«На белым лепш за ўсё бачны бруд» Антаніны Слабодчыкавай і «Сацыяльная роля» Міхаіла Гуліна для мяне — у момант закрыцця — шчасліва склаліся ў «Сацыяльную ролю / на белым». Але калі пачаць па парадку, то вялікія партрэты аўтараў уразілі не менш: яны сустракалі гледача ў доўгім завадскім праходзе, у глыбіні цэха і зусім яму не прайгравалі. Дакументальная здымка прапануе асноўную пазіцыю для адліку: хто ёсць сёння мастак? Ці гэта чалавек, які піша пейзажы на пленэры, вясёлыя шаржы на вуліцы, або той, хто заняты маркетынгам і прадае працы на анлайн-аўкцыёнах? Можна гадамі выкладаць у дзіцячым гуртку, а можна мільгаць у свецкіх навінах, навучыцца рабіць публічныя вострасацыяльныя перформансы або трансляваць акадэмічны вопыт — хто ўсе гэтыя людзі, няўжо іх усё яшчэ называюць мастакамі? Партрэты Міхаіла і Антаніны — жэст прад’яўлення сябе, а маштабныя партрэты, дый яшчэ ў актыўным індустрыяльным асяроддзі, — прад’яўленне свайго патэнцыялу і адказнасці за тое, што яны робяць, адмова ад вузкай лакалізацыі. Гэта не дакументацыя, міма якой можна наогул прайсці, не гледзячы, не інфармацыйны пасыл, а маніфестацыя.
Нашы аўтары — практыкі. Як скажа Міхаіл крыху пазней, магчыма, мастак і ёсць сёння апошні працаўнік. Ён не проста прымярае на сябе сацыяльную ролю рабочага, аднак дзейнічае ў рэальнай, а не ў лічбавай версіі. У гэтым кантэксце выстава не прадукт, які вам таргетаваў інтэрнэт, а нешта нечаканае, новае і рэальнае. Але ў гэтым жа кантэксце перформанс з пераапрананнем — толькі драпіроўка для фізічнай працы.
Абутак у шафцы, фарба на твары, фатаграфаванне, Дошка гонару — зробім разам з гледачамі гэтую спробу апраўлення сацыяльнай ролі. Бо атрыманне новага пачуццёвага досведу становіцца ледзь не адзінай магчымасцю прымерыць на сябе іншыя, не свае функцыі. Ёсць жа меркаванне, што візуальнага вопыту ў чыстым выглядзе не існуе: ён заўсёды злучаны з аудыядосведам, інтэлектуальным, тактыльным, прасторавым. Гэта значыць, недастаткова проста паглядзець — гэта яшчэ не ўспрыманне сучаснага госця-ўдзельніка праекта, суразмоўцы. Мастак пры гэтым застаецца дзейным практыкам і прапануе такую ж злёгку адаптаваную практыку публіцы. Закінутыя цэхі, змрочныя пераходы, усё шматтоннае тэхнічнае абсталяванне з прэсамі, якое танней тут пакінуць, працуюць на гэтую частку праблемы.
Міхаіл не першы раз працуе з Дошкай гонару — савецкі рэтра-аб’ект у Беларусі можна сустрэць даволі часта, прычым не ў якасці прадмета мастацтва, а цалкам функцыянальна і ў прамым прызначэнні. Цікаўны выпадак сінхранізацыі, калі «тут і цяпер» супадае з «там і тады».
У Мінску ў праекце «Радыус нуля» (2010) Міхаіл паказаў інтэрактыўную «Дошку гонару. Пераможцы дабра», куды гледачы маглі дадаваць сваіх герояў. Ва Уладзікаўказе на фестывалі «Аланіка» (2014) гэта была «Дошка гонару» з партрэтамі асецінскіх барацьбітоў і дзеячаў мастацтва разам з відэа «Барацьба за мастацтва» пра спаборніцтва, у якім Міхаіл удзельнічаў сам. Кожны раз мастак стварае новую сістэму каардынат, куды ўпісвае ключавыя лакальныя персаналіі, без адзнак, але са стварэннем матрыцы кантэксту. Успаміны, гумар, дэманстрацыя стэрэатыпаў або кропкавыя акцэнты пабуджаюць гледача да ўласных інтэрпрэтацый «пашаны», версій «партрэта» і г.д. У падобнай супольнасці (філосаф Вольга Шпарага лічыць, што ў «пераможцаў дабра» сітуатыўна фармавалася такая супольнасць гледачоў) можна ўзаемадзейнічаць, да чаго мастак, уласна, і імкнецца. Не ўпэўненая, што ў цяперашняй «Сацыяльнай ролі» Дошка гонару задумана такім жа чынам, хоць яна па-ранейшаму інтэрактыўная. Але пэўную рамку яна задае — як сістэму, куды можна ўпісацца.
Наступную гісторыю «пра сучаснасць» разглядаем ужо ў акулярах і ў медыцынскай масцы. Тэму «На белым лепш за ўсё бачны бруд» я пачала б з прадуктаў, а не з канцэпцыі. Гэта тое, што мы ямо: малако, алей, каляровая капуста, часнок і г.д. І вось якія яны праз дзень, праз тыдзень, праз месяц. Не тое каб мы гэтага не ведалі. Цвіль, гнілата, падцёкі і дробныя кузуркі з’яўляюцца паводле законаў прыроды, ад выпарэнняў і мух гледача беражэ шкляны купал. У асабліва прыземленым ключы інсталяцыя вяртае нас да разваг пра штодзённыя прадукты: бо мы ж ведаем, як яны з’явіліся, ведаем іх смак. Або не ведаем. Але бачыць згасанне адной энергіі і з’яўленне чагосьці новага — формы, колеру, якасці — гэта ўжо іншы вопыт, свайго роду маркер для памяці, для ўвагі да звычайных рэчаў.
Антаніна распавядае пра час: ён непрадказальны, ён усё змяняе, і мы можам назіраць яго непасрэдна, ён цячэ, і вось вынік. І жыццёвы час абмежаваны, але ў якой форме — чалавечай, малочнай, капуснай? У зададзеных абставінах уздзеянне часу яшчэ больш відавочнае, назіранні і абмеркаванні можна сканцэнтраваць, аб’екты такія знаёмыя і такія не падобныя да сябе... Эфект зачаравання гледача каля твора мастацтва таксама ніхто не адмяняў: як у рабочай вопратцы ты спыняешся ў кузні і адчуваеш сябе іншым, так і перад гэтым шкляным купалам — нешта абнуляецца, абясцэньваецца. Напрыклад, памяць пра чыстае, пра смак свежага. Дзве гэтыя лініі якасці сутыкаюцца, і ўнутраны канфлікт (вырашальны, вядома) трымае гледача ў напрузе.
Тоня пачынала гісторыю «На белым...» у праекце «Purity / Czystość» (2016) у Вроцлаве, дзе Музей сучаснага мастацтва ў супрацоўніцтве з платформай KALEKTAR далі мастачцы рэзідэнцыю A-i-R Wro. Тады акцэнты былі выстаўленыя крыху інакш, але сама тэма інсталяцыі, матэрыялы, інструментарый не памяняліся. Куратарка Магдалена Скаўронска піша пра аўтаномную трансфармацыю аб’ектаў у часе, якая вядзе ад іх стэрыльнай адзінкавасці да раскладання і ператварэння ў аднастайную масу. Хоць белы колер служыць сімвалам чысціні, сам тэрмін «чысціня» мастачка поўнасцю не пазначыла, яна дала магчымасць асабістай інтэрпрэтацыі гледачу. «Калі нешта перастае быць бездакорна чыстым? Ці магчымая сапраўдная чысціня? Жыццё трансфармуецца і змяняецца. Жыццё прымушае людзей атрымліваць вопыт».
Інсталяцыі і ў Мінску, і ў Вроцлаве суправаджалі два відэа. Абодва разы гучаць маналогі жанчын, прысвечаныя чысціні ў розных яе праявах. У значнай ступені гэта адлюстраванне медыйнай праблематыкі, вяртанне да ўжо прынятых грамадствам дыскусій. У прыватнасці, уяўленні гаспадыні пра прыборку ў хаце, з якой звязана псіхалагічная атмасфера ў сям’і. І іншае праламленне тэмы — пра чысціню духоўную, чысціню намераў людзей, маралі і рэлігійным жыцці. У Польшчы гэтыя пытанні маюць вялікае значэнне.
Яшчэ адзін аб’ект у «На белым...» — арт-кніга з пальчаткамі ў шкляным корабе: у Вроцлаве яна была са слядамі рук гледачоў, але тут Антаніне падалося важным захаваць дыстанцыю і «чысціню». Ідэя з утрыманнем ручной кнігі была такая: калі дзеці праходзяць першае прычасце, значыць, яны ўступаюць у дарослае жыццё. Пра свет яны даведваюцца не заўсёды прыемныя рэчы — мастачка ўключае ў кліпавае апавяданне абрыўкі зноў жа медыйных гісторый пра лодкі з бежанцамі, якія тонуць, пра гібель жывёл, скандальнага бейсбаліста і г.д. Крыніцай гэтых гісторый сталі навукова-папулярны часопіс і штодзённая The Times, перапоўненыя падрабязнасцямі здарэнняў і трагедый. Калі ў Польшчы гэтыя выданні Антаніна знайшла ў найбліжэйшым атачэнні, і гэта было прынцыпова — не адрывацца ад мясцовага кантэксту, то, паўтараючы праект у Мінску, яна пераканалася: усё тое ж актуальна і для нас.
У гэтым сэнсе абедзве працы Міхаіла і Антаніны актуальныя для свету і пакідаюць для гледача шматкроп’е: няма гатовых адказаў пра чысціню, няма рашэнняў у сацыяльных ролях, што б мы ў іх ні шукалі і якім бы ні было сацыяльнае расслаенне. Але ёсць практычная частка гэтых даследаванняў, ёсць спроба адбудавацца ад стэрэатыпаў і пагрузіцца ў рэальныя працэсы. І ў цэлым гэта смелая гісторыя.