Касмічны ген супрэматызму

№ 2 (443) 01.02.2020 - 28.02.2020 г

Ла­зар Хі­дэ­кель
Вы­ста­ва «Нас зра­зу­ме­юць праз 100 га­доў. Ла­зар Хі­дэ­кель», што пра­цуе ў На­цы­я­наль­­ным мас­тац­кім му­зеі Бе­ла­русі, ста­ла га­лоў­най падзе­яй маш­таб­на­га пра­екта #UNOVIS100, які рэ­алі­зу­ецца Цэн­трам бе­ла­рус­ка-яўрэй­скай ку­ль­тур­най спад­чы­ны су­мес­на з Му­зе­ем гіс­то­рыі Ві­цеб­скай на­род­на­й мас­тац­ка­й ву­чэльні і кам­па­ні­яй А1. Дзя­ку­ючы пад­трым­цы А1 для вы­ста­вы з Нью-Ёрка да­стаў­ле­ны ка­ля ста ары­гі­на­ль­ных ра­бот і да­ку­мен­ты УНО­ВІ­Са з архі­ва ся­м’і Хі­дэ­ке­лей.

«Сло­вы Ла­за­ра Хі­дэ­ке­ля "Нас зра­зу­ме­юць праз 100 га­доў" і міс­тыч­ныя су­па­дзен­ні на­тхні­лі на ства­рэн­не кан­цэп­цыі вы­ста­вы. Выдатна, што пер­шая на ра­дзі­ме пер­са­на­ль­ная экспазіцыя Хі­дэ­ке­ля бу­дзе пра­хо­дзіць у яго дзень на­ра­джэн­ня — 29 лю­та­га. Праз 100 га­доў Бе­ла­русь зноў мож­на на­зваць цэнт­рам раз­віц­ця тэх­на­ло­гій бу­ду­чы­ні. Каб пад­крэс­ліць гэ­тую ідэю, да пра­цы над вы­ста­вай пры­цяг­ну­ты ма­ла­дыя бе­ла­рус­кія архі­тэк­та­ры і IT-спе­цы­яліс­ты ў вір­ту­аль­най рэ­аль­нас­ці. Рых­ту­ецца шэ­раг ка­ла­ба­ра­цый з ды­зай­не­ра­мі, су­пра­ва­джа­ль­ная пра­гра­ма лек­цый і ме­рап­ры­емстваў ды іншыя ці­ка­выя пра­екты, звя­за­ныя з твор­час­цю УНО­ВІ­Са і Хі­дэ­ке­ля», — адзна­чы­ла за­сна­ва­ль­ні­ца Цэн­тра бе­ла­рус­ка-яўрэй­скай ку­ль­тур­най спад­чы­ны Ма­я Кац­не­ль­сон.

Пра спад­чы­ну УНОВІСа, бу­ду­чы­ню і ка­ра­ні вя­лі­ка­га сты­лю ХХ ста­год­дзя мы раз­маў­ля­ем з гас­ця­мі з Нью-Ёрка. Гэ­та сын Ла­за­ра, архі­тэк­тар і ды­зай­нер Марк Хі­дэ­кель з жон­кай Рэ­гі­най Хі­дэ­кель, док­та­ркай мас­тац­тваз­наў­ства, а так­са­ма іх сы­нам — архі­тэк­та­рам Ра­ма­нам Хі­дэ­ке­лем. Ка­лі Марк і Ра­ман раз­ві­ва­юць ідэі Ла­за­ра ў сва­іх архі­тэк­тур­ных пра­ектах, то Рэ­гі­на пра­цуе з архі­вам, за­йма­ючы­ся як па­пу­ля­ры­за­цы­яй ідэй Ла­за­ра Хі­дэ­ке­ля, так і ўклю­чэн­нем яго спад­чы­ны ў кан­тэкст сус­вет­на­га мас­тац­тва. Сям'я Хідэкелей прыязджала ў Мінск у кастрычніку мінулага года для уру­чэн­ня Прэ­міі імя Ла­за­ра Хі­дэ­ке­ля, прызначанай для маладых архітэктараў за інавацыйныя і экалагічныя праекты.

 

Які га­лоў­ны вы­нік ва­шай па­ездкі ў Бе­ла­русь, у Ві­цебск, дзе вы апы­ну­лі­ся ў сце­нах мас­тац­кай ву­чэ­ль­ні, якую за­кан­чваў Ла­зар Хі­дэ­кель?

Марк Хі­дэ­кель: Я ве­ль­мі ра­ды, што імя май­го ба­ць­кі і на­стаў­ні­ка вяр­ну­ла­ся на ра­дзі­му. Сто га­доў та­му ме­на­ві­та ў Ві­цеб­ску гру­па мясц­овых пад­лет­каў пад кі­раў­ніц­твам сва­іх вы­біт­ных вы­клад­чы­каў — Ша­га­ла, Лі­сіц­ка­га, Ма­ле­ві­ча — ства­ра­ла но­вае мас­тац­тва, якое ста­ла са­мым ра­ды­ка­ль­ным кі­рун­кам аван­гар­ду і па­ўплы­ва­ла на ку­ль­ту­ру XX і XXI ста­год­дзяў. З суп­рэ­ма­тыз­му вы­рас­ла не то­ль­кі су­час­ная архі­тэк­ту­ра, але і кан­цэп­ту­аль­нае мас­тац­тва, урба­ніс­ты­ка, эка­ла­гіч­нае мыс­лен­не, пі­яне­рам яко­га быў Ла­зар Хі­дэ­кель. Ідэі за­ха­ван­ня і ад­на­ўлен­ня пры­род­на­га ася­род­дзя, а так­са­ма аб­аро­ны ча­ла­ве­ка ад ура­га­наў, зем­лят­ру­саў і па­во­дак за­кла­да­юцца і ў пра­екты су­час­ных архі­тэк­та­раў — ме­на­ві­та та­кі пад­ыход мы ха­це­лі пад­тры­маць, ка­лі вы­ра­шы­лі ўру­чаць прэ­мію.

Ад­бы­ло­ся ад­на­ўлен­не гіс­та­рыч­най спра­вяд­лі­вас­ці: ідэі суп­рэ­ма­тыз­му, ка­лі ста­ла зра­зу­ме­ла, што іх час пры­йшоў, вяр­та­юцца ў Бе­ла­русь.

Да­вай­це па­чнём з вы­то­каў: як Ла­зар Хі­дэ­кель, сын му­ля­ра, у 14 га­доў па­тра­піў у Ві­цеб­скую мас­тац­кую ву­чэ­ль­ню і як — уся­го ў 15 га­доў — стаў ад­ным са ства­ра­ль­ні­каў аб’­яднан­ня УНО­ВІС?

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Ся­м’я Ла­за­ра пе­ра­еха­ла з По­ла­цка ў кан­цы XIX ста­год­дзя, у нас за­ха­ва­лі­ся да­ку­мен­ты, як яны па­сту­по­ва аб­жы­ва­лі­ся ў Ві­цеб­ску: ку­пі­лі час­тку до­ма, по­тым дру­гую. Та­та быў му­ля­рам, ён быў, як мы ця­пер раз­уме­ем, кі­раў­ні­ком бры­га­ды, якая ка­рыс­та­ла­ся па­ва­гай. Ма­ма бы­ла краў­чы­хай, яна аб­шы­ва­ла шля­хет­ных дам і на­ват ства­ра­ла кас­цю­мы для Ві­цеб­ска­га тэ­атра. І Ла­зар Мар­ка­віч мне ка­лі­сь­ці ска­заў, што пер­шыя пла­ны, якія ён уба­чыў, — бы­лі вы­край­кі ма­мы. Ла­зар, улю­бё­нец і пе­рад­апош­ні хлоп­чык у ся­м’і, дзя­ку­ючы ся­мей­най рэ­пу­та­цыі стаў ву­чыц­ца ў прэс­тыж­най Аляк­сан­драў­скай гім­на­зіі. Атрым­лі­ваў ён і яўрэй­скую ад­ука­цыю. Быў ле­ту­цен­ным, у сва­іх за­пі­сах пі­ша, як ха­дзіў па Ві­цеб­ску, у аб­ло­ках мро­іўся ме­сія, ён шу­каў там зна­кі бу­ду­чы­ні. А ў бу­ду­чы­ні ён сус­трэў сяб­роў, увай­шоў у ка­лек­тыў зна­ка­мі­тай шко­лы,

і яго ме­сі­ямі ста­лі Ша­гал, Лі­сіц­кі і Ма­ле­віч. Апош­ні быў для яго вы­зна­ча­ль­най фі­гу­рай. Ла­зар лю­біў Мар­ка Ша­га­ла, які пры­няў яго ў шко­лу, ха­дзіў з ім на пле­нэ­ры, за­пра­сіў удзе­ль­ні­чаць у зна­ка­мі­тай вы­ста­ве 1919 го­да мас­коў­скіх і мясц­овых мас­та­коў на­роў­ні са зна­ка­мі­ты­мі май­стра­мі аван­гар­ду. Але хоць Ша­гал уся­ляк за­ахвоч­ваў по­спе­хі вуч­ня вы­со­кі­мі ацэн­ка­мі і прэ­мі­ямі, Ла­зар усё ж вы­браў шлях суп­рэ­ма­тыз­му. А ка­лі Ша­гал пры­ехаў у 1973 го­дзе ў Ле­нін­град, то за­ха­цеў сус­трэц­ца з Ла­за­рам і ска­заў яму з жа­лем: «На­вош­та ты стаў архі­тэк­та­рам? Ты быў та­кі та­ле­на­ві­ты мас­так, адзін з леп­шых ма­іх вуч­няў».

Шчас­лі­вы вы­па­дак быў у тым, што ся­м’я Ла­за­ра жы­ла ў та­кім го­ра­дзе, як Ві­цебск...

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: У Ві­цеб­ска бы­ло вы­дат­нае ста­но­віш­ча як чы­гу­нач­на­га вуз­ла на скры­жа­ван­ні шля­хоў па­між Рас­іяй і Еўро­пай. Та­му ў го­рад па­ста­янна пры­язджа­лі важ­ныя ку­ль­тур­ныя фі­гу­ры. Не­йкі час сім­фа­ніч­ным аркес­трам кі­ра­ваў вы­біт­ны ды­ры­жор Мі­ка­лай Ма­ль­ко, з да­чкой яко­га Ла­зар быў зна­ё­мы, пра­ца­ва­ла ба­лет­ная шко­ла пе­цяр­бур­гскай ба­ле­ры­ны Андэр­сан, дзе ву­чы­лі­ся мясц­овыя пан­енкі, у мас­тац­кай шко­ле вы­кла­да­лі вы­дат­ныя асобы, мно­гія, як Да­бу­жын­скі, Пу­ні, Ба­гус­лаў­ская, Фа­льк, ка­рот­кі час, але па­кі­ну­лі важ­ны след у жыц­ці сту­дэн­таў. Да­бу­жын­скі быў вы­клад­чы­кам Ла­за­ра па ма­ля­ван­ні і аква­рэ­лі, і гэ­ты дос­вед лёг у асно­ву яго май­стэр­ства. З’я­віў­ся Лі­сіц­кі, да­во­лі ра­на, і Ла­зар за­пі­саў­ся ў яго клас, та­му што та­та быў бу­даў­ні­ком, і ён ма­рыў стаць архі­тэк­та­рам, каб пе­ра­ўзыс­ці яго. Лі­сіц­кі вы­кла­даў ты­па­гра­фі­ку і архі­тэк­ту­ру. У гэ­ты час Лі­сіц­кі пе­ра­жы­ваў тран­сфар­ма­цыю. У ран­ні пе­ры­яд ён зна­хо­дзіў­ся пад уздзеяннем Ша­га­ла. Сус­трэ­ча з Ма­ле­ві­чам зра­бі­ла на яго вы­ра­ша­ль­ны ўплыў, ён па­чаў ру­хац­ца ў бок мі­ні­ма­ліз­му. А Ма­ле­ві­ча ён сус­трэў яшчэ да пры­езду ў Ві­цебск. Яны пра­вя­лі ноч у раз­мо­вах, па­сля ча­го Лі­сіц­кі зра­зу­меў: суп­рэ­ма­тызм — гэ­та но­вы за­па­вет, на гле­бе яко­га вы­рас­це но­вае мас­тац­тва.

На­ву­чан­не ў май­стэр­ні Лі­сіц­ка­га ве­ль­мі па­ўплы­ва­ла на Ла­за­ра, найперш та­му, што на­стаў­нік быў мыс­ля­ром. Вучням шко­лы надзвычай па­шан­ца­ва­ла, што ў іх бы­лі не про­ста мас­та­кі, якія ву­чы­лі іх ма­ля­ваць, а асо­бы, што пры­му­ша­лі іх раз­ва­жаць, ад­кры­ва­лі пе­рад імі не­ве­ра­год­ныя плас­ты ку­ль­ту­ры. Лі­сіц­кі меў цу­доў­ную архі­тэк­тур­ную ад­ука­цыю, атры­ма­ную ў Гер­ма­ніі, па­сля за­вяр­шаў на­ву­чан­не ў Мас­кве, і ён да гэ­та­га ча­су пры­зна­ны мас­так, гра­фік...

Ка­лі пры­язджае Ма­ле­віч, усё пры­нцы­по­ва мя­ня­ецца. Ма­ле­віч — лі­дар, ён «за­хоп­лі­вае» мо­ладзь, якая быц­цам гэ­та­га і ча­ка­ла: яна за­кі­пае як на драж­джах. Ад­ра­зу ўтва­ры­ла­ся гру­па най­бо­льш бліз­кіх да Ма­ле­ві­ча вуч­няў, яны змаг­лі яго зра­зу­мець, што, між іншым, бы­ло ня­прос­та. Тыя, хто сап­раў­ды за­сво­ілі суп­рэ­ма­тызм, здзей­сні­лі не­ве­ра­год­ны ска­чок з XIX ста­год­дзя ў XXI. На­сам­рэч рэ­аль­ных суп­рэ­ма­тыс­таў бы­ло трое — Хі­дэ­кель, Чаш­нік і Су­эцін. Чар­він­ка мог быць чац­вёр­тым, ад­нак яго ра­бот пра­ктыч­на не за­ха­ва­ла­ся. Ён не па­ехаў з імі ў Пет­раг­рад, за­стаў­ся ў Ві­цеб­ску па ся­мей­ных пры­чы­нах. Гэ­та ве­ль­мі тра­гіч­ная гіс­то­рыя: Чар­він­ка за­хоў­ваў спад­чы­ну сва­іх сяб­роў па шко­ле, але, ка­лі па­ча­ла­ся вай­на, ён з’ехаў, цу­дам да­браў­ся да Ле­нін­гра­да, а ўсе на­ву­ча­ль­ныя ра­бо­ты, у тым лі­ку і Хі­дэ­ке­ля, мно­гія з якіх Ша­гал рэ­ка­мен­да­ваў для му­зея шко­лы, зга­рэ­лі. Пад­час вай­ны на­огул усё ў Ві­цеб­ску зга­рэ­ла. Цу­дам за­ха­ва­лі­ся пра­цы Пэ­на, іх па­спе­лі змяс­ціць у скры­ні і за­ка­паць. І ад твор­чай спад­чы­ны гру­пы УНО­ВІС у го­ра­дзе Ві­цеб­ску зу­сім ні­чо­га не за­ста­ло­ся.

Гіс­то­рыя пе­ра­езду мас­та­коў у Пет­раг­рад ве­ль­мі ці­ка­вая. Ста­яла пы­тан­не, ку­ды ісці. У Ака­дэ­мію мас­тац­тваў? Там вы­кла­даў Тат­лін, але ён не да­ваў сва­ім вуч­ням ні­якай шко­лы. Яны пра­ца­ва­лі пад­май­стра­мі на ства­рэн­ні ма­дэ­лі Пом­ні­ка III Інтэр­на­цы­яна­лу.

А Ма­ле­віч ні­ко­лі не пры­му­шаў сва­іх вуч­няў ста­на­віц­ца вы­ка­наў­ца­мі сва­іх улас­ных пра­ектаў; хоць і пра­па­ве­да­ваў ме­тад ка­лек­тыў­най твор­час­ці, але ён да­ваў ім маг­чы­масць за­ха­ваць інды­ві­ду­аль­насць і год­насць. Тэ­арэ­тыч­ныя лек­цыі, тлу­ма­чэн­не пры­нцы­паў суп­рэ­ма­тыз­му і на­ву­чан­не ме­та­дам вы­ка­нан­ня — усё гэ­та бы­ло скі­ра­ва­на на рас­крыц­цё твор­чай асо­бы мас­та­ка. Ён за­ра­жаў іх энер­гі­яй суп­рэ­ма­тыз­му.

Якая бы­ла ме­то­ды­ка вы­кла­дан­ня ў Ві­цеб­скай мас­тац­кай ву­чэ­ль­ні? Ці за­ста­лі­ся пра гэ­та ўспа­мі­ны Ла­за­ра Хі­дэ­ке­ля?

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Ла­зар быў адзі­ным сту­дэн­там ды­на­міч­най сту­дыі Ма­ле­ві­ча, мож­на ска­заць, быў яго аса­біс­тым вуч­нем. Мяр­ку­ючы па захаваных эскі­зах, ма­люн­ках і тэк­стах, іх ву­чы­лі фі­ла­со­фіі і ідэ­ям суп­рэ­ма­тыз­му, бо кож­ны эскіз Хі­дэ­ке­ля пры­све­ча­ны раз­бо­ру якой-не­будзь пра­бле­мы. Ён шу­кае, як эле­мен­ты кам­па­зі­цыі ўсту­па­юць у суп­рэ­ма­тыч­ныя су­адно­сі­ны адзін з ад­ным — энер­ге­тыч­на ўза­ема­дзей­ні­ча­юць, пе­ра­мяш­ча­юцца і су­па­стаў­ля­юцца. На­прык­лад, ён ма­люе чор­ны квад­рат і на­во­кал па­зна­чае сля­ды яго ру­ху, мі­ні­ма­ль­ны­мі срод­ка­мі над­ае кам­па­зі­цыі ды­на­мі­ку і ма­біль­­насць. У вы­ні­ку ства­ра­ецца вель­­мі гар­ма­ніч­ная і ды­на­міч­ная кам­па­зі­цыя, хоць і не­вя­лі­кая па па­ме­рах.

На­ву­чан­не за­клю­ча­ла­ся ў тым, што Ма­ле­віч з вуч­ня­мі раз­маў­ляў, вёў дыс­ку­сіі, да­ваў ім фор­му­лы суп­рэ­ма­тыз­му, якія вы­пра­цоў­ва­лі­ся і ўдас­ка­на­ль­ва­лі­ся не­пас­рэд­на ў гэ­ты час. Шко­ла пра­ца­ва­ла як ла­ба­ра­то­рыя. Та­му, ка­лі яны пе­ра­еха­лі ў Пет­раг­рад, Ма­ле­віч ад­ра­зу ж за­сна­ваў Інсты­тут мас­тац­кай ку­ль­ту­ры, бо лі­чыў, што суп­рэ­ма­тызм — гэ­та глы­бін­ны фе­но­мен, шма­туз­роў­не­вы кі­ру­нак, і спат­рэ­біц­ца шмат вы­сіл­каў, каб асэн­са­ваць яго і раз­віць у роз­ных ві­дах дзей­нас­ці, пе­ра­тва­рыць у тэ­орыю і пед­ага­гіч­ную сіс­тэ­му.

Ён усве­дам­ляў, што па­трэб­ная тэ­орыя суп­рэ­ма­тыз­му. Тое ж раз­умеў і Хі­дэ­кель, у іх бы­ло аб­са­лют­нае су­па­дзен­не па ад­чу­ван­нях і по­гля­дах на мно­гія пы­тан­ні. На­пэў­на, та­му Хі­дэ­кель і раз­ві­ваў ідэі Ма­ле­ві­ча ў сфе­ры архі­тэк­ту­ры, ды­зай­ну і мас­тац­тва ў на­ступ­ныя дзе­ся­ці­год­дзі. Ма­ле­віч лі­чыў: у мас­тац­тве мі­ну­ла­га і ў аван­гар­дзе ўжо ўсё ад­кры­та, но­выя фор­мы ство­ра­ны, да­лей ад­кры­ваць ня­ма ча­го, што на­сам­рэч пра­ўда. І што мас­тац­тва сы­хо­дзіць у ды­зайн, у архі­тэк­ту­ру, у фі­ла­со­фію, у тэ­орыю...

Марк Хі­дэ­кель: У жыц­цё, у пра­ктыч­нае пры­мя­нен­не...

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Так, але Ма­ле­віч і кан­струк­ты­віс­ты ме­лі роз­ныя ўяў­лен­ні пра тое, якое ме­на­ві­та па­він­на быць пра­ктыч­нае пры­мя­нен­не. Ма­ле­віч, на­прык­лад, спра­ба­ваў ства­рыць суп­рэ­ма­тыч­ныя шпа­ле­ры, тры­бу­ну, га­ва­рыў пра ства­рэн­не ўты­лі­тар­ных рэ­чаў.

Зга­да­ем суп­рэ­ма­тыч­ныя ўвар­ван­ні ў ві­цеб­скую пра­сто­ру...

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Да Ма­ле­ві­ча Ві­цебск афар­мляў Ша­гал, агі­та­цый­нае мас­тац­тва актыў­на раз­ві­ва­ла­ся яшчэ з ча­соў Пер­шай сус­вет­най. Но­вая ўла­да аса­цы­ява­ла­ся з но­вы­мі фор­ма­мі, мас­та­кі цу­доў­на раз­уме­лі, як і ка­му­ніс­ты ў той час, што ўва­саб­лен­не Чыр­во­най арміі на фо­не рэ­пін­ска­га пей­за­жу бу­дзе вы­гля­даць не­да­рэч­на. Мо­ва но­ва­га мас­тац­тва ў рэ­ва­лю­цый­ныя га­ды па­він­на быць су­гуч­най но­ва­му са­цы­яль­на­му па­ра­дку, яна ста­на­ві­ла­ся зна­ка­вай, «парт­ыйнай». На­прык­лад, Троц­кі, пра­язджа­ючы праз Ві­цебск, імгнен­на зра­зу­меў, што тут ства­ра­ецца но­вае мас­тац­тва. Рэ­ва­лю­цыя ў мас­тац­тве і мас­тац­тва рэ­ва­лю­цыі — гэ­та роз­ныя рэ­чы. Рэ­ва­лю­цыя ў мас­тац­тве ад­бы­ла­ся ра­ней: суп­рэ­ма­тызм як вы­шэй­шая і апош­няя сту­пень аван­гар­ду сцвер­дзіў ся­бе яшчэ ў 1915 го­дзе. Та­му па­ча­так ра­ды­ка­ль­ных пе­ра­мен у мас­тац­тве не мае да­чы­нен­ня да са­цы­яль­най рэ­ва­лю­цыі, гэ­та бы­ло яе прад­чу­ван­не. Але са­цы­яль­ная рэ­ва­лю­цыя гэ­тае мас­тац­тва ча­со­ва апрап­ры­ява­ла.

Ла­зар Хі­дэ­кель, як і Ма­ле­віч, раз­умеў: пры­йшоў час і но­вай архі­тэк­ту­ры, су­гуч­най но­вым тэх­на­ло­гі­ям і но­вым хут­кас­цям. На­прык­лад, уба­чыў­шы то­ль­кі што ўзве­дзе­ны бу­ды­нак Ка­зан­ска­га вак­за­ла, Ма­ле­віч на­зваў яго апля­ву­хай жа­ле­за­бе­то­ну. Аб­ра­зі­лі жа­ле­за­бе­тон гэ­ты­мі не­да­рэч­ны­мі гіс­та­рыч­ны­мі фор­ма­мі і дэ­ко­рам. І з гэ­тай ідэ­яй ства­рэн­ня но­вай архі­тэк­ту­ры Хі­дэ­кель і вы­сту­піў у УНО­ВІ­Се. І ідэя ўсіх на­тхні­ла, бо гэ­та бы­ла пра­ца на бу­ду­чы­ню.

Вось ча­му я ка­жу, што Хі­дэ­кель быў бо­льш бліз­кі да Ма­ле­ві­ча, чым да Лі­сіц­ка­га, хоць па­чы­наў ву­чыц­ца ў яго сту­дыі. Ма­ле­віч не пры­няў ні­вод­на­га про­ўна Лі­сіц­ка­га, ні тры­бу­ну Чаш­ні­ка, якую Лі­сіц­кі пе­ра­пра­ца­ваў, і яна існуе як твор апош­ня­га. У кан­цы 1920-га ён па­кі­дае Ві­цебск і пі­ша з Мас­квы: «Тое, што ў іх на вус­нах, у нас на ста­лах», — ад­нак, ка­лі Лі­сіц­кі з’яз­джае з Ві­цеб­ска, Ла­зар, вы­ра­ша­ючы пра­бле­му вы­ха­ду з двух­мер­на­га суп­рэ­ма­тыз­му ў архі­тэк­ту­ру, ідзе іншым шля­хам, раз­ві­вае фор­му суп­рэ­ма­тыч­на­га аб’­ёму. Так уз­ні­ка­юць архі­тэк­то­ны. І ад­ным з пер­шых быў га­ры­зан­та­ль­ны архі­тэк­тон Хі­дэ­ке­ля 1922—23 га­доў: урба­ніс­тыч­ная струк­ту­ра з падзем­ным тран­спар­т­ным ту­нэ­лем. Ці­ка­ва, што, па­ра­ўноў­ва­ючы архі­тэк­то­ны Ма­ле­ві­ча і Хі­дэ­ке­ля, вы ад­ра­зу ад­чу­еце ад­роз­нен­ні ў пад­ыхо­дах. У Ма­ле­ві­ча гэ­та суп­рэ­ма­тыч­ная не­на­се­ле­ная ску­льп­ту­ра, у Хі­дэ­ке­ля — пад­ыход архі­тэк­та­ра. Яго гра­фіч­ная пра­ца «Чорны квад­рат, рассечаны крыжам» — гэ­та як бы від звер­ху на ўрба­ніс­тыч­ны план пе­ра­ся­чэн­ня ма­гіс­тра­ляў. У Хі­дэ­ке­ля мно­гія кам­па­зі­цыі прад­угле­джва­юць вы­хад у аб’­ём і, як на­ступ­ны этап, ства­рэн­не архі­тэк­тур­най пра­сто­ры. Усё мае ня­бач­ную ўнут­ра­ную кан­струк­тыў­ную схе­му. Кан­струк­цыя як та­кая не ад­маў­ля­ла­ся, яна якраз вы­ка­рыс­тоў­ва­ла­ся. Але з кан­струк­ты­віз­мам і яго ідэ­ало­гі­яй зго­ды не бы­ло.

Вы пі­са­лі, што кан­струк­ты­візм — гэ­та стыль, які за­стаў­ся ў сва­ім ча­се, а суп­рэ­ма­тызм быў ад па­чат­ку скі­ра­ва­ны ў бу­ду­чы­ню...

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Ве­ль­мі важ­на раз­умець роз­ні­цу па­між кан­струк­ты­віз­мам і суп­рэ­ма­тыз­мам, та­му што кан­стук­ты­візм быў ство­ра­ны мас­та­ка­мі Род­чан­кам, Па­по­вай, Сця­па­на­вай, якія ў мі­ну­лым бы­лі суп­рэ­ма­тыс­та­мі, пра­йшлі праз суп­рэ­ма­тызм Ма­ле­ві­ча. У 1915 го­дзе яны раз­ам удзе­ль­ні­ча­лі ў вы­ста­ве «Суп­рэ­ма», бы­лі сяб­ра­мі гэ­та­га та­ва­рыс­тва. Але ба­ра­ць­ба ў мас­тац­тве ад­бы­ва­ецца па­ста­янна — кож­ны дзень, кож­ную хві­лі­ну. Асаб­лі­ва ў той га­ра­чы час, ка­лі кож­ны пра ся­бе імкнец­ца за­явіць. І яны ад­ыхо­дзяць ад Ма­ле­ві­ча, фак­тыч­на вы­цяс­ня­юць яго з Мас­квы. Кан­струк­ты­віс­ты ства­ра­юць сваю гру­пу, дзе ста­вяць за­да­чы су­пра­цоў­ніц­тва з са­вец­кім гра­мад­ствам; на дум­ку Ма­ле­ві­ча, гэ­та бы­ло аб­слу­гоў­ван­не. Ён інстын­ктыў­на ба­іцца та­кіх рэ­чаў. У Ві­цеб­ску так­са­ма з’яўля­юцца пра­бле­мы з ула­дай, пра­вер­кі, бю­рак­ра­тыч­ная вал­туз­ня. Па­чы­нае пра­ца­ваць бю­рак­ра­тыч­ны кар­ны апа­рат, яго пах яны ве­ль­мі хут­ка ад­чу­лі, яшчэ ў Ві­цеб­ску. Яны з’яз­джа­юць у Пет­раг­рад, і там Ла­зар ідзе ў кан­сер­ва­тыў­ную бе­ла­пад­кла­дач­ную (сту­дэн­ты на­сі­лі фор­му ста­ро­га ўзо­ру, шы­ня­лі на бе­лых пад­шэў­ках) архі­тэк­тур­ную шко­лу — Інсты­тут гра­ма­дзян­скіх інжы­не­раў, з ву­са­тым швей­ца­рам у дзвя­рах. Гэ­та адзін з апош­ніх інсты­ту­таў, дзе тра­ды­цый­ная пед­ага­гіч­ная сіс­тэ­ма не бы­ла раз­бу­ра­на знут­ры. І там, у кан­сер­ва­тыў­най шко­ле, Ла­зар па­чы­нае ву­чыц­ца архі­тэк­тур­на­му ра­мяс­тву і ад­на­ча­со­ва пра­екта­ваць но­вую архі­тэк­ту­ру. На­бы­вае вя­лі­кую па­пу­ляр­насць, так як быў доб­ра пад­рых­та­ва­ны, ро­біць цу­доў­ныя аква­рэ­ль­ныя ад­мыў­кі і пры­но­сіць на­ві­ны з ася­род­дзя аван­гар­ду.

Марк Хі­дэ­кель: На­га­даю, што ў Ві­цеб­ску яго вы­клад­чы­кам па кла­се аква­рэ­лі быў не­пе­раў­зы­дзе­ны ў гэ­тай га­лі­не Да­бу­жын­скі.

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Усю­ды гу­чыць, што Ла­зар Хі­дэ­кель — архі­тэк­тар, але перш за ўсё ён мас­так. І бо­льш за тое, су­час­ная архі­тэк­ту­ра на­ра­дзі­ла­ся з жы­ва­пі­су, у той час са­май пе­рад­авой фор­мы мас­тац­тва. Хі­дэ­кель ка­заў, што архі­тэк­та­рам яго зра­біў жы­ва­піс, ад­сюль усе яго ідэі і фор­мы і той пры­яры­тэт, які ён ад­да­ваў воб­ра­зу ў архі­тэк­ту­ры. Сён­ня мно­гае лёг­ка зра­біць на камп’юта­ры, у той час усё вы­кон­ва­ла­ся ру­ка­мі — з да­па­мо­гай акса­на­мет­рыі вы­во­дзі­лі двух­мер­ную пра­сто­ру ў трох­мер­ную — у аб’­ём, і ён умеў гэ­та ра­біць, а акра­мя яго ў най­блі­жэй­шым ата­чэн­ні ніх­то не ўмеў. Вы­дат­ны гіс­то­рык аван­гар­ду Се­лім Хан-Ма­га­ме­даў пі­ша, што ме­на­ві­та Хі­дэ­кель зра­біў усе гэ­тыя ра­шу­чыя кро­кі, бо ні Ма­ле­віч, ні Чаш­ні­к, ні Су­эцін гэ­та­га не ве­да­лі, па­трэб­ная бы­ла ад­мыс­ло­вая пад­рых­тоў­ка — на­чар­та­ль­ная ге­амет­рыя.

Ла­зар Хі­дэ­кель пра ся­бе пі­саў: мас­так, архі­тэк­тар, фан­таст. На За­ха­дзе мы яго на­зы­ва­ем visionary architect, архі­тэк­тар-ві­зі­янер.

У Пет­раг­ра­дзе ў 1920-я Ла­зар надзвы­чай актыў­ны і па­спя­хо­вы ў сва­ёй дзей­нас­ці: ён уз­на­ча­ль­вае архі­тэк­тур­ны ад­дзел ГІН­ХУ­Ка (Інсты­ту­та мас­тац­кай ку­ль­ту­ры, якім кі­ра­ваў Ка­зі­мір Ма­ле­віч), пі­ша пла­ны для арга­ні­за­цыі яго дзей­нас­ці, удзе­ль­ні­чае ў вы­твор­час­ці архі­тэк­то­наў, во­дзіць экс­кур­сіі па Му­зеі жы­ва­піс­най ку­ль­ту­ры і раз­дзе­лах ад­дзе­ла най­ноў­шых плы­няў Рус­ка­га му­зея. Ён аказ­вае вя­лі­кі ўплыў на пра­фе­су­ру Інсты­ту­та гра­ма­дзян­скіх інжы­не­раў, у тым лі­ку на пра­фе­са­раў Аляк­сан­дра Ні­ко­льс­ка­га і Ры­го­ра Сі­ма­на­ва, у су­аўтар­стве з які­мі па­чы­нае сваю пра­ктыч­ную дзей­насць, бо аб­одва пра­фе­са­ры вы­ка­рыс­тоў­ва­юць ад­кры­тыя Хі­дэ­ке­лем фор­мы суп­рэ­ма­тыч­най архі­тэк­ту­ры. Гэ­тыя пра­цы па­сля вы­зна­чы­лі аб­ліч­ча ле­нін­град­ска­га архі­тэк­тур­на­га аван­гар­ду, што ўвай­шоў у гіс­то­рыю як кан­струк­тыў­ны суп­рэ­ма­тызм.

Так­са­ма Хі­дэ­кель пі­ша і пуб­лі­куе тэк­сты пра не­абход­насць рэ­фор­мы ў га­лі­не мас­тац­кай ад­ука­цыі, пра тое, як трэ­ба ву­чыць гле­да­чоў раз­умен­ню су­час­на­га мас­тац­тва, што пуб­лі­ка не раз­умее су­час­нае мас­тац­тва не та­му, што ад­ста­лая, а та­му, што ёй не здо­ле­лі яго па­тлу­ма­чыць. Яны па­чы­на­лі ка­тэ­хі­зіс су­час­на­га мас­тац­тва з Се­за­на, по­тым імпрэ­сі­янізм, по­стім­прэ­сі­янізм, ку­бізм, фу­ту­рызм — і пе­ра­ход да суп­рэ­ма­тыз­му. А суп­рэ­ма­тызм — гэ­та суп­рэ­ма, да­лей ня­ма ку­ды.

У 1926 го­дзе Хі­дэ­кель ства­рыў пер­шы суп­рэ­ма­тыч­ны пра­ект, які Ма­ле­віч пры­няў, і да та­кой сту­пе­ні, што праз год апуб­лі­ка­ваў яго ў Гер­ма­ніі пад сва­ім імем. У Ма­ле­ві­ча бы­лі на тое пры­чы­ны, ён рых­та­ваў­ся да па­ездкі ў Поль­шчу і Гер­ма­нію, ха­цеў атры­маць там пра­цу і спра­ба­ваў прад­ста­віць ся­бе архі­тэк­та­рам, на­зваў­шы ся­бе ды­рэк­та­рам інсты­ту­та архі­тэк­ту­ры, які кі­руе сту­дэн­та­мі-архі­тэк­та­ра­мі. Гэ­тая міс­ты­фі­ка­цыя не да­па­маг­ла яму атры­маць пра­цу. Ён вяр­та­ецца ў Рас­ію, каб бо­льш грун­тоў­на пад­рых­та­ваць свой ад’­езд і ўзяць з са­бой жон­ку, да­чку і ма­му, але вы­ехаць яму бо­льш не ўда­ло­ся: яго ха­пае ДПУ, ад­куль ён вы­хо­дзіць не зу­сім зда­ро­вым ча­ла­ве­кам і ў 1935 го­дзе па­мі­рае ад ра­ку.

Трэ­ба ска­заць, што «аўтар­ства» Ма­ле­ві­ча, які ў на­ступ­ным ну­ма­ры та­го ж ча­со­пі­са ўно­сіць ка­рэк­ты­вы і аб’­яўляе аўта­рам пра­екта Хі­дэ­ке­ля, не да­зво­лі­ла імю ма­ла­до­га архі­тэк­та­ра стаць та­кой жа сен­са­цы­яй на За­ха­дзе, якой ён стаў у Рас­іі яшчэ сту­дэн­там трэ­ця­га кур­са. Гэ­та быў зор­ны час Хі­дэ­ке­ля, ён здо­леў вы­ка­заць у архі­тэк­ту­ры фор­маў­тва­ра­ль­ныя пры­нцы­пы суп­рэ­ма­тыз­му і ства­рыў эта­лон­ны твор архі­тэк­ту­ры ды­на­міч­на­га суп­рэ­ма­тыз­му. Пра­цоў­ны клуб пуб­лі­ку­ецца ў ча­со­пі­се «АСА» — і Хі­дэ­кель ста­но­віц­ца са­мым ма­ла­дым чле­нам Та­ва­рыс­тва су­час­ных архі­тэк­та­раў. Ён атрым­лі­вае за­ка­зы, удзе­ль­ні­чае ў кон­кур­сах і ў па­чат­ку 1930-х пра­ектуе пер­шы сац­га­ра­док з элек­трас­тан­цы­яй па пла­не ГО­ЭЛРО ў Не­ўскай Дуб­роў­цы пад Ле­нін­гра­дам. Па­чы­на­ючы з ся­рэ­дзі­ны 1920-х, па­ра­ле­ль­на з ву­чо­бай і архі­тэк­тур­най пра­к­ты­кай, ён па­чы­нае ства­раць свае се­рыі га­ра­доў бу­ду­чы­ні — аэ­ра, плы­ву­чыя, ля­ту­чыя га­ра­ды,

уз­не­се­ныя над зям­ной па­вер­хняй, якая за­ста­ецца не­кра­ну­тай, і кан­так­ты па­між імі зво­дзяц­ца да мі­ні­му­му. Штур­шком для ства­рэн­ня плы­ву­ча­га го­ра­да па­слу­жы­ла па­вод­ка ў Ле­нін­гра­дзе ў 1924 го­да, і ён пры­ду­маў архі­тэк­ту­ру ты­пу Но­ева каў­чэ­га, рас­пра­ца­ва­на­га як гі­ган­цкія пол­ыя бе­тон­ныя струк­ту­ры, што пад­ыма­юцца раз­ам з уз­роў­нем ва­ды, аб­ара­ня­ючы ад за­тап­лен­ня. Сён­ня ў Га­лан­дыі бу­ду­юць та­кія ж плат­фор­мы. Сто га­доў та­му Ла­зар Хі­дэ­кель прад­ба­чыў і рас­пра­ца­ваў кан­струк­цыі, якія ця­пер ста­лі ўжы­ваць. Пад­ра­бяз­ным чы­нам на­ма­ля­ваў і рас­пі­саў усе, у нас у архі­ве за­хоў­ва­юцца гэ­тыя эскі­зы і рас­пра­цоў­кі.

Марк Хі­дэ­кель: Ідэя га­ра­доў бу­ду­чы­ні на­ра­дзі­ла­ся ме­на­ві­та ў гэ­ты час, і ў нас ёсць да­ку­мен­та­ль­нае па­цвер­джан­не та­го, як Ма­ле­віч у 1927 зды­маў фільм...

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Ма­ле­віч ха­цеў зра­біць да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм пра раз­віц­цё суп­рэ­ма­тыз­му, «Суп­рэ­ма­тыч­ную фі­ль­му». Зга­даю, што суп­рэ­ма­тызм яны вы­ву­ча­лі па на­ступ­най схе­ме: спа­чат­ку чор­ны суп­рэ­ма­тызм, бо­льш цяж­кі (бо суп­рэ­ма­тызм ва­ло­дае та­кой ка­тэ­го­ры­яй, як ва­га, якая зна­хо­дзіц­ца ў су­адно­сі­нах з ко­ле­рам), по­тым ка­ля­ро­вы (ко­лер ляг­чэй­шы за чор­ны), по­тым бе­лы, па­лег­ча­ны, і апош­няя ста­дыя — ся­рэб­ра­ны, што аса­цы­юец­ца з ме­та­ліч­най фак­ту­рай, якая ўжы­ва­ецца сён­ня ў аша­лёў­цы да­моў. Вось гэ­тыя ста­дыі суп­рэ­ма­тыз­му, іх Хі­дэ­кель пра­хо­дзіць як мас­так.

Марк Хі­дэ­кель: Ка­лі Ма­ле­віч зды­маў фі­льм, то за­ха­ва­лі­ся яго за­пі­сы, маў­ляў, аб­авяз­ко­ва ва­зь­мі­це ў Хі­дэ­ке­ля яго аэ­ра­па­доб­ныя га­ра­ды. То-бок яны ўжо бы­лі зроб­ле­ныя. У 1927-м ён аб­са­лют­на да­клад­на сфар­ма­ваў ідэі аэ­ра­га­ра­доў на апо­рах, гэ­тая ідэя вы­йшла з жы­ва­пі­су, праз архі­тэк­то­ны — у аб’­ём. Гэ­ты мо­мант важ­ны, бо ён па­цвяр­джае спрад­веч­насць яго ідэй у мас­тац­тве і архі­тэк­ту­ры.

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: У 1920-м Хі­дэ­кель су­мес­на з Чаш­ні­кам вы­да­лі ма­ні­фест «АЭ­РА», там Хі­дэ­кель фар­му­люе за­да­чы архі­тэк­та­ра, які­мі іх са­бе ўяў­ляў 16-га­до­вы пад­ле­так. Яго га­лоў­ны па­сыл — зняць су­пя­рэч­нас­ці па­між раз­віц­цём цы­ві­лі­за­цыі і за­ха­ван­нем пры­ро­ды. Зра­зу­ме­ла, што цы­ві­лі­за­цыя раз­ві­ва­ецца, зніш­чае пры­ро­ду. Як ад­шу­каць гар­мо­нію? Гэ­ты по­шук стаў цэн­тра­ль­най тэ­май яго твор­час­ці. Яго га­ра­ды бу­ду­чы­ні ад­роз­ні­ва­юцца ад пад­обных пра­ектаў іншых аўта­раў, так­са­ма і ў СССР. За­да­ча Хі­дэ­ке­ля — па­леп­шыць быц­цё ча­ла­ве­ка і аб­ара­ніць яго ад уз­дзе­яння клі­ма­ту і пры­род­ных ка­тас­троф, а так­са­ма аб­ара­ніць пры­ро­ду і яе пры­га­жосць ад не­па­мер­на­га ўздзе­яння цы­ві­лі­за­цыі. На­прык­лад, у Кру­ці­ка­ва го­рад бу­ду­чы­ні — гэ­та кап­су­ла. Хі­дэ­кель не мог да­зво­ліць са­бе гвалт з ча­ла­ве­ка, ён лі­чыў, што на­ват дах бу­дын­ка мо­жа быць плос­кім, каб зра­біць там сад, мес­ца ад­па­чын­ку для ад­на­ўлен­ня зда­роў­я лю­дзей, якія жы­вуць у пе­ра­на­се­ле­ных ква­тэ­рах. Ён ха­цеў, каб зям­ля за­ста­ва­ла­ся не­кра­ну­тай для на­ступ­ных па­ка­лен­няў, а ўся дзей­насць ча­ла­ве­ка ад­бы­ва­ла­ся на­вер­се. Ве­рыў у су­час­ную тэх­ні­ку, ліф­ты, кан­струк­цыі і тэх­на­ло­гіі, якія да­зво­ляць ажыц­ця­віць та­кое вер­ты­ка­ль­нае за­на­ван­не.

На­стаў­нік Ла­за­ра Ма­ле­віч фар­му­ля­ваў ідэю ўзнік­нен­ня суп­рэ­ма­тыз­му: ён вы­йшаў за га­ры­зонт і апы­нуў­ся ў бяз­меж­най пра­сто­ры. І гэ­ты кос­мас, па­збаў­ле­ны сі­лы пры­цяг­нен­ня, стаў пра­сто­рай жы­ва­піс­на­га па­лат­на. Але ка­лі ў Ма­ле­ві­ча фор­мы пла­ва­юць як кан­фе­ці, стро­га не злу­ча­ныя ад­на з ад­ной, то Хі­дэ­кель аб’­ядноў­вае іх у адзі­ную аб­жы­тую струк­ту­ру...

Марк Хі­дэ­кель: ...бо­льш архі­тэк­тур­на, тут ад­біў­ся ўплыў Лі­сіц­ка­га, а так­са­ма асаб­лі­вас­ці ўлас­на­га та­лен­ту.

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: У пра­цах Хі­дэ­ке­ля з’яў­ля­юцца фор­мы бу­ду­чых кас­міч­ных апа­ра­таў. У па­чат­ку 1920-х вы­хо­дзіць кніж­ка Пе­рэ­ль­ма­на пра кас­міч­ныя пада­рож­жы, Цы­ялкоў­скі пра­ектуе ра­ке­ты... І гэ­ты 16-га­до­вы хлоп­чык ства­рае так зва­ныя кас­міч­ныя бур­бал­кі і спра­буе ад­люс­тра­ваць між­пла­нет­ны па­лёт. Тра­екто­рыя хі­дэ­ке­леў­ска­га суп­рэ­ма­тыз­му асаб­лі­вая: пер­шы раз ён уз­ля­тае раз­ам з Ша­га­лам — над да­ма­мі Ві­цеб­ска, па­сля яго ад­ня­се да­лё­ка-да­лё­ка ў кос­мас раз­ам з Ма­ле­ві­чам і гэ­ты­мі бур­бал­ка­мі, а па­сля ён вяр­та­ецца ў га­ра­ды бу­ду­чы­ні, якія ўспры­ма­лі­ся рэ­алі­зу­емы­мі ў той час, раз уз­вя­лі Эйфе­ле­ву ве­жу. А по­тым пра­цуе на зям­лі, і яго бу­дын­кі ці­ка­выя тым, што ён іх успры­мае звер­ху, у асно­ве іх пла­наў — суп­рэ­ма­тыч­ныя кам­па­зі­цыі.

Марк Хі­дэ­кель: Ты некалі напісала: «кас­міч­ныя ге­ны суп­рэ­ма­тыз­му».

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Тэ­ма кас­міз­му хва­ля­ва­ла яго ўсё жыц­цё.

Марк Хі­дэ­кель: Яны пра­ві­ль­на ка­за­лі, што іх зра­зу­ме­юць то­ль­кі праз сто га­доў. Сён­ня ў Нью-Ёрку мы на­зі­ра­ем гэ­тае бяс­кон­цае імкнен­не ўверх, яны прад­ба­чы­лі гэ­ты рух, спра­ба­ва­лі па­тлу­ма­чыць, гу­ма­ні­за­ваць і спра­екта­ваць.

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Ці­ка­ва, ка­лі Ма­ле­віч у 1927 го­дзе рых­та­ваў­ся да сва­ёй за­меж­най па­ездкі і ду­маў, як ся­бе прад­ста­віць, ён зра­біў вя­до­мы ка­лаж: упі­саў чор­ны архі­тэк­тон у фа­таг­ра­фію шмат­па­вяр­хо­вых вы­шын­ных бу­дын­каў у да­ўнтаў­не Нью-Ёрка. Пры­чым ён вы­бі­рае фор­му, бліз­кую да архі­тэк­то­наў Хі­дэ­ке­ля 1927 го­да, якія, быць мо­жа, і бы­лі за­моў­ле­ныя Ма­ле­ві­чам для гэ­тай мэ­ты. І про­сіць: хай Хі­дэ­кель яму прад­аста­віць, а ка­лі не зной­дзе ста­ры, то на­ма­люе но­вы. 1927-м го­дам да­ту­юцца ча­ты­ры вы­явы архі­тэк­то­наў, якія не то­ль­кі мож­на ўва­со­біць сён­ня, але яны па­ста­янна ўзнаў­ля­юцца ў роз­ных інтэр­прэ­та­цы­ях. Яны аб­са­лют­на су­час­ныя.

І па гэ­тых архі­тэк­то­нах ві­да­воч­на: суп­рэ­ма­тыч­ная архі­тэк­ту­ра пе­ра­гна­ла тое, што ад­бы­ва­ла­ся ў Аме­ры­цы, — там яшчэ раз­ві­ваў­ся ма­дэрн, арт-дэ­ко, які на­шмат блі­жэй да ста­лін­скай архі­тэк­ту­ры 1930-х, чым да аван­гар­ду.

Вяр­та­ючы­ся да пы­тан­ня пра суп­рэ­ма­тызм і кан­струк­ты­візм... Кан­струк­ты­візм — гэ­та па­ра­со­на­вае пан­яцце, пад якім збі­ра­юцца роз­ныя на­прам­кі і пер­са­на­ліі. Кан­струк­ты­візм на­ра­дзіў­ся ў тэ­атры Ме­ерхо­ль­да — як ідэя ага­лен­ня кан­струк­цыі. По­тым ён пры­хо­дзіць у архі­тэк­ту­ру і рас­паў­сю­джва­ецца як фор­ма са­вец­кай і су­час­най ле­вай архі­тэк­ту­ры ў Еўро­пе. Гэ­тая архі­тэк­ту­ра звя­за­ная з вы­ра­шэн­нем са­цы­яль­ных за­дач кан­крэт­на­га мо­ман­ту і па­вод­ле фун­кцы­яна­ль­ных па­ра­мет­раў, як і сты­ліс­тыч­на, за­ста­ецца гіс­та­рыч­най фор­май свай­го ча­су, та­ды як суп­рэ­ма­тызм і сён­ня ўспры­ма­ецца су­час­ным і скі­ра­ва­ным і ў бу­ду­чы­ню. Таму што ў яго іншае інту­іты­віс­цкае раз­умен­не фор­мы: спа­чат­ку яны здзей­сні­лі вы­хад у аб’­ём, пры­чым ішлі не ў архі­тэк­ту­ру, а з двух­мер­на­га арку­ша ў трох­мер­ную пра­сто­ру. Гэ­та вы­хад у чыс­тую фор­му. Тат­лін і Ма­ле­віч тут бы­лі веч­ныя кан­ку­рэн­ты. Ідэя та­кой кан­ку­рэн­цыі ішла ад Тат­лі­на, бо ў яго бы­ла сво­еа­саб­лі­вая па­ра­ноя, яму зда­ва­ла­ся, што ў яго кра­дуць яго ідэі. Ён за­чы­няў вок­ны, каб Ма­ле­віч ні­чо­га не ўба­чыў. Яны ўсе бы­лі кры­ху міс­ты­фі­ка­та­ры, а ў аван­гар­дзе ішоў лік на дні — хто пер­шы.

...Ма­ле­віч быў вы­шэй за гэ­та, яго суп­рэ­ма­тызм ад­арваў­ся ад са­цы­яль­ных рэ­алій. Вы­со­ка­га кла­са быў ча­ла­век. Ка­нец яго быў до­сыць дра­ма­тыч­ны: ён пра­сіў, каб яго вы­пус­ці­лі за мя­жу вы­ле­чыц­ца, яго, вя­до­ма ж, не вы­пус­ці­лі. А Ла­зар пра­цяг­ваў за­ймац­ца архі­тэк­ту­рай, па­бу­да­ваў свае зна­ка­выя бу­дын­кі, ты­пу кі­на­тэ­атра «Мас­ква», па­сля вай­ны ўзна­віў архі­тэк­тур­ны фа­ку­ль­тэт. Па­сля быў 1948 год, спра­ва ле­нін­град­скіх ле­ка­раў, лю­дзі про­ста зні­ка­лі.

Ка­лі Ста­лін па­мёр, ва ўсіх аван­гар­дыс­таў, якія да­жы­лі да гэ­та­га ча­су, ад­кры­ла­ся дру­гое ды­хан­не. Ад­лі­га бы­ла зман­лі­вай і ня­доў­гай, але ўжо не бы­ло стра­ху за жыц­цё, то­ль­кі за тое, што вы­га­няць з пра­цы, не да­дуць за­слу­жа­на­га ці на­род­на­га. Ла­за­ру, да­рэ­чы, ні­ко­лі за­слу­жа­на­га так і не да­лі. Але, ці­ка­ва, ён вяр­нуў­ся да аван­гар­ду на не­йкім но­вым віт­ку, ства­раў не­ве­ра­год­ныя рэ­чы, пры­чым ра­ней за мно­гія кі­рун­кі на За­ха­дзе. На­прык­лад, яго мі­ні­ма­лізм та­кі ж, як за­ход­ні ў 1960-я, вы­явіў­ся, ка­лі ён яшчэ зна­хо­дзіў­ся ў Свяр­длоў­ску пад­час вай­ны: ён па­чаў ма­ля­ваць по­мні­кі Пе­ра­мо­зе і фар­ба­ваў іх у сі­ні ко­лер.

Бо ён ішоў ад са­мых вы­то­каў...

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Так, ло­гі­ка раз­віц­ця аван­гар­ду яго вя­ла. І ва ўсіх яго да­лей­шых пра­цах ад­чу­ва­ецца па­чуц­цё та­ямні­цы на­ступ­на­га эта­пу раз­віц­ця мас­тац­тва.

Ці пра­рас­ла яго па­пя­ро­вая архі­тэк­ту­ра ў рэ­аль­ныя пра­екты?

Марк Хі­дэ­кель: Для мя­не і май­го сы­на Ра­ма­на фі­ла­соф­ска-мас­тац­кія ідэі суп­рэ­ма­тыз­му — гэ­та ба­за, з да­па­мо­гай якой сён­ня мож­на ад­каз­ваць на мно­гія вы­клі­кі ча­су. Мы тра­пі­лі ў Аме­ры­ку ў 1992 го­дзе на зна­ка­мі­тую вы­ста­ву аван­гар­ду «Вя­лі­кая ўто­пія» ў му­зей Гу­ген­хай­ма, ку­ды пры­вез­лі пра­цы Ла­за­ра Хі­дэ­ке­ля. Там па­зна­ёмі­лі­ся з За­хай Ха­дзід, з лю­дзь­мі, якія сап­раў­ды ша­на­ва­лі і раз­ві­ва­лі гэ­тыя ідэі. І я стаў за­дум­вац­ца, як пра­цяг­нуць ідэю га­ра­доў бу­ду­чы­ні. Та­ды пры­ду­маў кан­цэп­цыю вер­ты­ка­ль­нага хай­вэя. Бо што та­кое Аме­ры­ка? Хай­вэй і до­мі­кі ва­кол. Мы ства­ры­лі пра­ект-кан­цэп­цыю штуч­на­га збу­да­ван­ня, што бы­ло да­стат­ко­ва эка­ла­гіч­ным, бо не бы­ло за­мкнё­ным і скла­да­ла­ся з трох ві­даў кан­струк­цыі — кан­со­ль­на-бэ­леч­най сіс­тэ­мы, ван­та­вых кан­струк­цый — як мас­та­вых і спі­ра­ле­па­доб­най сіс­тэ­мы, як ДНК, бо, акра­мя ўні­ка­ль­ных тры­ва­ль­ных ха­рак­та­рыс­тык, у струк­ту­ры пра­сто­ры ДНК ёсць тры вы­ха­ды. Гэ­тая ідэя мне спат­рэ­бі­ла­ся, ка­лі я ўдзе­ль­ні­чаў у кон­кур­се па­сля тра­ге­дыі ў Сус­вет­ным ган­длё­вым цэн­тры Нью-Ёрка. Я ства­рыў но­вы тып хма­ра­чо­са пад на­звай Vertical Highway. Гэ­та быў пра­цяг га­ра­доў бу­ду­чы­ні, але з улі­кам но­вых вы­клі­каў: бу­ды­нак не­маг­чы­ма раз­бу­рыць, бо ў вы­пад­ку надзвы­чай­ных сі­ту­ацый хоць бы ад­на з вы­шэй­наз­ва­ных сіс­тэм за­бяс­пе­чыць ста­бі­ль­насць кан­струк­цыі і маг­чы­масць для эва­ку­ацыі. У ім ча­ла­век жыве не ў за­мкнё­най ква­тэ­ры — сіс­тэ­ме бок­саў, а на аб­ме­жа­ва­най, але ад­кры­тай плос­кас­ці ва ўлас­ным до­ме. Учас­ткі раз­меш­ча­ны ва­кол тран­спар­тна­га ядра спі­ра­ль­ных да­рож­ных рамп і іншых вер­ты­ка­ль­ных ка­му­ні­ка­цый.

Але вы­йграў не я, а Лі­бес­кінд, але на­ват удзел у гэ­тым кон­кур­се па­цвер­дзіў, што ідэі аван­гар­ду жы­вуць. Па­сля, ка­лі зда­рыў­ся ўра­ган Сэн­дзі, які за­та­піў па­ло­ву Нью-Ёрка, мы з Ра­ма­нам ста­лі рас­пра­цоў­ваць го­рад-мост, ідэя яго ідзе з 1920-х. Гэ­та раз­віц­цё эка­ла­гіч­ных ідэй аван­гар­ду, але з акцэн­там на аб­аро­ну ча­ла­ве­ка ад пры­ро­ды. Мы аб­ара­ня­лі пры­ро­ду го­ра­да, зда­ва­ла­ся, не­па­тап­ля­ль­ных ка­мен­ных джун­гляў ад ура­га­наў і іншых пры­род­ных ка­так­ліз­маў. Рас­пра­цоў­ва­лі не­ка­ль­кі пад­обных кан­цэп­цый.

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: На­сам­рэч да­мы на апо­рах сён­ня аб­авяз­ко­выя для пры­бя­рэж­ных тэ­ры­то­рый.

Марк Хі­дэ­кель: Мне па­каз­ва­лі, як пад­час ура­га­ну ў Мек­сі­кан­скім за­лі­ве дом, які вы­ста­яў, быў на бе­тон­ных апо­рах, пра­ўда, ума­ца­ва­ны. Мы акцэн­та­ва­лі за­да­чу на аб­аро­ну ча­ла­ве­ка ад пры­ро­ды, а ў Ла­за­ра бы­ла гар­мо­нія: ён ха­цеў даць маг­чы­масць раз­ві­вац­ца пры­ро­дзе, а ча­ла­ве­ку не за­ле­жаць ад пры­ро­ды.

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: Ён на­зы­ваў пра­цу архі­тэк­та­ра доб­рай пра­фе­сі­яй.

Ідэі суп­рэ­ма­тыз­му вы так­са­ма вы­ка­рыс­тоў­ва­лі, як вы ка­за­лі, у пра­екце «Апа­лон-Са­юз»: гэ­та ства­рэн­не па­се­ліш­чаў на Ме­ся­цы ў 1970-я. Та­ды на­ла­джва­ла­ся су­пра­цоў­ніц­тва ў кос­ма­се па­між ЗША і СССР.

Марк Хі­дэ­кель: Ба­ць­ка быў шчас­лі­вы, што мы ўцяг­ну­тыя ў гэ­ты пра­ект на Ме­ся­цы — пра­екта­ван­не па­се­ліш­ча ў экс­тра­арды­нар­ных умо­вах. Мы ства­ра­лі но­выя мо­ду­лі, якія склад­ва­юцца і тран­сфар­му­ецца, бо не­ль­га ў кос­мас ва­зіць да­мы. То­ль­кі сціс­ну­тыя кан­струк­цыі-таб­лет­кі, якія маг­лі б раз­мяс­ціц­ца ў ба­гаж­ні­ку «Апа­ло­на» круг­лай фор­мы і рас­крыц­ца ў за­се­ле­ныя мо­ду­лі на мес­цы.

Ра­ман, вы за­йма­еце­ся пе­ра­во­дам па­пя­ро­вай архі­тэк­ту­ры Хі­дэ­ке­ля ў ліч­ба­вую пра­сто­ру...

Ра­ман Хі­дэ­кель: У Ла­за­ра бы­ло шмат за­ма­лё­вак і эскі­заў на кас­міч­ную тэ­му — арбі­та­ль­ныя стан­цыі, што лё­та­юць у між­пла­нет­най пра­сто­ры. І ёсць кар­ці­ны, на якіх архі­тэк­то­ны раз­меш­ча­ны ні­бы на арбі­це Зям­лі. І Ма­ле­віч, і Хі­дэ­кель прад­ба­чы­лі кас­міч­ныя па­се­ліш­чы, пла­ні­ды для зем­ля­ні­таў. Мая пер­са­на­ль­ная інтэр­прэ­та­цыя за­клю­ча­ецца ў тым, што я ба­чу гэ­тыя аб’­екты як шмат­кі­ла­мет­ро­выя ме­гас­трук­ту­ры, ні­бы з фі­ль­маў на­ву­ко­вай фан­тас­ты­кі — то­ль­кі сто га­доў па­сля. Вы­ка­рыс­таў­шы су­час­ныя тэх­на­ло­гіі ЗD-ві­зу­алі­за­цыі, я змог уз­на­віць гэ­тыя воб­ра­зы, па­гля­дзець, як гэ­тыя ме­гас­трук­ту­ры бу­дуць ві­сець над лан­дшаф­там або ў кос­ма­се. Як не­за­леж­ныя га­ра­ды, якія са­мі ся­бе за­бяс­печ­ва­юць і не ўплы­ва­юць ад­моў­на на на­ва­ко­ль­нае ася­род­дзе. То-бок яны ўза­ема­дзей­ні­ча­юць, але за­хоў­ва­юць і ся­бе, і ася­род­дзе. Ідэя ў тым, што лю­дзі там жы­вуць, пра­цу­юць, спус­ка­юцца на зям­лю і ба­чаць не­кра­ну­ты лан­д­шафт. Ла­зар на со­рак га­доў апя­рэ­дзіў эка­ла­гіч­ны рух, які на За­ха­дзе па­чаў­ся ў 1960—70-я.

Суп­рэ­ма­тызм мае свае вы­то­кі ў рус­кім кас­міз­ме. Фё­да­раў уз­яў ідэі Іа­га­на Бру­на пра так зва­ную плю­ра­ль­насць све­таў — бяс­кон­цую ко­ль­касць све­таў, дзе лю­дзі мо­гуць жыць, так­са­ма ўта­піч­ныя эсха­та­ла­гіч­ныя хрыс­ці­янскія ідэі, як рай на зям­лі. І ён ве­даў, што ўсе гэ­тыя гіс­та­рыч­ныя пра­цэ­сы мы мо­жам уз­на­віць з да­па­мо­гай тэх­на­ло­гій, то-бок мы змо­жам ажыў­ляць ідэі. Ма­ле­віч за­га­рэў­ся гэ­тым. Та­ды на­огул бы­ло шмат іншых кас­міс­таў, міс­ты­каў, та­кіх на­ву­коў­цаў, як Вяр­над­скі, Чы­жэў­скі, але Ма­ле­віч гэ­тыя ідэі ўва­со­біў у мас­тац­тве. Ідэі суп­рэ­ма­тыз­му — пе­ра­ўзыс­ці рэ­аль­насць, на­ват смерць, пра што ка­заў і Фё­да­раў: лю­дзі пе­ра­адо­ле­юць смерць і змо­гуць уз­на­віць усіх мёр­твых. Мой дзед ма­рыў, што ў но­вай дзяр­жа­ве, уз­бро­еныя ідэ­ямі суп­рэ­ма­тыз­му, яны па­бу­ду­юць свет­лую бу­ду­чы­ню.

З які­мі пра­бле­ма­мі вы су­тык­ну­лі­ся пры па­пу­ля­ры­за­цыі спад­чы­ны Ла­за­ра Хі­дэ­ке­ля? Як яна ўлу­ча­ная ў кан­тэкст сус­вет­на­га мас­тац­тва?

Рэ­гі­на Хі­дэ­кель: У архі­ве Ла­за­ра Мар­ка­ві­ча ёсць да­ку­мент, які на­зы­ва­ецца «са­ма­спра­ваз­да­чы архі­тэк­та­ра Хі­дэ­ке­ля» 1936 го­да. Яму за­да­ва­лі там шмат пы­тан­няў, за­кід­ва­лі яму, што ў яго архі­тэк­ту­ры ві­да­воч­ны ўплыў За­ха­ду. На гэ­та Ла­зар Мар­ка­віч ад­ка­заў: «Не, што вы, гэ­та мы ўплы­ва­лі на За­хад. Гэ­та мой на­стаў­нік Ма­ле­віч ства­рыў та­кі кі­ру­нак у мас­тац­тве, гэ­та мы ства­ры­лі но­вую архі­тэк­ту­ру. Яны гэ­та ўсё ўзя­лі ў нас». У той час пад­обны не­ча­ка­ны па­ва­рот тэ­мы мог вы­ра­та­ваць жыц­цё. І вя­ду­чы ска­заў: «А, ця­пер я раз­умею, што гэ­та вы па­ўплы­ва­лі на ле­нін­град­скі аван­гард, і ле­нін­град­скі аван­гард пры­няў та­кія суп­рэ­ма­тыч­ныя фор­мы».

Да ча­го я гэ­та ка­жу: суп­рэ­ма­тызм моц­на ўплы­ваў на та­га­час­нае мас­тац­тва і архі­тэк­ту­ру, асаб­лі­ва на еўра­пей­скую. Мы ве­да­ем, як Ма­ле­ві­ча сус­тра­ка­лі ў Поль­шчы, Гер­ма­ніі, там бы­лі спрэч­кі, хто ра­ней, хто па­зней. Але мы ве­да­ем, што яго пры­яры­тэ­ты пры­зна­ва­лі­ся яшчэ пры жыц­ці. Па­сля вай­ны сі­ту­ацыя ў све­це змя­ні­ла­ся, бо Са­вец­кі Са­юз афі­цый­на ад­мо­віў­ся ад сва­ёй аван­гар­днай спад­чы­ны, і яе ста­лі рас­хоп­лі­ва­юць па час­тках. Ка­лі я апы­ну­ла­ся ў Аме­ры­цы ў па­чат­ку 1990-х, у мя­не бы­ла за­да­ча як у ку­ра­та­ра ўвес­ці су­час­нае рус­кае мас­тац­тва ў сус­вет­ны кан­тэкст, па­ра­ўнаць яго да­сяг­нен­ні з твор­час­цю най­бо­льш важ­ных за­ход­ніх і аме­ры­кан­скіх мас­та­коў, пры­зна­ных у сус­вет­най ку­ль­ту­ры. І я па­ча­ла ра­біць па­ра­ўна­ль­ныя вы­ста­вы, якія ад­кры­лі на­шым мас­та­кам шлях у му­зеі, га­ле­рэі і да ка­лек­цы­яне­раў.

Дру­гое пы­тан­не, ка­лі я ста­ла ра­біць гэ­тыя па­ра­ўна­ль­ныя вы­ста­вы, я вы­дат­на раз­уме­ла, што аме­ры­кан­скі мі­ні­ма­лізм на сто ад­сот­каў грун­ту­ецца на суп­рэ­ма­тыз­ме, і ка­лі я па­спра­ба­ва­ла знай­сці ў лі­та­ра­ту­ры не­йкія па­цвер­джан­ні гэ­та­му (за­ўсё­ды па­трэб­ныя спа­сыл­кі, цы­та­ты), я на­огул ні­чо­га не знай­шла. У 1995 го­дзе бы­ла вы­ста­ва рус­ка­га-яўрэй­ска­га аван­гар­ду ў Яўрэй­скім му­зеі ў Нью-Ёрку, і ве­ль­мі па­ва­жа­ны кры­тык Хіл­тан Кра­мер на­пі­саў, што ён аша­лом­ле­ны пра­ца­мі мас­та­ка, імя яко­га не чуў, але ўба­чыў яго кан­цэн­трыч­ныя кру­гі, якія праз со­рак га­доў па­чаў ра­біць Ке­нэт Но­ланд, адзін з вя­ду­чых аме­ры­кан­скіх мас­та­коў — мі­ні­ма­ліс­таў ко­ле­ра­ва­га поля. Раз­умныя ад­ука­ва­ныя кры­ты­кі гэ­та за­ўва­жы­лі. Лі­та­ра­ль­на не­ка­ль­кі га­доў та­му, ка­лі гэ­тыя мас­та­кі-мі­ні­ма­ліс­ты па­йшлі ў леп­шы свет, па­ча­лі пуб­лі­ка­ваць іх успа­мі­ны і пе­ра­піс­ку. І вы­свет­лі­ла­ся, што яны ўсё вы­дат­на ве­да­лі пра суп­рэ­ма­тызм, пе­рад­ава­лі інфар­ма­цыю адзін ад­на­му.

У інтэр­нэ­це мы па­зна­ёмі­лі­ся з мно­гі­мі лю­дзь­мі, якія бу­ду­юць свае ўлас­ныя кан­цэп­цыі на яго­ных ідэ­ях. На­прык­лад, Круз Гар­сія, пра­фе­сар з ЗША, пі­ша пра тое, што кан­струк­ты­візм — мёр­твае, а суп­рэ­ма­тызм — веч­нае, пі­ша пра во­ль­на­га ча­ла­ве­ка Хі­дэ­ке­ля і што яго га­ры­зан­та­ль­ныя струк­ту­ры — архі­тэк­то­ны — плы­вуць як кар­тэ­зі­янскія фор­мы.

На Ве­не­цы­янскім бі­ена­ле 2020 го­да бу­дзе прад­стаў­ле­на кні­га з 50 ге­ні­яль­ны­мі ідэ­ямі, якія вы­зна­чы­лі най­бо­льш істот­ны ўклад на­шай цы­ві­лі­за­цыі ў бу­ду­чы­ню, там ёсць Ла­зар Хі­дэ­кель, яго га­ра­ды бу­ду­чы­ні.

Хі­дэ­кель ве­рыў, што ка­лі зноў на­сту­піць час вя­лі­кіх ідэй, то для вы­ра­шэн­ня маш­таб­ных пра­блем, якія ста­яць пе­рад ча­ла­вец­твам, асаб­лі­ва ў пы­тан­нях узае­­ма­адно­сін ча­ла­ве­ка, пры­ро­ды і архі­тэк­ту­ры, то згадаюць яго імя.

За­ха Ха­дзід, Да­ні­эл Лі­бес­кінд, Рэм Кол­хас і іншыя, пры­зна­юць, што ўплыў суп­рэ­ма­тыз­му быў вы­ра­ша­ль­ным у іх твор­час­ці. Яны ад­кры­ва­лі но­выя маг­чы­мас­ці фор­маў­тва­рэн­ня, но­вае ад­чу­ван­не пра­сто­ры, ру­ху, гэ­та ста­ла ма­гут­ным сты­му­лам. У Швей­ца­рыі пра­хо­дзі­ла вы­ста­ва пад назвай «За­ха Ха­дзід і суп­рэ­ма­тызм». Нам зда­ецца, што ў яе не зу­сім чыс­ты суп­рэ­ма­тызм, ад­нак гэ­ты стыль стаў для яе ма­гут­ным імпу­ль­сам. І для Лі­бес­кін­да, які на кон­кур­се Хі­дэ­ке­ля ў сва­ім зва­ро­це ка­заў, маў­ляў, ка­лі ў ма­ла­дых архі­тэк­та­раў і ёсць пры­чы­на за­ймац­ца архі­тэк­ту­рай, то то­ль­кі та­му, што быў Хі­дэ­кель.

Аўтар: Алеся БЕЛЯВЕЦ
рэдактар аддзела выяўленчага мастацтва
Аўтар: Алена КАВАЛЕНКА
галоўны рэдактар