«Вар­та­выя Тадж-Ма­ха­ла»

№ 4 (433) 01.04.2019 - 20.04.2019 г

Ра­джы­ва Джо­зэ­фа ў тэ­атра­ль­най пра­сто­ры «Ок16»
ПРЫ­ГА­ЖОСЦЬ СВА­БОД­НА­ГА ВЫ­БА­РУ

Ка­лі б па­ста­ноў­ку Аляк­сан­дра Януш­ке­ві­ча па­тра­ба­ва­ла­ся аха­рак­та­ры­за­ваць не­ка­ль­кі­мі сло­ва­мі, то ся­род іх бы­лі б «про­стасць», «лі­та­раль­­насць» і, што зу­сім не дзіў­на, ка­лі па­зна­ё­міц­ца з п’есай ды ўзяць пад ува­гу асо­бу мас­тач­кі Тац­ця­ны Не­рсі­сян (а ме­на­ві­та яна пра­ца­ва­ла над спек­так­лем), «пры­га­жосць».

 

Упер­шы­ню «Вар­та­выя Тадж-Ма­ха­ла» аме­ры­кан­ска­га дра­ма­тур­га Ра­джы­ва Джо­зэ­фа па­ба­чы­лі сцэ­ну ў Нью-Ёркскім Atlantic Theater у 2015 го­дзе, і ад­ра­зу ж п’еса бы­ла адзна­ча­на не­ка­ль­кі­мі прэ­мі­ямі, што пры­су­джа­юцца оф-брад­вей­скім па­ста­ноў­кам. Не­ўза­ба­ве гэ­тую гіс­то­рыю зноў ува­со­бі­лі ў ЗША, а по­тым у Лон­да­не і Сін­га­пу­ры, а ў 2016-м пад­час ла­ба­ра­то­рыі «Lark + Лю­бі­маў­ка» «Вар­та­вых Тадж-Ма­ха­ла» пе­ра­кла­лі на рус­кую мо­ву (пе­ра­клад Гу­ль­на­ры Са­пар­га­лі­евай, ад­апта­цыя Ра­дзі­во­на Бя­лец­ка­га). Мін­ская па­ста­ноў­ка, ажыц­цёў­ле­ная Цэн­трам ві­зу­аль­ных і вы­ка­наль­­ніц­кіх мас­тац­тваў «АРТ Кар­па­рэйшн» на пля­цоў­цы «Ok16», ста­ла пер­шым рус­ка­моў­ным тэ­ат­раль­­ным ува­саб­лен­нем тэк­сту Джо­зэ­фа.

 

У «Вар­та­вых Тадж-Ма­ха­ла» Ра­джыў Джо­зэф звяр­нуў­ся да ле­ген­ды, па­вод­ле якой па­сля ўзвя­дзен­ня маў­за­лея яго за­сна­ва­ль­нік Шах-Джа­хан за­га­даў ад­сек­чы ру­кі ўсім май­страм, што пра­ца­ва­лі над гэ­тым цу­дам све­ту, бо вы­ра­шыў: ні­чо­га пры­га­жэй­ша­га не па­він­на з’явіц­ца пад со­нцам. Два сяб­ру­кі — адзі­ныя дзей­ныя асо­бы спек­так­ля — вы­кон­ва­юць за­гад, і кан­флікт акты­ві­зу­ецца. Кры­ху ле­ту­цен­ны, жыц­ця­люб­ны Ба­бур пра­гне спаз­нан­ня све­ту, ён пры­дум­ляе фан­тас­тыч­ныя вы­на­ход­ніц­твы, па­ку­туе па­сля здзей­сне­на­га і на­ват вы­ра­шае за­біць Шах-Джа­ха­на, каб «пры­га­жосць ажы­ла». Ху­ма­юн, сын ка­ман­ду­юча­га вар­ты, да­клад­на ве­дае: то­ль­кі вы­кон­ва­ючы свае аб­авяз­кі мож­на ўтры­маць раў­на­ва­гу ў све­це, і спра­буе ад­ме­жа­вац­ца ад лю­бых сум­не­ваў ве­рай у гэ­тую «аксі­ёму». Сяб­ры быц­цам рэ­прэ­зен­ту­юць роз­ныя спо­са­бы стаў­лен­ня да све­ту, асэн­са­ван­ня і пе­ра­жы­ван­ня сва­іх дзея­нняў. Зда­ецца, гэ­та зу­сім не но­вая пра­бле­ма­ты­ка — як і за­кра­ну­тыя ў п’есе тэ­ма ўза­ема­адно­сін асо­бы і ўла­ды (што мо­жа на­бы­ваць па­чвар­ныя фор­мы), ад­каз­нас­ці за свае ўчын­кі, фі­ла­соф­скія раз­ва­жан­ні аб пры­га­жос­ці і яе пры­ро­дзе. Не но­вая, але ўсё яшчэ акту­аль­ная.

 

Дзея­нне «Вар­та­вых Тадж-Ма­ха­ла» ад­бы­ва­ецца ў пер­шай па­ло­ве XVII ста­год­дзя, ад­нак яго звя­за­насць з су­час­нас­цю ві­да­воч­ная. І рэч не то­ль­кі ў та­кіх за­йма­ль­ных мо­ман­тах, як сон Ба­бу­ра, дзе яго фан­тас­тыч­нае вы­на­ход­ніц­тва, «аэ­рап­лат», здо­ль­нае ўзняць ча­ла­ве­ка да зо­рак і даць яму сва­бо­ду, пе­ра­тва­ра­ецца ў зніш­ча­ль­ную зброю. Аляк­сандр Януш­ке­віч амаль лі­та­ра­ль­на да­во­дзіць, што пра­бле­ма­ты­ка «Вар­та­вых Тадж-Ма­ха­ла» ты­чыц­ца кож­на­га. Акцё­ры Аляк­сандр Ра­ць­ко (Ба­бур) і Іван Куш­ня­рук (Ху­ма­юн) ся­дзяць ся­род гле­да­чоў і то­ль­кі праз не­ка­то­ры час пе­ра­ўва­саб­ля­юцца і спус­ка­юцца на сцэ­ну, каб за­няць свой пост ля сце­наў Тадж-Ма­ха­ла: кож­ны з нас па­тэн­цы­яль­ны Ба­бур ці Ху­ма­юн, у кож­на­га ёсць маг­чы­масць су­тык­нуц­ца з тым са­мым вы­ба­рам.

 

Без па­трэ­бы рэ­жы­сёр не ўсклад­няе п’есу Джо­зэ­фа, а на­сле­дуе тэк­сту, уз­мац­няе яго­ныя асоб­ныя аспек­ты. Ці не га­лоў­ным пры­ёмам, ужы­тым Аляк­сан­драм Януш­ке­ві­чам і мас­тач­кай Тац­ця­най Не­рсі­сян, у якім па­зна­ецца ру­ка ля­леч­ні­каў, з’яўля­ецца вы­ка­рыс­тан­не ру­хо­мых ску­льп­тур­ных кас­цю­маў-аб­ало­нак Ба­бу­ра і Ху­ма­юна, што па сва­ім вы­ра­шэн­ні на­гад­ва­юць во­інаў Тэ­ра­ко­та­вай арміі. Ад­но­ль­ка­васць ску­льп­тур-кас­цю­маў пад­крэс­лі­вае аб­язлі­ча­насць лю­дзей, служ­боў­цаў з пэў­ным фун­кцы­яна­лам — і то­ль­кі. Праз уз­ае­ма­дзе­янне акцё­раў Іва­на Куш­не­ру­ка і Аляк­сан­дра Ра­ць­ко з гэ­ты­мі аб­алон­ка­мі (а іх кан­струк­цыя да­зва­ляе і цал­кам сха­вац­ца за мас­кай-ро­ляй, і ўту­ль­на ўлад­ка­вац­ца ўся­рэ­дзі­не) да­ход­лі­ва вы­яўля­юцца на ві­зу­аль­ным уз­роў­ні ва­ган­ні па­між аб­авяз­ка­мі ды па­чуц­ця­мі, жа­дан­не і не­маг­чы­масць ад­ме­жа­вац­ца ад здзей­сне­на­га ўлас­ны­мі ру­ка­мі зла­чын­ства. Да­рэ­чы, ад­сут­насць рук у скульп­­тур­ных «аб­ало­нак» вы­гля­дае ве­ль­мі важ­най дэ­тал­лю. Ру­кі пад­крэс­лі­ва­юць вы­раз­ны кан­траст з за­сты­лы­мі «стро­ямі» ме­та­ліч­най фак­ту­ры. І ме­на­ві­та ру­кі ста­но­вяц­ца ад­ным з са­мых яркіх воб­ра­заў спек­так­ля: бу­та­фор­скія бе­лыя — май­строў-ства­ра­ль­ні­каў Тадж-Ма­ха­ла — ды жы­выя акцёр­скія, яны ўсе ўспры­ма­юцца сім­ва­лам ча­ла­ве­чай асо­бы, роз­уму, та­лен­ту — та­го, што ўва­саб­ляе пры­га­жосць і сва­бо­ду.

 

Ві­зу­аль­нае ра­шэн­не спек­так­ля, ве­ль­мі гус­тоў­нае, уво­гу­ле вы­яўляе ба­гац­це про­стас­ці. Гра­фіч­нае, мі­ні­ма­ліс­тыч­нае, па­бу­да­ва­нае на двух да­мі­ну­ючых ко­ле­рах, бе­лым і чор­ным, на вы­ка­рыс­тан­ні ге­амет­рыч­ных фор­маў, яно ства­рае ма­дэль ду­аліс­тыч­на­га сус­ве­ту па­ста­ноў­кі. У ёй ня­ма па­ўто­наў, а ёсць то­ль­кі су­пра­ць­лег­лас­ці: пры­га­жосць і яе зніш­чэн­не, сва­бо­да вы­ба­ру і сля­пое вы­ка­нан­не аб­авяз­каў, учы­нак і яго на­ступ­ствы. Ва­кол цэн­тра гэ­та­га сус­ве­ту, чор­на­га кру­га, па за­да­дзе­най ім адзі­най маг­чы­май тра­екто­рыі-арбі­це і ру­ха­юцца кас­цю­мы-аб­алон­кі Ба­бу­ра і Ху­ма­юна. Вось то­ль­кі гэ­ты цэнтр, мес­ца кан­цэн­тра­цыі ўла­ды, бліз­касць да якой за­бяс­печ­вае маг­чы­масць «доб­ра есці», хут­ка аб­ароч­ва­ецца лу­жы­най, по­ўнай бру­ду, кры­ві і ад­се­ча­ных рук тых, хто ства­раў Вя­лі­кую Пры­га­жосць.

 

Ка­лі па­ра­ўноў­ваць гэ­ты спек­такль з іншы­мі ра­бо­та­мі Аляк­сан­дра Януш­ке­ві­ча, «Вар­та­выя Тадж-Ма­ха­ла» не мо­гуць па­хва­ліц­ца маш­таб­нас­цю. Але зме­на фар­ма­ту пры­ваб­лі­вае. Не­ма­ла­важ­на і тое, што пры ўсёй вы­раз­нас­ці рэ­жы­су­ры і сцэ­наг­ра­фіі ў фо­ку­се ўвесь час зна­хо­дзяц­ца акцё­ры. Сваю ро­лю тут ад­ыграе, без­умоў­на, ха­рак­тар п’есы і ка­мер­насць пля­цоў­кі «Оk16», дзе на­ві­да­во­ку кож­ны рух і эмо­цыя. Па­куль бо­льш упэў­не­на ў па­ста­ноў­цы вы­гля­дае Аляк­сандр Ра­ць­ко, хоць воб­раз Ху­ма­юна ў Іва­на Куш­не­ру­ка пад­аец­ца бо­льш скла­да­ным. Але аб­одва акцё­ры раз­ам з рэ­жы­сё­рам вы­дат­на пе­рад­аюць ад­ну з най­леп­шых якас­цей п’есы Джо­зэ­фа — вір­ту­озную зме­ну на­стро­яў: ад ка­міч­на­га да зла­вес­на­га і фі­ла­соф­ска­га. Аляк­сандр Януш­ке­віч уво­гу­ле быц­цам да­зва­ляе тэк­сту Ра­джы­ва Джо­зэ­фа вы­зна­чаць усё ў сва­ім спек­так­лі, але гэ­тае ад­чу­ван­не зман­лі­вае і зні­кае ў фі­на­ле.

 

П’еса і яе ге­роі пад­аюц­ца ве­ль­мі па­сля­доў­ны­мі і праз гэ­та ў не­чым ад­на­знач­ны­мі: су­тык­нуў­шы­ся з чар­го­вым вы­ба­рам па­між вы­ка­нан­нем за­га­ду і ма­рал­лю, ула­дай і пры­га­жос­цю, Ху­ма­юн, як і ра­ней, аб­ірае пер­шае. У сцэ­ніч­ным тво­ры Аляк­сан­дра Януш­ке­ві­ча вы­бар гэ­та­га пер­са­на­жа не­ві­да­воч­ны. Але мне аса­біс­та ве­ль­мі хо­чац­ца ве­рыць, што Ху­ма­юн аб­ірае пры­га­жосць. Бо пры­га­жосць у спек­так­лі «Вар­та­выя Тадж-Ма­ха­ла» — гэ­та не то­ль­кі ад­цяг­не­ны фі­ла­соф­скі пан­ятак. Пры­га­жосць — гэ­та сва­бо­да, гэ­та ча­ла­век, які мае год­насць і не ба­іцца ду­маць, ад­чу­ваць, га­ва­рыць, ра­біць свя­до­мы вы­бар і не­сці за яго ад­каз­насць.

 

 ПАД ЗГА­САН­НЕ ТАДЖ-МА­ХА­ЛА

 

Лі­за­ве­та Ка­лі­вер­да

 

Дзве ста­тыч­ныя фі­гу­ры во­яў, якія ні­бы сыш­лі з ба­рэ­ль­ефаў індый­скіх хра­маў, пі­ль­на на­зі­ра­юць за гле­да­ча­мі праз пус­тыя вач­ні­цы. Страж­ні­кі ахоў­ва­юць пер­лі­ну індый­скай ку­ль­ту­ры, ад­кі­да­ючы ве­лі­зар­ныя чор­ныя це­ні на за­днік сцэ­ны, што пе­ра­лі­ва­ецца то ульт­ра­ма­ры­на­вым, то ка­ра­ла­вым. Гэ­тае ві­до­віш­ча на па­чат­ку спек­так­ля за­ча­роў­вае да ста­ну «сцэ­наг­ра­фіч­на­га» тран­су, і не ад­ра­зу за­ўва­жа­еш: дзея­нне да­ўно па­ча­ло­ся. Тут, па­ся­род гля­дзе­ль­ні, акцё­ры Іван Куш­ня­рук і Аляк­сандр Ра­ць­ко вы­зва­ля­юцца ад звык­ла­га адзен­ня, за­ста­юцца ў бе­лым і па­во­ль­на, ні­бы ўва­хо­дзя­чы ў храм, апы­на­юцца на сцэ­не. Яны за­йма­юць пус­тэ­чу ўся­рэ­дзі­не ста­тыч­ных фі­гур, уды­ха­юць жыц­цё ў ха­лод­ны ме­тал, ро­бяц­ца «ду­ша­мі» пер­са­на­жаў Ба­бу­ра і Ху­ма­юна.

 

Гэ­тая ма­гія, а лепш ска­заць — сак­ра­мант спек­так­ля Аляк­сан­дра Януш­ке­ві­ча ўста­лёў­вае ня­бач­ную су­вязь па­між Інды­яй XVII ста­год­дзя і сён­няш­нім днём. Ад­чу­ван­не ча­го­сь­ці не­звы­чай­на зна­ёма­га і на­ват род­на­га вы­клі­кае і ве­лі­зар­ны зі­хат­лі­вы экран-хма­ра­чос на за­днім пла­не — су­час­ная інтэр­прэ­та­цыя Тадж-Ма­ха­ла. І тыя са­мыя пер­са­на­жы — про­стыя хлоп­цы, вы­хад­цы з та­ко­га ж са­ма­га гра­мад­ства… што і мы з ва­мі? Ула­да раз­бу­рае іх з ся­рэ­дзі­ны і за­га­няе ў межы аб­ста­ві­наў. Вы­йсці за іх здо­ле­юць адзін­кі. Да­спе­хі пер­са­на­жаў на­гад­ва­юць веч­кі ад фа­ра­она­вых сар­ка­фа­гаў і ро­бяц­ца ві­зу­аль­ным ува­саб­лен­нем аб­ме­жа­ван­няў. Яны скоў­ва­юць ру­хі, па­кі­да­ючы адзі­на маг­чы­мую тра­екто­рыю: па ко­ле. Аб­ме­жа­ва­ны і жыц­цё­вы вы­бар ге­ро­яў, і то­ль­кі іх дум­кі не­маг­чы­ма за­мкнуць. І дум­кі лу­на­юць.

 

Се­дзя­чы ў ба­сей­не з «кры­вёю» і со­тняй плас­ты­ка­вых рук, якія Ба­бур і Ху­ма­юн то­ль­кі-то­ль­кі па­адся­ка­лі дзвюм ты­ся­чам ча­ла­век, яны про­ста, бу­дзён­на гу­та­раць. На кан­трас­це з кры­ва­вы­мі падзе­ямі раз­ва­жа­юць пра жыц­цё і ма­раць пра бу­ду­чы­ню. Іх пры­зем­ле­нае жа­дан­не зра­біц­ца вар­та­вы­мі ў імпе­ра­тар­скім га­рэ­ме вы­клі­кае ўсмеш­ку. Ге­роі тан­чаць на пад­ло­зе, здзяй­сня­ючы эра­тыч­ныя ру­хі пад рыт­міч­ную му­зы­ку, імі­ту­юць по­зы з Ка­ма­сут­ры.

 

Але не­адпа­вед­насць свет­ла­га ўнут­ра­на­га све­ту і жор­сткай рэ­аль­нас­ці ў вы­ні­ку ла­мае пер­са­на­жаў. У п’е­се Ра­джы­ва Джо­зэ­фа пад­час но­чы «са­ра­ка ты­сяч рук» кан­ца­ві­ны Ба­бу­ра ка­мя­не­юць, а Ху­ма­юн слеп­не ад кры­ві. Аляк­сандр Януш­ке­віч змя­няе гэ­тую важ­ную сцэ­ну. Пра сваю сле­па­ту Ху­ма­юн па­між іншым пра­маў­ляе ко­ль­кі раз­оў, се­дзя­чы ў бру­дзе-кры­ві зня­ве­ча­ных май­строў — бу­даў­ні­коў Тадж-Ма­ха­ла. Аб­ра­ны пер­са­на­жа­мі шлях гвал­ту, як ба­ло­та, за­смок­твае аб­одвух хлоп­цаў і пэц­кае не то­ль­кі адзен­не, але і ду­шы. А ча­ла­век, які здра­дзіў са­мо­му са­бе, ра­на ці по­зна прад­асць та­го, ка­го зу­сім ня­даў­на на­зы­ваў сва­ім «баі» (бра­там).

 

Ця­пер адзі­нае, што аб’­ядноў­вае Ба­бу­та з бы­лым сяб­рам, — гэ­та свят­ло Тадж-Ма­ха­ла. Безаба­­рон­ны, вар­та­вы ля­жыць на пад­ло­зе, ні­бы ў скле­пе, за­ту­ле­ны сва­імі да­спе­ха­мі, і з дзі­ця­чай на­іўнас­цю ў го­ла­се звяр­та­ецца да здрад­ні­ка-сяб­ру­ка… А тым ча­сам свят­ло Тадж-Ма­ха­ла зга­сае — для аб­одвух пер­са­на­жаў. То­ль­кі мы ўсё яшчэ ба­чым яго.

Ка­ця­ры­на Яро­мі­на