Наша сённяшняя гераіня Ірына Кадзюкова прыйшла ў анімацыю, як кажуць, у далікатным узросце, але рэжысёркай стала не адразу — паслядоўна, ад мастачкі-фазоўшчыцы, прайшла ўсе стадыі працы на «Беларусьфільме», вучылася ў Кіеве і Маскве, нарэшце, стала ствараць свае стужкі і навучаць свайму мастацтву іншых. І мае ў гэтым вялікі поспех. Анімацыя Ірыны Кадзюковай тонкая, аўтарская, простая на першы погляд, але са сваёй візуальнай і сэнсавай філасофіяй. Дзесяціхвілінны фармат большасці яе фільмаў, тым не менш, дазваляе змястоўна выказацца пра самыя важныя і важкія рэчы ў свеце — каханне і любоў да бліжняга. Стужкі Ірыны Кадзюковай неверагодна прыгожыя, прасякнутыя ўнутраным святлом і насычаныя тонкім гумарам. Як і яна сама, вельмі заўважная жанчына, знешне ціхая, але са сваім гонарам. Не дзіўна, што адно з яе апошніх захапленняў — фламенка, танец драматычны, эмацыйны, з раптоўнымі выбухамі прыхаванай энергіі.
Анімацыйнае мастацтва рэжысёркі стаіць далёка ад камерцыйнай анімацыі тэлевізійнага фармату. Вось і яе новы твор «Дантэ. Беатрычэ» лепш за ўсё ўбачыць на вялікім экране. Стужка прысвечана знакамітаму каханню Дантэ Аліг’еры да Беатрычэ Парцінары. Ірына Кадзюкова пераносіць гледача ў чароўны свет італьянскага Адраджэння, у Фларэнцыю і Верону, дзе адбываліся падзеі адной з найвялікшых рамантычных драм у гісторыі.
• Пра Дантэ і Беатрычэ: «Як сказаў адзін сучасны філосаф: "Мы жывём у свеце, адфарматаваным Дантэ, толькі пра гэта не думаем". Дантэ першы пачаў пісаць аб асабістых перажываннях чалавека, для свайго часу ён быў вельмі авангардным аўтарам.
Мы былі з сынам у Вероне, вандравалі па Італіі — і ў дзень майго нараджэння прыехалі на оперу ў знакаміты тэатр Arena di Verona. Зайшлі ў маленечкую царкву, дзе трэба было кідаць манету, каб запалілася святло. І раптам я ўбачыла надпіс "Beatrice Portinari". Усё. Я зразумела, што буду рабіць фільм. А далей матэрыял, як і заўсёды бывае, проста пайшоў мне ў рукі. У Свята-Пятра-Паў-
лаўскім саборы я пазнаёмілася з прафесарам філалогіі, сын якога, як аказалася, напісаў навуковы твор "Дантэ і сучасная беларуская літаратура". Я даведалася, што ў Нацыянальнай бібліятэцы ў Мінску ёсць унікальнае выданне "Боскай камедыі" з ілюстрацыямі Бацічэлі, адзін з двух экзэмпляраў на пост-
савецкай прасторы. Калі яшчэ праект не падтрымалі ў Міністэрстве культуры, я вагалася, мо зрабіць нешта іншае? Якраз тады ў Вільнюсе, у тралейбусе раптам убачыла маладога чалавека, які чытаў "Боскую камедыю". Я спытала яго, ці варта рабіць стужку пра Дантэ. І ён адказаў: "Варта?.. Ужо і камп’ютарную гульню па ім стварылі. А вы яшчэ думаеце, ці здымаць кіно?.."
Кнігі, сустрэчы з адмыслоўцамі — усё натхняла на працу. А адзін мой даўні сябра, які і раней прымаў удзел у стварэнні маіх стужак, мінскі рускамоўны паэт Дзмітрый Строцаў, нават аказаўся вельмі далёкім, але нашчадкам Беатрычэ, нашчадкам італьянскага роду яе другога мужа з фаміліі Строцы!.. У выніку так атрымалася, што ён і агучыў нашага Дантэ.
З самага пачатку я вельмі хацела, каб галоўнага героя агучваў наш беларускі акцёр Аляксандр Казела. У тым ліку і з-за таго, што персанаж з такім жа імем дзейнічае ў "Боскай камедыі" і з’яўляецца там ці не адзіным станоўчым. Але звязацца з акцёрам не атрымалася. І мне прыйшла ў галаву іншая ідэя. У Вільнюсе я пабывала на мона-
спектаклі "Бродскі/Барышнікаў" і зразумела, што ў Дантэ павінен быць голас вялікага танцоўшчыка. Чаму? Таму што чытанне Міхаіла Барышнікава ідэальнае — там няма акцёрскай афарбоўкі! Які б ні быў таленавітым акцёр, у яго голасе абавязкова прысутнічае нешта тэатральнае, штучнае, чаго я імкнуся пазбягаць у фільмах. Але з Барышнікавым не атрымалася — да такой сусветнай знакамітасці трэба было звяртацца значна раней. І тады я вырашыла запрасіць майго сябра Дзмітрыя Строцава, балазе мы ўжо ладзілі сумесныя чытанні і я ведала: голас у яго добры. Няхай паэта агучвае паэт.
Калі стваралі выяўленчы шэраг майго "Дантэ", мне так і казалі на пачатку працы: "Ты проста возьмеш усё гатовае — мастацтва эпохі Адраджэння, італьянскую музыку..." Але не дачакаліся!.. Недзе ў свядомасці я, зразумела, трымала жывапіс Джота, Мазачы, Бацічэлі. Калі на нешта і арыентавалася,
то на ранейшы жывапіс у іканаграфічнай манеры, а таксама на вобраз Беатрычэ французскага мастака Адзілона Рэдона.
У нас на карціне працаваў другім аніматарам хлопец, высокі, хударлявы, і я адразу зразумела: ага! вось ён, наш Дантэ! Стала прыглядацца, як ён ходзіць, рухаецца. Аніматары заўсёды прыглядаюцца да людзей навокал. Каб потым перанесці іх рысы на сваіх персанажаў. Я і студэнтам сваім кажу: вы павінны мець сваю асабістую эмацыйную картатэку вобразаў, назіраць за іншымі людзьмі. Кожны раз атрымліваецца па-рознаму. Часам ты адразу ведаеш, каго будзеш мець на ўвазе. Часам — пакутліва шукаеш».
• Пра «Гару Самацветаў» і «Салаўя»: «У аэрапорце Заграба, дзе я была на фестывалі, раптам пачула: "Верыш не верыш, а размаўлялі зараз якраз пра цябе!.. Зрабі нам казку!.." Абарочваюся — мой сябра па кіеўскіх курсах анімацыі Саша Татарскі, арганізатар праекта "Гара Самацветаў". Ён прапанаваў мне на выбар некалькі казак, але атрымалася зрабіць толькі адну. Калі пытаюцца, чаму я, беларуска, абрала татарскага "Салаўя", звычайна адказваю: "Бо беларускую казку ўжо зрабілі татары!.."
На жаль, Аляксандра Татарскага неўзабаве не стала, сітуацыя на маскоўскай студыі "Пілот", якой ён кіраваў, значна змянілася. Планы на далейшую супрацу з імі давялося адмяніць, і наступная казка, на жаль, засталася толькі ў выглядзе сцэнарыя».
• Пра тое, як знаходзіць сваю каманду: «Практычна адразу ты ведаеш, хто табе патрэбны. Дзіму Сурыновіча, напрыклад, я запрасіла на "Лэдзі Гадзіву".
І пачаўся, як я кажу, "букетна-цукеркавы перыяд": я за ім бегала паўсюль, попельніцу нават падстаўляла, як толькі ён запаліць. Усё быццам бы жарт, нейкая гульня, але для рэжысёра мастак-аніматар — гэта як свая рука. Таму была вельмі рада, калі ён пагадзіўся.
На "Дантэ" я адразу ведала, што буду працаваць толькі з Алай Мацюшэўскай, таксама доўга яе ўгаворвала. Да таго ж яна была занятая на іншай рабоце. Таму працавалі амаль у экстрэмальнай сітуацыі, але тое пайшло толькі на карысць. У фільме "Было лета..." гутарка ідзе пра свет дзяўчынак. Я разумела, што працаваць на ім павінна такая ж маладзенькая, якая не адышла далёка ад свету дзяцінства. І я ўзяла мастаком дваццаціпяцігадовую, тады нікому не вядомую Марыю Пучкову.
Адносіны рэжысёра са сваім мастаком часам нагадваюць нейкую драму каханкаў, настолькі віруюць жарсці. Здымачны павільён — гэта такая закрытая, амаль інтымная прастора, з якой не збегчы да самага фіналу працы над стужкай. Таму падчас работы з Аляксандрам Верашчагіным мы так паспрачаліся над адной дэталлю, што ён быў нават гатовы абрынуць на мяне свой кулак, але ў самы апошні момант ударыў у сценку, пасля чаго выбег з павільёна. Вярнуўся дзесьці праз паўтары гадзіны з гіпсам і дарабляў усю стужку левай рукой...»
• Пра гумар: «Гумар заўсёды павінен прысутнічаць у фільме, як і ў жыцці. Каму патрэбныя абсалютна сур’ёзныя персанажы?.. Напрыклад, тая самая Беатрычэ або Дантэ? Яны атрымаліся такімі, якімі і павінны былі быць у жыцці — маладымі, гарэзлівымі людзьмі».
• Пра ідэалы ў творчасці: «Таніна Гуэра — неверагодны чалавек, сапраўдны арыенцір у мастацтве. На адным з фестываляў я сядзела побач з Лорай, рускай жонкай Гуэры. Калі высветлілася, што я ведаю яго творы, яна гучна выклікнула: "Таніначка!.. Глядзі, яна ведае твае вершы на памяць!.." Так мы з ім пазнаёміліся, і ў мяне зараз вісяць яго малюнкі з аўтографамі. Лора ўсё запрашае наведаць іх вёску ў Італіі, і цяпер я абавязкова прыеду — побач знаходзіцца месца, дзе Дантэ быў у ссылцы.
Яшчэ адзін ідэал — Рэзо Габрыадзэ і фільм "Ведаеш, мама, дзе я быў", які стварыў не так даўно па сцэнарыі і малюнках бацькі Леван Габрыадзэ. Гэта поўны метр, дзе анімацыя спалучаецца з традыцыйным кіно».
• Пра дасканаласць у мастацтве: «Сапраўдны твор павінен быць крыху недасканалым, мець нейкія прыкметы таго, што яго рабілі чалавечыя рукі, а не камп’ютарная праграма. Героі часам выглядаюць нават недарэчна, і сапраўдны цуд, калі ты спрабуеш удыхнуць у іх жыццё. Аднойчы на адным з праектаў са мной працаваў вельмі знакаміты маскоўскі акцёр, які ў захапленні сказаў: "У майго ж героя няма вачэй, толькі звычайныя паперкі, але я ледзь не памёр, калі ён гэтымі паперкамі на мяне паглядзеў!.."»
Пра эталон гледача: «Заўсёды правяраю стужкі на сваім сыне. Ігнат кажа мне толькі праўду і ніколі не хваліць стужку, калі з ёй нешта не так. З шасці год мы з ім ездзім на фестывалі, ён вельмі адукаваны, бачыў шмат анімацыі, таму яго слову я давяраю абсалютна. Гэтаксама як сваім мантажніцам і супрацоўнікам аддзелу тэхнічнага кантролю. Калі мантажніца кажа: "Незразумела", — гэта заўсёды нагода задумацца.
Для мяне вельмі важныя гэтыя меркаванні, бо з самага пачатку я адчуваю вялікую незадаволенасць сваім новым фільмам. І толькі потым, паступова, да яго прывыкаю. І праз колькі год пераглядаю ды разумею: фільм вельмі добры атрымаўся.
Я працую ў тэхніцы ручной перакладкі. На фоне сучасных тэхналогій аб’ёмнай анімацыі яна можа камусьці падацца састарэлай. А я так не лічу, бо перакладка здольная выразіць абсалютна ўсё, фігуркі-марыянеткі, быццам плоскія куклы, атрымліваюць сваё, асабістае жыццё, у кожнага з іх свае рухі, характар. З імі вельмі цяжка расставацца, калі праца на фільмам заканчваецца. Вось і цяпер я не спяшаюся збіраць маіх герояў са станка, дзе яны нарадзіліся...»
*
Ірына Кадзюкова (25.07.1954, Мінск) — рэжысёрка-аніматарка, мастачка, сцэнарыстка. Аўтар анімацыйных стужак «Залатыя падковы» (1983), «Уначы ў тэатры» (1989), «Калядныя аповеды» (1994), «Дзяўчынка з запалкамі» (1996), «Дзіўная вячэра на Куццю» (1999), «Прыпавесць пад Каляды» (2000), «Сястра і брат» (2002), «Легенда пра Лэдзі Гадзіву» (2004), «Салавей» (2006), «Аповесць мінулых гадоў» (2007), «Старадаўняя аповесць пра жыццё, і смерць,
і каханне, і іншыя цуды», «Было лета…» (2010), «Аповесць мінулых гадоў — 4» (2011), «Фініст — ясны сокал» (2012), «Шапэн» (цыкл «Казкі старога піяніна», 2014) і інш.