Напэўна, драматызмам і вастрынёй канфлікту, пытаннямі асабістага і грамадскага жыцця, на якія цяжка знайсці адназначны адказ. Панарамнасцю падзей, наяўнасцю яркага і шматзначнага жаночага вобраза, што стаіць у цэнтры. Тонкім псіхалагічным абгрунтаваннем паводзін герояў, неверагодна дэталёвым і пераканаўчым узнаўленнем іх унутранага свету.
Невыпадкова да вобраза Ганны Аркадзьеўны і яе трагічнага лёсу звярталіся прадстаўнікі многіх жанраў. Нядаўна даведалася: існуе ажно восем нямых стужак з назвай «Ганна Карэніна». Дарэчы, у адной з іх гераіню сыграла Грэта Гарба. У далейшым аблічча талстоўскай гераіні прымяралі на сябе славутыя актрысы Віўен Лі, Жаклін Бісэт, Сафі Марсо, Кіра Найтлі.
Верагодна, у кожнага адукаванага чалавека, знаёмага з сусветнай літаратурай, ёсць уласнае ўяўленне пра гераіню Талстога. Асабіста для мяне блізкім да ідэальнага бачыцца вобраз, увасоблены Таццянай Самойлавай у фільме Аляксандра Зархі (1967). У той класічна выверанай стужцы сабралася шмат трапных і віртуозных акцёрскіх прац. Васіль Ланавы — Вронскі, Мікалай Грыцэнка — Карэнін, Мая Плісецкая — Бэтсі, Анастасія Вярцінская — Кіці, Юрый Якаўлеў — Сціва. Пабачаная ў 2009-м карціна Сяргея Салаўёва шмат у чым расчароўвала, бо пакідала адчуванне паспешлівасці, неўраўнаважанасці, выпадковасці і непрадуманасці агульнай канцэпцыі. Найбольш значнымі ў ёй аказаліся вобразы Таццяны Друбіч (Ганна) і Алега Янкоўскага (Карэнін). Непераканаўчым паўставаў Яраслаў Бойка ў ролі Вронскага.
Пра татальную цікавасць тэлебачання да вобразаў Талстога сведчыць той факт, што існуе дзесяць серыялаў, назву якім даў раман рускага класіка. Знятыя яны ў Бразіліі, Іспаніі, Вялікабрытаніі, Італіі, Аўстраліі, на Кубе. Сярод апошніх па часе — расійскі фільм і тэлесерыял Карэна Шахназарава «Ганна Карэніна. Гісторыя Вронскага» з Лізаветай Баярскай у галоўнай ролі.
Неаднойчы і ў пластыцы
Існуе таксама шмат харэаграфічных версій. У 1972-м на сцэне Вялікага тэатра Расіі з’явіўся балет «Ганна Карэніна» з музыкай Шчадрына і Маяй Плісецкай у галоўнай ролі. Праз два гады на аснове спектакля быў створаны фільм-балет, зняты Маргарытай Піліхінай.
Праз тры дзесяцігоддзі, у 2005-м, харэограф Барыс Эйфман звяртаецца да таго ж сюжэта. У выніку атрымлівае расійскую «Залатую маску» за «Лепшы спектакль у балеце». Дарэчы, тую пастаноўку пашчасціла пабачыць падчас гастроляў Тэатра Эйфмана ў Мінску. Яна пакінула моцнае ўражанне — драматызмам, неверагоднай сэнсавай насычанасцю і шматзначнасцю пластычнага выказвання. У 2006-м балетмайстар увасобіў гэты спектакль на сцэне Венскай оперы (яго суаўтарамі аказаліся вядомыя нашай публіцы Зіновій Марголін, мастак-пастаноўшчык, і Вячаслаў Окунеў, мастак на касцюмах). Праз год эйфманаўская «Карэніна» з’явілася на сцэне Латвійскай нацыянальнай оперы, дзе партыю Карэніна танцаваў Аляксей Авечкін, былы саліст беларускага балета.
Існуе балет «Ганна Карэніна», пастаўлены Аляксеем Ратманскім на сцэне Марыінкі ў 2010-м. У маскоўскім Вялікім тэатры ў 2018-м адбылася прэм’ера яшчэ аднаго харэаграфічнага спектакля, толькі ў версіі Джона Наймаера. За два гады да таго ў Маскоўскай аперэце прайшла прэм’ера мюзікла «Ганна Карэніна» з музыкай Рамана Ігнацьева і лібрэта Юлія Кіма. Так што вобраз і лёс Ганны Аркадзьеўны дагэтуль хвалюе тэатр і кіно, музычнае мастацтва і харэаграфію.
Страта каштоўнасцей ці памкненне да свабоды?
Але вернемся да беларускіх рэалій. Музычнай асновай новага мінскага спектакля зрабіліся сачыненні Чайкоўскага (дарэчы, такім жа шляхам пайшоў і Эйфман, рыхтуючы сваю версію балета). Вядома, усе творы Пятра Ільіча грунтоўна прааналізаваныя, аднак, на маю думку, у спектаклі кампазітар паўстаў у вельмі нечаканым абліччы. Яго прыхільнікі добра ведаюць асноўныя тэмы трох балетаў кампазітара, хрэстаматыйнымі ўспрымаюцца «Анегін» і «Пікавая дама». А вось сімфанічныя і камерна-інструментальныя сачыненні геніяльнага аўтара гучаць у канцэртах нашмат радзей. Таму партытура новай «Карэнінай» пазбаўлена крыху навязлівага глянцу. У ёй шмат неверагоднай шчырасці, пявучасці, лірычнай трапятлівасці, што адпавядае лірычным эпізодам, або драматызму і экспрэсіі, якімі прасякнутая другая палова балета.
Заўважу: з’яднанне розных фрагментаў (бо Пётр Ільіч, вядома, не мог пісаць твор па замове нашага тэатра) зроблена ў спектаклі ў такой ступені тактоўна, дакладна і прадумана, што нідзе не ўзнікае адчуванне «швоў», «стыкаў», з’яднання разнародных частак. Музычнае палатно цэласнае і адзінае. Гэта сур’ёзная заслуга дырыжора-пастаноўшчыка Андрэя Галанава і аркестра пад яго кіраўніцтвам. Моцная энергетыка музычных нумароў дае прастору фантазіі харэографа, жывіць пластычныя вобразы. Вядома, выбар музычнага матэрыялу быў бы немагчымы без плённага супрацоўніцтва дырыжора з Вольгай Костэль, лібрэтысткай, харэографкай і пастаноўшчыцай балета.
Але спачатку колькі слоў пра сцэнаграфію. Яна сталася апошняй маштабнай працай мастака Аляксандра Касцючэнкі, які сёлета, на жаль, пайшоў з жыцця. Візуальны вобраз спектакля — вакзал. І невыпадкова: на ім упершыню сустракаюцца Ганна і Вронскі, тут і заканчваецца зямны шлях гэтай незвычайнай жанчыны. Высокія, аж да каласнікоў, металічныя канструкцыі, іх прыглушана-шэры колер ствараюць адчуванне нават тактыльнай акалеласці, скразнякоў, няўтульнасці прасторы і навакольнага свету. Механістычнасць сцэнаграфіі потым будзе пераклікацца з вобразам Карэніна, падобнага да марыянеткі, якая ажывае толькі зрэдчас. Халоднасць металу адлюстроўвае адсутнасць цеплыні і душэўнасці ў героях, што ўвасабляюць вышэйшы свет, весяляцца на балях, жартуюць, інтрыгуюць і заляцаюцца.
Часам сцэна афарбоўваецца ў жоўта-вохрыстыя колеры, удалечыні ўзнікаюць аблачынкі маладой зеляніны. Такія эпізоды другой дзеі, звязаныя з Кіці і Левіным, Долі і яе гарэзлівымі дзецьмі. Паступова вымалёўваецца антытэза: механічнае — і натуральна-прыроднае, мёртвае — і гаюча-жывое.
Некалі Флабэр афарыстычна сфармуляваў: «Эма Бавары — гэта я». Леў Мікалаевіч, душу якога ўсё жыццё перапаўнялі страсці, прычым не заўжды стваральныя, таксама мог сказаць услед: «Ганна — гэта я». І тут узнікае заканамернае пытанне: як ставіцца да галоўнай гераіні твора і спектакля? Як да жанчыны, што імкнецца да свабоды пачуццяў, як да ўзору, да ахвяры сітуацыі альбо разбуральніцы — сябе і сям’і?
Цікава, у якой ступені нават стваральнікі пастаноўкі разыходзяцца ў меркаваннях! Сцэнограф Аляксандр Касцючэнка: «Для мяне гэты твор — пра страту сямейных каштоўнасцей. ...разбіўшы сям’ю, кінуўшы дзіця, зрабіўшы няшчаснымі ўсіх — сябе, сына, Карэніна, — яна не знайшла шчасця. Усё яе каханне разбілася дашчэнту». Вольга Костэль: «Наш спектакль — пра канфлікт жывога чалавека і механістычнага грамадства, канфлікт жывога пачуцця і псеўдамаральнасці». Як бачым, акцэнты розныя, як і погляды.
Пластычная мова
Даўно і з цікавасцю сачу за творчасцю Вольгі Костэль, былой артысткі беларускага балета, якая пазней атрымала харэаграфічную адукацыю ў Германіі. Спачатку Вольга прадставіла нашай публіцы адметныя мініяцюры. Спектакль «Метамарфозы» на музыку Баха, паказаны на эксперыментальнай сцэне ў 2012-м, запомніўся сінтэзам уласна танца і спеваў. У 2016-м на афішы з’явіўся поўнаметражны балет «Каханне і смерць», пастаўлены Костэль паводле старажытнацюркскага эпасу. Праца была відавочна заказная, але здзівіла дынамікай, экспрэсіяй, віртуозна пастаўленымі дуэтамі і сцэнамі баёў. Сімптаматычна, што Вольга часта з’яўляецца і лібрэтысткай уласных спектакляў. Увогуле яна запатрабаваная. Ставіла ў Берліне, Дрэздэне, Сафіі, Лондане. Яе харэаграфія выконвалася ў Швейцарыі, Польшчы, Эстоніі, Фінляндыі, Расіі. Зайздросная творчая біяграфія!
Да моцных якасцей Костэль як пастаноўшчыцы (гэта было відавочна і раней, і цяпер, у «Карэнінай») можна аднесці ўменне бачыць спектакль цалкам, выбудоўваць яго драматургію, бачыць прастору і ўсё люстэрка сцэны. Здольнасць будаваць паралельныя планы. Калі пераплятаюцца, узаемадзейнічаюць, сэнсава ўплываюць адна на адну пластычныя лініі асноўных герояў і кардэбалету (гасцей на пецярбургскім балі, удзельнікаў карнавалу ў Італіі ці сялян у маёнтку).
Увогуле галоўная задача балетмайстра — стварыць пластычную тканіну, пластычную партытуру спектакля. Адзначу галоўнае мастацкае дасягненне пастаноўкі: харэаграфія Костэль — не «цытатная» (такую з’яву, на жаль, мы назіраем на айчыннай сцэне час ад часу: калі ўзнікае адчуванне стойкага дэжавю і падчас чарговага эпізоду пакутліва думаеш: «А ў якім спектаклі мы гэта бачылі?»). У дадзеным выпадку перад намі не перапевы і не пераробкі чужых набыткаў і здабыткаў, а ўласная пластычная мова, дастаткова складаная, асабліва ў дуэтах герояў, з каскадам найвіртуознейшых падтрымак. (Спрабуючы «на сабе» адну з такіх падтрымак, Вольга атрымала траўму і ўвесь астатні працэс рэпетыцый ёй даводзілася рухацца і скакаць амаль што на адной назе.)
Самыя моцныя па экспрэсіі і сіле ўздзеянне атрымаліся дуэтныя сцэны Ганны (Ірына Яромкіна) і Вронскага (Ігар Аношка). На так званай здачы мастацкай радзе і першай прэм’еры партыі галоўных герояў увасобілі яны, а на другой — Людміла Уланцава і Эвен Капітэн. Карэніны, адпаведна, — Ігар Артамонаў і Канстанцін Кузняцоў. Не менш уражвае фінал, калі аказваецца, што Ганну раструшчвае і забівае — маральна і фізічна — не цягнік, а сіла грамадскага асуджэння, натоўп людзей бяздушных і абыякавых, якія і ствараюць вобраз чорнай механічнай машыны.
Сапраўды — прыма!
Распачынаючы працу над балетам «Ганна Карэніна», тэатр павінен быць перакананы: такая гераіня, пажадана не адна, у трупе ёсць. На мой погляд, ідэальнай выканаўцай партыі Ганны паўстае Ірына Яромкіна. Дзіўлюся, як хапае ў яе фізічных і маральных сіл, энергіі, трываласці, разнастайных эмоцый, каб выходзіць на сцэну ва ўсё новых спектаклях. Сапраўды — прыма! Вабіць прыгажосць і выразнасць пластычных ліній балерыны, заўжды вывераных, гарманічных ці экспрэсіўных. Вабяць элегантныя сукенкі гераіні, прыдуманыя мастачкай Нінай Гурло. А галоўнае — заўжды выразныя пластыка рук, постаці і твар, за якім няспынна сочыш. На ім сапраўды адбіваецца жыццё чалавечага духу, схаванае ад старонніх вачэй, разнастайная і супярэчлівая гама пачуццяў. Нечаканы інтарэс і нараджэнне пачуцця да Вронскага, спроба (няхай і марная) супрацьстаяць магутнай хвалі ўласных эмоцый. Потым апафеоз страсці. Спроба вырашыць пакутлівую дылему: што даражэй — сын ці каханы? Сямейны спакой ці свабода пачуццяў? Ці можна іх паяднаць? Адчуванне адзіноты і прадбачанне трагічнага фіналу. Дарэчы, вельмі натуральна адчувае сябе на сцэне ў ролі Сярожы, сына Ганны, маленькі Мікіта Правалінскі. Актыўная роля адведзеная навучэнцам Харэаграфічнай гімназіі-каледжа.
У другой дзеі балета багата сцэн, пабудаваных пастаноўшчыкам і ўвасобленых артыстамі з пластычнай і псіхалагічнай шматзначнасцю. Калі арыстакратычнае асяроддзе прымае Вронскага, але не прымае Ганну (сацыяльныя сувязі і прызнанне, аказваецца, столькі значаць для самаацэнкі і самаадчування кожнага!). Калі ягоная страсць паступова згасае, а яе страсць шугае, як спапяляльнае полымя, і невядома, што з гэтым рабіць, як самой уратавацца ад яго празмернасці. За разгорнутым спектаклем у дзвюх дзеях, зразумела, бачыцца агромністая праца асістэнтаў балетмайстра (сярод іх Ігар Артамонаў, Канстанцін Кузняцоў, Ганна Фокіна) і рэпетытараў (Юрый Траян, Таццяна Яршова).
Што падаецца ў пастаноўцы спрэчным? Выкарыстанне пантамімы і тыповых прыёмаў драмбалета ў пачатковых сцэнах. Калі Долі чытае ліст і даведваецца пра здраду мужа, вакол бегаюць пакаёўкі, а дзеці разгублена плачуць. Карацей, «все смешалось в доме Облонских». Зусім як у Льва Мікалаевіча, але неяк занадта літаральна.
Крыху схематычным глядзеўся вобраз Карэніна. У высокапастаўленага чыноўніка, што часцей шпацыруе па сцэне ў прыгожым, расшытым золатам мундзіры, замала ўласна танцавальнага матэрыялу. Праўда, трыа Ганна — Вронскі — Карэнін атрымалася цікавае па пластыцы, бо адлюстроўвае эмацыйнае напружанне і псіхалагічны канфлікт, які цяжка, а мо і немагчыма вырашыць. У другой дзеі масавы танец сялян з косамі (маёнтак Левіна) падаўся сцэнай з іншай пастаноўкі і іншага жанру (бо выглядаў як нумар ансамбля народнага танца ці эпізод з урадавага канцэрта).
Часам узнікалі пытанні і да мастака па касцюмах. Калі ў сацыяльных сетках абмяркоўвалі спектакль, хтосьці слушна заўважыў, маўляў, спадніцы гераінь такія доўгія, ажно баішся: а раптам артысткі ў іх заблытаюцца? Праўда, тут апошняе слова за выканаўцамі. Але варта пагадзіцца з думкай, што наведніцы свецкага балю ў светлых сукенках і чорных пальчатках, з чорнымі шнуроўкамі на спінах выглядаюць неяк занадта вульгарна.
Дробязі гэта ці не, хай вырашыць глядач. А мы зробім высновы. Тэатр стварыў новы спектакль — відовішчны, яркі, насычаны. У цэнтры яго лёс жанчыны, выбар і дылема, якая перад ёй стаіць. Улічым, што дзве трэці залы — жанчыны, і зразумеем, што для іх тэма жаночага шчасця надзвычай блізкая. І апошні штрых. Шчыра кажучы, мне шкада, што Вольга Костэль рэдка ставіць на нашай сцэне і яе наступнага спектакля трэба доўга чакаць. Усё-такі мала хто з нашых харэографаў мае такі багаты вопыт працы на самых розных еўрапейскіх падмостках, і не выкарыстоўваць яго — не надта плённы шлях.