіх ра­ман­ты­каў Ген­ры­ха фон Клей­ста і Эрнста Тэ­адо­ра Гоф­ма­на, пры­па­даб­няў це­ла да «кун­стфі­гу­ры» (штуч­ная істо­та), ма­ры­янет­кі, то Ма­ле­віч ад­маў­ляў­ся ад уся­ля­кіх пры­кмет антра­па­мор­фнас­ці. Ві­зу­аль­ная дра­ма­тур­гія ў «Суп­рэ­ма­тыч­ным ба­ле­це» бу­да­ва­ла­ся на вы­раз­нас­ці ўжо не аб’ёмных кас­цю­маў і акцё­раў-ме­ха­ніз­маў, а ру­хо­мых ка­ля­ро­вых плос­кас­цяў.

Як адзна­чае гіс­то­рык тэ­атра Вік­тар Бя­роз­кін, спек­такль Ні­ны Ко­ган стаў «пер­шай спро­бай ажы­віць, пры­вес­ці ў рух са­му струк­ту­ру суп­рэ­ма­тыч­на­га жы­ва­пі­су з да­па­мо­гай пе­ра­во­ду кар­ці­ны, на­пі­са­най на плос­кас­ці па­лат­на, са стан­ко­вай фор­мы ў фор­му сцэ­ніч­на­га дзея­ння, якое раз­ві­ва­ецца ў пра­сто­ры і ча­се». Сцэ­нар ба­ле­та, ня­звык­лы па за­ду­ме, мас­тач­ка вы­кла­ла ў аль­ма­на­ху «УНО­ВІС» № 1: «Суп­рэ­ма­тыч­ны ба­лет, па­стаў­ле­ны 6 лю­та­га 1920 г. у Ві­цеб­ску, па­ві­нен быў быць з’яўлен­нем асноў­ных форм — эле­мен­таў ру­ху, яго раз­гор­тван­ня, рос­кві­ту з цэн­тра ў па­ра­дку кан­трас­на­га сле­да­ван­ня мно­гіх фі­гур: 1) лі­ніі спа­чат­ку, 2) пе­ра­тва­рэн­не ў крыж, 3) пе­ра­тва­рэн­не па ды­яга­на­лі, пе­ра­тва­ра­ецца ў зор­ку, 4) пе­ра­тва­ра­ецца ў ко­ла, 5) ко­ла ста­но­віц­ца квад­ра­там». Чым не апі­сан­не ані­ма­цый­на­га фі­ль­ма ці ма­люн­каў камп’ютар­най гра­фі­кі?

Ві­зу­аль­ная сты­ліс­ты­ка па­ста­ноў­кі акцэн­та­ва­ла ге­амет­рыю пра­сто­ры праз пе­ра­мяш­чэн­не квад­ра­та, кры­жа, ко­ла, лі­ніі, ду­гі і г.д., сцвяр­джа­ючы пер­шын­ства чор­на­га квад­ра­та як най­вы­шэй­шай фор­мы. На пер­шы план тут вы­хо­дзі­ла не акцёр­ская ігра, як у кла­січ­ным тэ­атры, а сцэ­наг­ра­фія Ма­ле­ві­ча і архі­тэк­та­ніч­ныя кам­па­зі­цыі цел-аб’ектаў у пра­сто­ры (іх рух ства­раў­ся вы­ка­наў­ца­мі, што тры­ма­лі пе­рад са­бой шчы­ты роз­ных фор­маў). «Плас­ты­ка і рытм, на асно­ве якіх існа­ваў тэ­атр тан­ца і якія ме­лі каш­тоў­насць па-за дра­ма­тыч­ным сю­жэ­там, у суп­рэ­ма­тыч­ным ба­ле­це бы­лі зве­дзе­ныя да ге­амет­рыч­най ба­зы», — пі­ша Тац­ця­на Ка­то­віч. Пры гэ­тым асноў­ныя ге­амет­рыч­ныя фор­мы не про­ста пе­ра­мяш­ча­лі­ся па сцэ­не ў пэў­най па­сля­доў­нас­ці, а ўтва­ра­лі суп­рэ­ма­тыч­ныя фі­гу­ры. Звес­так пра тое, ці гу­ча­ла пад­час дзеі му­зы­ка, не за­ха­ва­ла­ся.

Сён­ня та­кі твор на­зва­лі б між­дыс­цып­лі­нар­ным, ува­соб­ле­ным на па­меж­жы роз­ных ві­даў мас­тац­тва. Да­след­чы­ца рус­ка­га аван­гар­ду Аляк­сан­дра Шац­кіх вы­зна­чае «Суп­рэ­ма­тыч­ны ба­лет» як пер­шы ў гіс­то­рыі сус­вет­на­га мас­тац­тва пер­фор­манс, а Вік­тар Бя­роз­кін ад­но­сіць яго да тэ­атра мас­та­ка, дзе твор­ца са­чы­няе спек­такль як струк­ту­ру ды­на­міч­ных ві­зу­аль­ных кам­па­зі­цый. Ка­лі ж ка­заць пра ўлас­на ха­рэ­агра­фіч­ны склад­нік, то «Суп­рэ­ма­тыч­ны ба­лет» уяў­ляе з ся­бе пры­клад так зва­на­га «чыс­та­га ру­ху» ці аб­страк­тна­га ру­ху, да ства­рэн­ня яко­га за­клі­ка­лі мно­гія дзея­чы та­га­час­най сцэ­ны. На­прык­лад, рэ­жы­сёр Сяр­гей Рад­лаў пад­ахвоч­ваў акцё­раў «бес­прад­мет­на тва­рыць гу­ка­выя і пра­сто­ра­выя фор­мы, цу­доў­ныя са­мі па са­бе, без за­кла­дзе­на­га ў іх лі­та­ра­тур­на­га змес­ту».

Гэ­ты ра­ды­ка­ль­ны дос­вед ака­заў­ся адзін­ка­вым для свай­го ча­су і не атры­маў пра­ця­гу ў сцэ­ніч­ным мас­тац­тве Бе­ла­ру­сі. Пра яго ўзга­да­лі то­ль­кі ў 1990-я — на хва­лі ад­ра­джэн­ня імё­наў і ку­ль­тур­най спад­чы­ны Ві­цеб­ска. Аван­гар­дны «ген» го­ра­да атры­маў но­вае жыц­цё ў дзей­нас­ці Між­на­род­на­га фес­ты­ва­лю су­час­най ха­рэ­агра­фіі (IFMC), пер­ша­га фо­ру­му contemporary dance на ўсёй по­стса­вец­кай пра­сто­ры. А ў 2003 го­дзе ў Ві­цеб­ску зноў ад­бы­ла­ся прэм’ера «Суп­рэ­ма­тыч­на­га ба­ле­та» (аўтар­ства кан­цэп­цыі Тац­ця­ны Ка­то­віч, ха­рэ­агра­фія Анас­та­сіі Ма­ха­вай, камп’ютар­ная гра­фі­ка Аляк­сея Ерма­ка).

Зга­да­ны спек­такль не стаў рэ­кан­струк­цы­яй па­пя­рэд­няй па­ста­ноў­кі. Хут­чэй, гэ­та бы­ла фан­та­зія на тэ­мы і воб­ра­зы «Суп­рэ­ма­тыч­на­га ба­ле­та» па­чат­ку мі­ну­ла­га ста­год­дзя. Но­вая вер­сія — гэ­та скла­да­ны па­лім­псест, ры­за­ма­тыч­ная мас­тац­кая рэ­аль­насць, якая злу­ча­ла ў адзі­ную се­ман­тыч­ную пра­сто­ру па­ча­так XX ста­год­дзя з па­чат­кам XXI, ад­крыц­ці тэ­атра­ль­на­га аван­гар­да 1920-х з пры­ёма­мі contemporary art. Пра гэ­та га­во­рыць Тац­ця­на Ка­то­віч: «Пры­све­ча­ны "Суп­рэ­ма­тыч­на­му ба­ле­ту" 1920 го­да, "Суп­рэ­ма­тыч­ны ба­лет" 2003-га ўяў­ляе з ся­бе з’яву су­час­най свя­до­мас­ці. Грун­ту­ючы­ся на ге­амет­рыч­ным ру­ху, акцэн­та­ва­ным Ні­най Ко­ган у аб’ёмна-плос­кас­най вер­сіі; на вы­яўлен­ні ў ру­ка­пі­сы-апі­сан­ні ба­ле­та ідэі Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча пра раз­гор­тван­не фор­мы ў пра­сто­ры; на энер­ге­тыч­ных вы­на­ход­ствах Оска­ра Шле­ме­ра ў кан­ста­та­цыі актыў­ных кро­пак сцэ­ны, мы бу­да­ва­лі па­ста­ноў­ку, звя­за­ную з сён­няш­нім раз­умен­нем уз­ае­ма­адно­сін трох­мер­най фі­зіч­най рэ­аль­нас­ці і вір­ту­аль­най рэ­аль­нас­ці,не­амі­фа­ла­гіз­ма, міс­тыч­най пра­сто­ры-ча­су, тэк­сту і падзеі, артэ­фак­та. Га­лоў­ны ма­тыў пры­свя­чэн­ня — са­мо пры­свя­чэн­не як інтэр­прэ­та­цыя артэ­фак­та мі­ну­ла­га праз су­час­ны артэ­факт».

«Суп­рэ­ма­тыч­ны ба­лет» стаў кры­ні­цай інспі­ра­цыі і для дзея­чаў бе­ла­рус­ка­га су­час­на­га мас­тац­тва. Да­стат­ко­ва зга­даць пер­фор­ман­сы Люд­мі­лы Ру­са­вай і Іга­ра Каш­ку­рэ­ві­ча, дзей­насць ві­цеб­ска­га твор­ча­га аб’яднан­ня «Квад­рат» і інш.