Калі б пастаноўку Аляксандра Янушкевіча патрабавалася ахарактарызаваць некалькімі словамі, то сярод іх былі б «простасць», «літаральнасць» і, што зусім не дзіўна, калі пазнаёміцца з п’есай ды ўзяць пад увагу асобу мастачкі Таццяны Нерсісян (а менавіта яна працавала над спектаклем), «прыгажосць».
Упершыню «Вартавыя Тадж-Махала» амерыканскага драматурга Раджыва Джозэфа пабачылі сцэну ў Нью-Ёркскім Atlantic Theater у 2015 годзе, і адразу ж п’еса была адзначана некалькімі прэміямі, што прысуджаюцца оф-брадвейскім пастаноўкам. Неўзабаве гэтую гісторыю зноў увасобілі ў ЗША, а потым у Лондане і Сінгапуры, а ў 2016-м падчас лабараторыі «Lark + Любімаўка» «Вартавых Тадж-Махала» пераклалі на рускую мову (пераклад Гульнары Сапаргаліевай, адаптацыя Радзівона Бялецкага). Мінская пастаноўка, ажыццёўленая Цэнтрам візуальных і выканальніцкіх мастацтваў «АРТ Карпарэйшн» на пляцоўцы «Ok16», стала першым рускамоўным тэатральным увасабленнем тэксту Джозэфа.
У «Вартавых Тадж-Махала» Раджыў Джозэф звярнуўся да легенды, паводле якой пасля ўзвядзення маўзалея яго заснавальнік Шах-Джахан загадаў адсекчы рукі ўсім майстрам, што працавалі над гэтым цудам свету, бо вырашыў: нічога прыгажэйшага не павінна з’явіцца пад сонцам. Два сябрукі — адзіныя дзейныя асобы спектакля — выконваюць загад, і канфлікт актывізуецца. Крыху летуценны, жыццялюбны Бабур прагне спазнання свету, ён прыдумляе фантастычныя вынаходніцтвы, пакутуе пасля здзейсненага і нават вырашае забіць Шах-Джахана, каб «прыгажосць ажыла». Хумаюн, сын камандуючага варты, дакладна ведае: толькі выконваючы свае абавязкі можна ўтрымаць раўнавагу ў свеце, і спрабуе адмежавацца ад любых сумневаў верай у гэтую «аксіёму». Сябры быццам рэпрэзентуюць розныя спосабы стаўлення да свету, асэнсавання і перажывання сваіх дзеянняў. Здаецца, гэта зусім не новая праблематыка — як і закранутыя ў п’есе тэма ўзаемаадносін асобы і ўлады (што можа набываць пачварныя формы), адказнасці за свае ўчынкі, філасофскія разважанні аб прыгажосці і яе прыродзе. Не новая, але ўсё яшчэ актуальная.
Дзеянне «Вартавых Тадж-Махала» адбываецца ў першай палове XVII стагоддзя, аднак яго звязанасць з сучаснасцю відавочная. І рэч не толькі ў такіх займальных момантах, як сон Бабура, дзе яго фантастычнае вынаходніцтва, «аэраплат», здольнае ўзняць чалавека да зорак і даць яму свабоду, ператвараецца ў знішчальную зброю. Аляксандр Янушкевіч амаль літаральна даводзіць, што праблематыка «Вартавых Тадж-Махала» тычыцца кожнага. Акцёры Аляксандр Рацько (Бабур) і Іван Кушнярук (Хумаюн) сядзяць сярод гледачоў і толькі праз некаторы час пераўвасабляюцца і спускаюцца на сцэну, каб заняць свой пост ля сценаў Тадж-Махала: кожны з нас патэнцыяльны Бабур ці Хумаюн, у кожнага ёсць магчымасць сутыкнуцца з тым самым выбарам.
Без патрэбы рэжысёр не ўскладняе п’есу Джозэфа, а наследуе тэксту, узмацняе ягоныя асобныя аспекты. Ці не галоўным прыёмам, ужытым Аляксандрам Янушкевічам і мастачкай Таццянай Нерсісян, у якім пазнаецца рука лялечнікаў, з’яўляецца выкарыстанне рухомых скульптурных касцюмаў-абалонак Бабура і Хумаюна, што па сваім вырашэнні нагадваюць воінаў Тэракотавай арміі. Аднолькавасць скульптур-касцюмаў падкрэслівае абязлічанасць людзей, службоўцаў з пэўным функцыяналам — і толькі. Праз узаемадзеянне акцёраў Івана Кушнерука і Аляксандра Рацько з гэтымі абалонкамі (а іх канструкцыя дазваляе і цалкам схавацца за маскай-роляй, і ўтульна ўладкавацца ўсярэдзіне) даходліва выяўляюцца на візуальным узроўні ваганні паміж абавязкамі ды пачуццямі, жаданне і немагчымасць адмежавацца ад здзейсненага ўласнымі рукамі злачынства. Дарэчы, адсутнасць рук у скульптурных «абалонак» выглядае вельмі важнай дэталлю. Рукі падкрэсліваюць выразны кантраст з застылымі «строямі» металічнай фактуры. І менавіта рукі становяцца адным з самых яркіх вобразаў спектакля: бутафорскія белыя — майстроў-стваральнікаў Тадж-Махала — ды жывыя акцёрскія, яны ўсе ўспрымаюцца сімвалам чалавечай асобы, розуму, таленту — таго, што ўвасабляе прыгажосць і свабоду.
Візуальнае рашэнне спектакля, вельмі густоўнае, увогуле выяўляе багацце простасці. Графічнае, мінімалістычнае, пабудаванае на двух дамінуючых колерах, белым і чорным, на выкарыстанні геаметрычных формаў, яно стварае мадэль дуалістычнага сусвету пастаноўкі. У ёй няма паўтонаў, а ёсць толькі супрацьлегласці: прыгажосць і яе знішчэнне, свабода выбару і сляпое выкананне абавязкаў, учынак і яго наступствы. Вакол цэнтра гэтага сусвету, чорнага круга, па зададзенай ім адзінай магчымай траекторыі-арбіце і рухаюцца касцюмы-абалонкі Бабура і Хумаюна. Вось толькі гэты цэнтр, месца канцэнтрацыі ўлады, блізкасць да якой забяспечвае магчымасць «добра есці», хутка абарочваецца лужынай, поўнай бруду, крыві і адсечаных рук тых, хто ствараў Вялікую Прыгажосць.
Калі параўноўваць гэты спектакль з іншымі работамі Аляксандра Янушкевіча, «Вартавыя Тадж-Махала» не могуць пахваліцца маштабнасцю. Але змена фармату прываблівае. Немалаважна і тое, што пры ўсёй выразнасці рэжысуры і сцэнаграфіі ў фокусе ўвесь час знаходзяцца акцёры. Сваю ролю тут адыграе, безумоўна, характар п’есы і камернасць пляцоўкі «Оk16», дзе навідавоку кожны рух і эмоцыя. Пакуль больш упэўнена ў пастаноўцы выглядае Аляксандр Рацько, хоць вобраз Хумаюна ў Івана Кушнерука падаецца больш складаным. Але абодва акцёры разам з рэжысёрам выдатна перадаюць адну з найлепшых якасцей п’есы Джозэфа — віртуозную змену настрояў: ад камічнага да злавеснага і філасофскага. Аляксандр Янушкевіч увогуле быццам дазваляе тэксту Раджыва Джозэфа вызначаць усё ў сваім спектаклі, але гэтае адчуванне зманлівае і знікае ў фінале.
П’еса і яе героі падаюцца вельмі паслядоўнымі і праз гэта ў нечым адназначнымі: сутыкнуўшыся з чарговым выбарам паміж выкананнем загаду і мараллю, уладай і прыгажосцю, Хумаюн, як і раней, абірае першае. У сцэнічным творы Аляксандра Янушкевіча выбар гэтага персанажа невідавочны. Але мне асабіста вельмі хочацца верыць, што Хумаюн абірае прыгажосць. Бо прыгажосць у спектаклі «Вартавыя Тадж-Махала» — гэта не толькі адцягнены філасофскі панятак. Прыгажосць — гэта свабода, гэта чалавек, які мае годнасць і не баіцца думаць, адчуваць, гаварыць, рабіць свядомы выбар і несці за яго адказнасць.
ПАД ЗГАСАННЕ ТАДЖ-МАХАЛА
Лізавета Каліверда
Дзве статычныя фігуры вояў, якія нібы сышлі з барэльефаў індыйскіх храмаў, пільна назіраюць за гледачамі праз пустыя вачніцы. Стражнікі ахоўваюць перліну індыйскай культуры, адкідаючы велізарныя чорныя цені на заднік сцэны, што пераліваецца то ультрамарынавым, то каралавым. Гэтае відовішча на пачатку спектакля зачароўвае да стану «сцэнаграфічнага» трансу, і не адразу заўважаеш: дзеянне даўно пачалося. Тут, пасярод глядзельні, акцёры Іван Кушнярук і Аляксандр Рацько вызваляюцца ад звыклага адзення, застаюцца ў белым і павольна, нібы ўваходзячы ў храм, апынаюцца на сцэне. Яны займаюць пустэчу ўсярэдзіне статычных фігур, удыхаюць жыццё ў халодны метал, робяцца «душамі» персанажаў Бабура і Хумаюна.
Гэтая магія, а лепш сказаць — сакрамант спектакля Аляксандра Янушкевіча ўсталёўвае нябачную сувязь паміж Індыяй XVII стагоддзя і сённяшнім днём. Адчуванне чагосьці незвычайна знаёмага і нават роднага выклікае і велізарны зіхатлівы экран-хмарачос на заднім плане — сучасная інтэрпрэтацыя Тадж-Махала. І тыя самыя персанажы — простыя хлопцы, выхадцы з такога ж самага грамадства… што і мы з вамі? Улада разбурае іх з сярэдзіны і заганяе ў межы абставінаў. Выйсці за іх здолеюць адзінкі. Даспехі персанажаў нагадваюць вечкі ад фараонавых саркафагаў і робяцца візуальным увасабленнем абмежаванняў. Яны скоўваюць рухі, пакідаючы адзіна магчымую траекторыю: па коле. Абмежаваны і жыццёвы выбар герояў, і толькі іх думкі немагчыма замкнуць. І думкі лунаюць.
Седзячы ў басейне з «крывёю» і сотняй пластыкавых рук, якія Бабур і Хумаюн толькі-толькі паадсякалі дзвюм тысячам чалавек, яны проста, будзённа гутараць. На кантрасце з крывавымі падзеямі разважаюць пра жыццё і мараць пра будучыню. Іх прыземленае жаданне зрабіцца вартавымі ў імператарскім гарэме выклікае ўсмешку. Героі танчаць на падлозе, здзяйсняючы эратычныя рухі пад рытмічную музыку, імітуюць позы з Камасутры.
Але неадпаведнасць светлага ўнутранага свету і жорсткай рэальнасці ў выніку ламае персанажаў. У п’есе Раджыва Джозэфа падчас ночы «сарака тысяч рук» канцавіны Бабура камянеюць, а Хумаюн слепне ад крыві. Аляксандр Янушкевіч змяняе гэтую важную сцэну. Пра сваю слепату Хумаюн паміж іншым прамаўляе колькі разоў, седзячы ў брудзе-крыві знявечаных майстроў — будаўнікоў Тадж-Махала. Абраны персанажамі шлях гвалту, як балота, засмоктвае абодвух хлопцаў і пэцкае не толькі адзенне, але і душы. А чалавек, які здрадзіў самому сабе, рана ці позна прадасць таго, каго зусім нядаўна называў сваім «баі» (братам).
Цяпер адзінае, што аб’ядноўвае Бабута з былым сябрам, — гэта святло Тадж-Махала. Безабаронны, вартавы ляжыць на падлозе, нібы ў склепе, затулены сваімі даспехамі, і з дзіцячай наіўнасцю ў голасе звяртаецца да здрадніка-сябрука… А тым часам святло Тадж-Махала згасае — для абодвух персанажаў. Толькі мы ўсё яшчэ бачым яго.
Кацярына Яроміна