З1993 года WRO адбываецца ў фармаце біенале, і сёння ён адзін з галоўных форумаў для новага медыямастацтва ў Польшчы і ў цэнтральнай Еўропе. Арганізатарам з’яўляецца Фонд арт-цэнтра WRO.
Вроцлаўскі міжнародны фестываль развіўся з ідэі спалучыць мастацтва і тэхналогіі; каб вызваліцца ад утылітарнага падыходу да дасягненняў прагрэсу, ён не абмяжоўваў сябе толькі разважаннямі пра магчымае прымяненне тэхналагічных навінак альбо іх патэнцыяльнай ролі ў грамадстве будучыні. WRO не прароцтва, але рэфлексія над сапраўдным, актуальным, рэакцыя на тэндэнцыі развіцця стасункаў творцы і створанага, рабочага і інструмента — чалавека і тэхналогіі. Аўтары на біенале граюць з успрыманнем рэальнасці гледача з дапамогай спалучэння розных вобразаў і гукаў, як і з іншымі медыя, але пра гэта — крыху пазней.
Цэнтральная ідэя юбілейнага, 30-га біенале — чалавечы фактар, менавіта таму галоўнай падзеяй года стаў дуэт Кэтрын Хошхах (Германія) і Адама Донавана (Аўстралія). «Empathy Swarm» (рой эмпатыі) — інсталяцыя, што ўяўляе з сябе прамавугольную пляцоўку, па якой свабодна рухаюцца трохколавыя робаты, запраграмаваныя на падставе калектыўнага (роевага) інтэлекту, то-бок група перамяшчаецца сама па сабе, без лідара, па прынцыпе арганізацыі мурашоў або некаторых відаў рыб, адсюль і назва (swarm — рой). На гэты раз усё адбывалася ў цёмным пакоі, робаты светлымі плямамі ездзілі па падлозе, узаемадзейнічалі з людзьмі і рэагавалі на іх дзеянні: пад’язджалі да іх альбо палахліва збіраліся ў маленькія статкі.
«Яны крышку саромеюцца», — заўважае Кэтрын, калі на пляцоўку выходзяць дзеці. Што б там ні казаў Ілан Маск, але пакуль штучны інтэлект баіцца нас больш, чым мы яго.
Інспірацыяй для аўтараў стаў эксперымент псіхолага Фрыца Хэйдэра, праведзены ў 1944 годзе: у даследаванні людзям паказвалі фільм з геаметрычнымі фігурамі, якія ўзаемадзейнічалі паміж сабой, пасля чаго прасілі назіральнікаў распавесці пра тое, што яны бачылі. Як аказалася, варыянтаў было нямала: бойка, пагоня, хатні гвалт і г.д. Эксперымент пацвердзіў феномен атрыбуцыі — здольнасці прыпісваць матывы, прычыны і характар дзеянняў як жывым, так і нежывым аб’ектам.
Empathy swarm стварае прастору камунікацыі людзей і робатаў, толькі апошнія выяўляюць сябе з дапамогай руху. З пункту гледжання сімвалізму інсталяцыя прадстаўляе сабой контраргумент у палеміцы з адэптамі тэорыі штучнага інтэлекту-інсургента, згодна з якой у адзін цёплы летні дзень не-такой-далёкай-як-хацелася-б будучыні ваша смарт-мультыварка як бы між іншым скажа, што Бог памёр.
«Акрамя таго, — сцвярджаюць аўтары, — мы хацелі паказаць, што чалавек павінен паважаць іншыя віды, іх жыццёвую прастору, і тады яны будуць паважаць нашу. Але калі мы вырашым напужаць іх, яны могуць напужаць нас».
На біенале паказалі як творы, выбраныя з больш чым 1700 прац, дасланых з усяго свету, так і каля сотні праектаў адмыслова запрошаных аўтараў. У іх распавядаецца пра складанасць стасункаў чалавека і тэхналогій, ілюструецца паварот да чалавека як ініцыятара, спажыўца, але часам і ахвяры гэтых новых узаемадачыненняў.
Адным з апошніх спатканняў WRO 2019 быў перадпаказ VR-мадэлі «Aporia: the City and the City» варшаўскага мастацкага аб’яднання Dream Adoption Society, якое на біенале прадстаўлялі мастачкі Ягода Вайтовіч, Марта Наўрат і прадзюсар Войцех Маркоўскі. Арганізацыя спрабуе распрацаваць уласную «мову VR» у супрацоўніцтве з Teatr Powszechny, праводзіць перформансы і рэйвы, арганізуе спектаклі.
«Мы не толькі ствараем віртуальную рэальнасць, але і шукаем новыя спосабы яе выкарыстаць. Мы хочам дапоўніць яе рэальным светам — пяцьдзясят на пяцьдзясят».
«Aporia» — апошні праект групы, гэта горад-утопія, па якім глядач перамяшчаецца з дапамогай акуляраў VR і кантролераў. Горад уяўляе з сябе спалучэнне фантазійных архітэктурных элементаў, у ім кожны будынак мае падвойную функцыю: могілкі ў пірамідальным доме, сметнік у батанічным садзе…
Ягода Вайтовіч задае сабе пытанне: ці ядуць расліны смецце? І тлумачыць, што гэта — сметнік-аранжарэя, які ўзнік на састарэлых ідэях утопіі, што пачалі раскладацца.
Самым спрэчным элементам горада, асабліва для каталіцкай Польшчы, з’яўляецца храм-унітаз; выглядае ён як будынак са злівам замест купала. «Святыня нуды і гарадскога туалету», — так апісала яго Ягода Вайтовіч. «Магчымасці, якія дае VR, дазваляюць нам па-іншаму падысці да архітэктуры, так, як рэальнасць не дазваляе. Перайсці цераз свае мажлівасці — натуральнае жаданне, асабліва ў сімуляцыі».
Людзі нясмела падыходзяць да акуляраў па адным. Відэападарожжа па горадзе прайграецца на камп’ютары побач; прэзентацыя прэзентацыяй, але ў нейкім сэнсе такая дэманстрацыя пазбаўляе прыватнасці.
Сімуляцыя дае пачуццё неадназначнасці, ставіць саму канцэпцыю рэальнасці пад пытанне, у ёй няма рэалізму, горад выглядае як камп’ютарныя гульні пачатку двухтысячных: шмат вуглоў і непрамаляваных тэкстур. Марта Наўрат на гэтую тэму заўважае: «Віртуальны свет недасканалы. Калі ты здымаеш шлем, то разумееш, што ў гэтым свеце можаш зрабіць больш. У гэтым яго сіла».
Аб’яднанне Dream Adoption Society дзейнічае не толькі ў Польшчы: у верасні 2018 года мастакоў запрашалі ў ЗША для дэманстрацыі VR-спектакля «Белашэўскі/Гінзберг». Пераглядаючыся, яны ўспамінаюць, што асабліва не было часу любавацца Нью-Ёркам з-за строгага графіка, але свае стасункі з тэатрам апісваюць з цеплынёй. «Мы любім працаваць з тэатрам, бо шмат часу праводзім перад камп’ютарам, так што праца з людзьмі — гэта неверагодна весела».
Калі арганізатар заўважае, што хутка скончыцца час мерапрыемства, мастакі развітваюцца. На заканчэнне Войцех Маркоўскі жадае: «Stay immersive».
P.S. У той жа дзень у Старым горадзе Вроцлава з’явіўся «Музей катаванняў» — насамрэч не музей, а часовая выстава, брызентавы намёт, перад ім утварылася пяцідзесяціметровая чарга, можа, большая, чым на якое-кольвек мерапрыемства біенале, нават нягледзячы на тое, што ўсе і так больш-менш ведалі, што там пабачаць: ляжачага на стале манекена з мокрым ручніком на галаве. Відаць, людзям падабаецца, што хоць нешта мы можам прадказаць; у пэўным сэнсе WRO дае адваротны эфект, ставячы пад пытанне нашае разуменне рэчаіснасці і трываласць нашых перакананняў.
Ян Белявец