Дра­ма тра­гіч­на­га глуп­ства

 І апе­тая кла­сі­ка­мі сім­па­тыя пол­ек да афі­цэ­раў (а пан быў гвар­дзей­цам!) у яе пры­ват­ным вы­пад­ку вы­пет­ры­ла­ся да та­го, што па­зней­шыя да­ку­мен­ты па­мі­на­лі ця­жар­насць ад ка­хан­ка, раз­вод і ўцё­кі ў актры­сы. Вы­ха­ды на сцэ­ну су­пра­во­дзі­ла пі­сан­не ра­ма­наў і драм. За ад­ну та­кую, «Ма­раль пані Ду­льс­кай», За­по­льс­кую асаб­лі­ва цэ­няць су­час­ныя рэ­жы­сё­ры (на­ват бы­лыя са­вец­кія), а ў аб­ыхо­дак тра­пі­ла сло­ва «ду­льш­чыз­на» (па­д­во­ены стан­дарт, маў­ляў, «каб усё бы­ло пры­стой­на, на­ват ка­лі гэ­та не так»). Ці­каў­ны гля­дач, па­ўзі­раў­шы­ся ў сцэ­ніч­ныя зва­ды, не па­ля­ну­ецца ад­шу­каць про­звіш­ча За­по­льс­кай у се­ці­ве ды знай­сці Ма­рыю Габ­ры­элю Стэ­фа­нію Кор­він-Пі­ятроў­скую, на­ро­джа­ную ў 1857 го­дзе, каб уве­даць пад­ра­бяз­нас­ці жыц­ця гэ­тай «па-еўра­пей­ску эман­сі­па­ва­най ка­бе­ты». Ці не та­му спек­такль «Іх чац­вё­ра» зна­ка­мі­та­га Ежы Шту­ра, артыс­та, рэ­жы­сё­ра і пед­аго­га, не­заў­важ­на, але спа­дзя­ва­на па­шы­рыў­ся да па­ме­раў не­вя­лі­ка­га ад­ука­цый­на­га пра­екта?

...Да апош­ня­га пан пра­фе­сар, га­ла­ва сям’і і пад­ма­ну­ты муж, на­ма­га­ецца за­ха­ваць гэ­тую сла­ву­тую пры­стой­насць, але жыц­цё ў шлю­бе ро­біц­ца не­вы­нос­наю па­ку­тай. І як бы ні змя­ня­лі­ся ў дра­ма­тыч­най кам­па­зі­цыі па­ры су­жэн­цаў ці ка­хан­каў, чац­вёр­тай за­ўжды бу­дзе дзяў­чын­ка Лі­ла, да­чка пра­фе­са­ра і яго­най не­раз­важ­лі­вай пры­га­жу­ні-жон­кі. Гэт­кім бяз­важ­кім, маў­клі­вым гру­зі­кам сум­лен­ня, пі­ль­ным да­важ­кам, ро­гам або ку­там у скла­да­ных фі­гу­рах дзіў­на­га ся­мей­на­га ру­шэн­ня сва­іх ба­ць­коў. Тыя бяс­кон­ца ту­за­юць ма­лую — вы­хоў­ва­юць, на­стаў­ля­юць на доб­рае-пры­стой­нае. Ад­нак сва­ім улас­ным пры­кла­дам, як гэ­та час­та зда­ра­ецца, ву­чаць зу­сім не та­му, пра што дба­юць.

Лад­ны ка­ва­лак жыц­ця За­по­льс­кая пра­жы­ла ў Льво­ве (і там па­ха­ва­ная ў 1921-м). Там­са­ма ў 1907 го­дзе «тра­ге­дыю дур­ных лю­дзей» упер­шы­ню ўва­со­бі­лі ў спек­такль. Мож­на ўя­віць, што яе пер­са­на­жы па-свой­му ад­бі­ва­юць та­га­час­ныя мясц­овыя но­ра­вы, а рэ­жы­су­ра Ежы Шту­ра так на­ту­ра­ль­на яднае мес­тач­ко­вае з агу­ль­на­ча­ла­ве­чым — у най­ноў­ша­га мод­ні­ка з крэ­дыт­ным айфо­нам быў па­пя­рэд­нік, які на пад­обных умо­вах на­бы­ваў ро­вар ды гра­ма­фон. Але праз мэб­лю, рэ­кві­зіт і сцэ­ніч­ныя ўбо­ры (сцэ­ног­раф­ка Мал­га­жа­та Да­мянь­ска, мас­тач­ка па кас­цю­мах Зоф’я дэ Інэс) сцэ­на ад­бі­вае сла­ву­тую ча­сі­ну пе­рад Дру­гой сус­вет­най: на лег­ка­дум­ных пер­са­на­жаў на­соў­ва­ецца 1939 год. Так што ся­мей­ны раз­лад кан­трас­туе не то­ль­кі з Ві­гі­лі­яй і Ка­ля­да­мі (гэ­тыя аб­ста­ві­ны пра­па­нуе дра­ма­тург). Та­кім чы­нам рэ­жы­сёр пад­ма­цоў­вае сво­еа­саб­лі­вую крох­касць ма­тэ­ры­ялу, які ня­мож­на акту­алі­за­ваць лі­та­ра­ль­на. Не­вя­сё­лы, не­шчас­лі­вы на­строй му­жа — а Ежы Штур іграе пры­ха­ва­ную дра­му ўзрос­ту стры­ма­на­га, уні­вер­сі­тэц­ка­га вы­клад­чы­ка і, ве­ра­год­на, на­ву­коў­ца — ла­гіч­ны пра­цяг роз­ду­му «пра час і пра ся­бе». Маг­чы­ма, спа­кой­ная ся­мей­ная тры­ва­ласць мац­ней­шая за жарсць, па якой яшчэ не згас­ла па­мяць, ды ма­юцца іншыя пры­чы­ны дрэн­чыц­ца і бяс­кон­ца ўзі­рац­ца ў бу­ду­чы­ню.

Ува­саб­ля­ючы жон­ку, артыс­тка Со­ня Ба­ха­се­віч пе­рад­усім вы­лу­чае па­жад­лі­вую пло­це­вую не­су­па­ко­енасць, пра­гу юрлі­вай пры­го­ды, бо ўсё над­та спа­кой­на ды не­як прэс­на. Гэ­тая жан­чы­на аб­ме­жа­ва­ная, дрэн­на вы­ха­ва­ная (пры­нам­сі ў тым, што на­зы­ва­ецца вы­ха­ван­нем па­чуц­цяў), але да­лё­ка не дур­ная. Хут­чэй за ўсё, яна ама­тар­ка кі­но: у ма­не­ры па­во­дзін і фа­со­не ня­зруч­най су­кен­кі час-по­час яна як бы зра­хоў­ва­ецца з не­йкім уз­орам. Па­куль ка­бе­та ла­дзіць пры­го­жыя ста­сун­кі з фа­цэ­там аван­тур­на­га скла­ду (яркая ра­бо­та Анто­нія Па­ўліц­ка­га, мес­ца­мі схі­ль­ная да ад­кры­тай са­ты­ры), пры­яце­ль­ка-швач­ка кла­дзе во­ка на пра­фе­са­ра, асця­рож­на-раз­лі­ча­на ка­рыс­та­ецца мо­ман­там, за­ва­ёўвае мес­ца ў пры­стой­най сям’і...

Га­лоў­ная каш­тоў­насць ста­ро­га тра­гі­фар­су (яко­му мес­ца­мі бра­куе ма­ты­во­вак, пе­ра­ка­наў­час­ці ста­сун­каў, учын­каў, сю­жэт­ных лі­ній) — дых­тоў­ны тэкст. Артыс­ты зна­хо­дзяць ад­мет­ныя інта­на­цыі, ро­бяць яго аб’ёмным і надзі­ва су­час­ным, ды пра­маў­ля­юць бадай адно да­рос­лыя пер­са­на­жы, чыя ба­ль­шы­ня за­ня­тая толь­кі са­бой і жы­ве ня­пэў­ным сён­няш­нім днём. Бу­ду­чы­ня ў аб­ліч­чы дзяў­чын­кі пе­ра­важ­на маў­чыць (ад­да­мо на­леж­нае Ма­рыі Да­ўгві­ло­віч-На­віц­кай). Зда­ецца, Но­вы год — но­вае шчас­це, з якім так імпэт­на він­шу­юць, але крах шлю­бу ўзмац­няе на­блі­жэн­не бя­ды, пры­ха­ва­най ка­тас­тро­фы. На крэс­лы ўсцяг­ва­юць бе­лыя чах­лы. Міг­ціць чыр­во­нае свят­ло пры за­дні­ку ў пе­рад­па­коі. Дзяў­чын­ка маў­клі­ва ўклен­чвае пе­рад ка­ляд­най ялі­най, ад­нак на­ват не ад­цяг­ва­ецца, каб раз­гле­дзець ўпры­го­жан­ні... Пе­рад не­да­лё­кай жах­лі­вай бу­ду­чы­няй рэ­жы­сёр ураў­ноў­вае да­рос­лых пер­са­на­жаў — так, што з-пад тра­гі­фар­су вы­ні­кае дра­ма тра­гіч­на­га глуп­ства праз эга­ізм. Але, пад­па­рад­коў­ва­ючы­ся пра­ўдзе жыц­ця, дзі­ця за­ста­ецца на са­мо­це. І пра­ўда мас­тац­тва не су­пя­рэ­чыць.

Дана Рагатка