Мінскую мастацкую вучэльню Мартынчык не закончыў, а за спробы эксперыментаваць яго ледзь не выгналі і з беларускага Тэатральна-мастацкага інстытуту, дыплом якога ён усё ж абараніў у 1972 годзе. З таго часу яго творчасць падзялілася на афіцыйную і неафіцыйную часткі, і апошняя, на хвалі перабудовы, сталася запатрабаванай.
У 1989 годзе Валерый Мартынчык эміграваў у Польшчу. З 1990 года жыве ў Лондане, дзе выкладаў малюнак і жывапіс. Мастак рэалізуецца ў розных фарматах — аналітычным жывапісе, светлавой скульптуры. Праз аб’ёмны канструктывізм яго палотнаў выбудоўваюцца схемы і іканапісныя, і наватарскія (накшталт плакатаў Родчанкі). «Нябачны духоўны свет» сваіх твораў аўтар канструюе як глабальную лабараторыю, у якой фармуюцца новыя структуры.
Не буду задаваць пытанне, чаму вы з’ехалі з СССР у 1989 годзе. Але як апынуліся ў Лондане?
— Супадзенне фактараў. Я мала ведаў пра гэтае каралеўства. Нават мова ў школе была нямецкая, а ў Тэатральна-мастацкім інстытуце — французская. У англійскай патрэбы не ўзнікала. Ніхто ж не мог і ўявіць, што адбудзецца перабудова і ўтворыцца дзірка ў турэмнай сцяне. Шмат гадоў я бачыў адзін і той жа сон — уцёкі з турмы, па зямлі і вадзе, пад вадой і па паветры. Я стаміўся ад гэтага сну. Дысідэнтам я сябе не лічыў, але быў досыць адукаваным чалавекам, каб умець адрозніваць рабства ад свабоды. У рэшце рэшт сябры палякі дапамаглі арганізаваць мае ўцёкі ў Польшчу. Але тут здарылася тое, што ніхто не мог прадбачыць. Нават у сне. Надышлі палітычныя перамены, і група, якую я арганізаваў і назваў «Формай», пачала выстаўляцца. У тым ліку і ў Маскве. Гэта стала вельмі заўважнай падзеяй на той час. І зляцеліся на нашу маскоўскую выставу арт-дылеры і галерэйшчыкі з розных краін. І ў мяне нечакана аказаліся два запрашэнні ў Англію. Мне прапанавалі ўзяць з сабой яшчэ двух мастакоў. Так мы і зрабілі: я прыляцеў у Лондан з Варшавы, а Хацкевіч з Бабровым — з Мінска. Варшава была для мяне першым культурным шокам. За многія гады панавання Расійскай імперыі, а пасля і ў СССР, у беларускіх гарадах знішчалася еўрапейскасць. Я быў сведкам, як у маёй Гародні ўзарвалі касцёл ХІV стагоддзя. У Польшчы я знайшоў тое, што любіў, — еўрапейскасць. І калі ў Мінску мяне называлі антысаветчыкам, то ў Польшчы ўсе былі імі. Я адразу знайшоў сябе сярод сваіх. Ну і польская мова мне як родная. Але трапіўшы ў Брытанію, перажыў другі культурны шок. Прыгажосць краіны была казачнай. Як тэатральная дэкарацыя. Я не палітычны, а эстэтычны бежанец. Жыць трэба там, дзе прыгожа.
Выстава мела поспех, але Лондан — горад дарагі. Праз год грошы пачалі заканчвацца, і на апошнія, перад тым як вяртацца ў Польшчу, вырашыў з’ездзіць у Парыж. Коля Паўлоўскі — былы ўцякач — прывёў мяне у галерэю «Басмаджан», дзе ўжо ведалі пра мяне. Там адразу прапанавалі выставу. А ў кішэні былі апошнія фунты. У мяне проста не было магчымасці планаваць. Але тут раптам мяне пазнаёмілі з нейкім панам паважнага ўзросту, які завітаў у галерэю. Даведаўшыся, што я мастак з Беларусі, ён папрасіў паказаць здымкі маіх прац. Праз колькі хвілін я выйшаў з галерэі з чэкам на 10 000 фунтаў. Гэтым спадаром быў знакаміты амерыканскі калекцыянер Нортан Додж. Шмат гадоў ён ездзіў у Расію і збіраў творы мастакоў, якія ў савецкія часы не мелі магчымасці выстаўляцца. Гэты чалавек выратаваў цэлы пласт савецкага мастацтва. Да Беларусі ў тыя часы ні дыпламаты, ні журналісты, ні калекцыянеры не даязджалі. Такім чынам, гэты чэк даў мне магчымасць затрымацца ў казачным каралеўстве. Часамі бывала вельмі цяжка, але прыгажосць кампенсавала ўсе непрыемнасці. Ніводнага дня не шкадаваў пра свой выбар, бо набыў надзвычай цікавы досвед жыцця ў іншай цывілізацыі. У сапраўднай цывілізацыі.
А ў той французскай галерэі на Манпарнасе потым былі яшчэ дзве выставы — у 1992 і ў 1994 гадах.
Цікава пачуць пра «Форму» з першых вуснаў. Як яна стваралася?
— Летам 1987 года Віталь Чарнабрысаў прывёў да мяне ў майстэрню куратара з Эстоніі Нінэль Зітэраву, каб паказаць мастака, які малюе нейкія крэслы. Нечакана Нінэль прапанавала мне персанальную выставу ў музеі Кадрыёрга ў Таліне. Можаце ўявіць мой шок. Але паколькі транспарту ў музея не было, я знайшоў кампрамісны варыянт — групавую экспазіцыю падпольных мастакоў з Беларусі. Я ведаў і шанаваў Валерыя Баброва, дзяліў майстэрню з Генадзем Хацкевічам. Генадзь і пазнаёміў мяне з маладымі (на той час) і мне незнаёмымі мастакамі. Мы ўсе былі вельмі рознымі, але яднала нас адно — займацца мастацтвам даводзілася ў таямніцы. Нінэль верыла майму густу, і так атрымалася, што я стаў і арганізатарам, і куратарам групы. Такі збег абставін. Назва «Форма» ўвасабляла пратэст. Бо на працягу ўсёй гісторыі савецкага мастацтва ішло змаганне з фармалізмам, а падчас перабудовы такіх, як мы, звалі нефармаламі. Я асабіста саркастычна ставіўся і стаўлюся да сацыяльнага ў мастацтве, лічу гэта кароткім шляхам да камерцыйнага поспеху. Таму імкнуўся адабраць тых мастакоў, якія эстэтычнае, пазачасавае бачаць важнейшым за надзённае. Форма перадусім. Гэта нас адрознівалася ад маскоўскіх і піцерскіх аўтараў. А потым ужо і кітайскіх творцаў.
То-бок сац-арт у вас не ў пашане?
— Рэцэпт сац-арту банальны: увасобіць Маа ці Сталіна, дакладна ведаючы, што ўжо нічога кепскага з табой з-за гэтага не здарыцца. Думаю, непапулярнасць сац-арту сярод беларускіх мастакоў сведчыць пра калектыўны добры густ. Але як прыхільнік разнастайнасці пакорліва прымаю яго — сац-арту — наяўнасць.
Ваша майстэрня была ў свой час даволі легендарным месцам...
— Яна мне дасталася ўзамен на бясплатнае афармленне домакіраўніцтва. Месца сапраўды гістарычнае — у цэнтры, насупраць Дома-музея першага з’езда РСДРП. У майстэрню заўсёды прыходзіла шмат сяброў і знаёмых. Маладых (у той час) і адукаваных людзей — паводле складу мыслення, па паводзінах. Віном нават не асабліва злоўжывалі, затое было шмат гутарак. Антысавецкіх. Былі сябры з Акадэміі навук (напрыклад, фізік і матэматык Ігар Фядчэня, цяпер жыве ў Бостане). Заходзіў паэт Аляксей Жданаў, які жыў непадалёк. Мой старэйшы сябар, уладальнік неверагоднай бібліятэкі Віталь Савіч. Мой калега па андэграўнду Валерый Баброў. Ліпковічы, Рабіновічы. Шмат дзяўчат з кавярні «Рамонак» і Траецкага прадмесця. Я любіў кампаніі яшчэ і таму, што канапа была занятая гасцямі і хоцьма-няхоцьма даводзілася стаяць ля палатна і пісаць. Таму прадукцыйнасць працы ўзрастала. А паверхам вышэй была кватэра, дзе некалі жыў Лі Харві Освальд.
Якія творцы фармавалі вас? Хто найбольш паўплываў на ваш стыль?
— Мастакі — старыя майстры, пра якіх я даведаўся з Вялікай Савецкай Энцыклапедыі. Пасля смерці маёй мамы бацька, пачынаючы следчы, пакінуў мяне і 50 тамоў энцыклапедыі ў бабулі ў Дамантавічах (вёска паміж Слуцкам і Баранавічамі). Так што вырас я на рэпрадукцыях Пусэна, Ларэна, Тыцыяна. А ўжо пазней, падчас хрушчоўскай адлігі, дадаліся Урубель, постімпрэсіяністы, Пікаса і мастацтва ХХ стагоддзя. Бо да адлігі заходняе мастацтва лічылася буржуазным. Толькі ў 1960-х пачалі паказваць працы 1920-х, невядомыя датуль.
За тое, што мы з Алегам Маціевічам, маім аднакурснікам па мастацкай вучэльні, з’ездзілі ў Маскву на выставу Пятрова-Водкіна, нас адлічылі. Нягледзячы нават на тое, што мы былі таленавітымі і прадукцыйнымі студэнтамі. Увогуле тэма грубіянства педагогаў у той час заслугоўвае асаблівай увагі. Я дзесяць гадоў выкладаў мастацтва ў Лондане, магу параўнаць, як далікатна ставяцца да студэнта тут і якое жахлівае хамства квітнела ў наш час у мастацкай вучэльні і ў інстытуце. Думаю, гэта стала вынікам негатыўнай селекцыі з-за знішчэння інтэлігенцыі ў савецкі час. «Унучак, кожнага адукаванага ў тае часы забівалі, — казала мая бабуля. — Кожнага, хто трохі ўмеў чытаць альбо пісаць — каморніка, агранома, настаўніка».
Ваш аналітычны жывапіс нагадвае метад Паўла Філонава. Якімі яны былі, вашы першыя самастойныя працы? Як адбывалася трансфармацыя стылю?
— Тут вы маеце рацыю, мастацтва Філонава стала адкрыццём і арыенцірам. Бо перад маладым мастаком заўсёды паўстае задача выбару стылю. Мой стыль фармаваўся ў 1970-я. У афіцыйным мастацтве ў той час квітнеў, як сёння хітранька арт-дылеры кажуць, сацімпрэсіянізм. Я б удакладніў: прапаганда, заквашаная на ветры, сонцы і фальшывай радасці. І гэты стыль быў абавязковым. Я пакутліва працаваў над развіццём свайго. Сакрэтна. І неяк па забароненаму «Голасу Амерыкі» скрозь трэск глушылак пачуў неверагодную навіну: навукоўцы і мастакі на невядомых тады яшчэ камп’ютарах ствараюць, канструююць выявы матэматычна. Запомнілася — пялёстак ружы, кропля расы... Гэтая навіна ўразіла. Я ўявіў сябе камп’ютарам і канструктарам. Мастаком-праграмістам. А каталізатарам сталі малюнкі Ігара Стравінскага. Як гэта ні дзіўна было, я ў чыёйсьці майстэрні ў Мінску ў сярэдзіне 1970-х на падлозе падабраў здратаваны часопіс «Амерыка». Усярэдзіне было інтэрв’ю з кампазітарам-імігрантам Стравінскім. Артыкул з яго малюнкамі. Лініі, спіралі, лабірынты. Стравінскі дэманстраваў, як ён бачыць музыку, візуальна яе ўвасабляў. Праз геаметрычныя формы. Я атрымаў два аркушы з іншага вымярэння. Мне стала зразумела, у якім кірунку развіваць свой стыль. Геаметрыя і музыка. Музыку, якую я адчуваў, трэба было канструяваць геаметрычна. А геаметрыя любіць дакладнасць. Давялося перайсці на каланковыя пэндзлі і карыстацца лінейкай. Працаваць вельмі павольна і акуратна. І самае галоўнае — аб’ём. Я люблю Кандзінскага, мне падабаецца Полак. Але мне ў іх працах не стае аб’ёму дэталяў. Я вырашыў кожнай пляме на палатне надаць ЗD-вымярэнне. І я дагэтуль не карыстаюся камп’ютарам. Я сам суперкамп’ютар.
Раскажыце падрабязней пра свой творчы метад. У чым яго сутнасць?
— Я назваў свой стыль, свой падыход «рэканструкцыя рэальнасці». На жаль, гэтыя словы з іншай вобласці творчага працэсу. Таму я стаўлюся да такога роду вызначэнняў з доляй іроніі. Гэта вербальны свет. Але паколькі ў пачатку было слова, мастакі пішуць маніфесты. Я ў сваім маніфесце згадваю слова «гульня». Я ўвогуле з’яўляюся аматарам тэорыі камп’ютарнай сімуляцыі. Тэорыі, прыхільнікі якой сцвярджаюць, што мы ўсе персанажы сусветнай камп’ютарнай гульні. Гэта ідэя дзіўным чынам рэзануе са старажытнаіндыйскімі, кітайскімі, яўрэйскімі ды іншымі дактрынамі, у якіх сцвярджаецца, што свет — ілюзія. Я апошні час шмат чаго чытаю папулярнага па квантавай фізіцы. І там таксама. Гульня. Ілюзія. Я гуляю. У мяне свае кубікі. Дарэчы, яшчэ Эйнштэйн казаў: камбінаторная гульня — магутны сродак творчага працэсу. Я рэканструюю. Перарабляю ўжо зробленае. Перабудоўваю ў які раз ужо пабудаванае.
Чаму сталі займацца скульптурай?
— Да аб’ёму прыйшоў з цікаўнасці. Бо мае канструкцыі складаюцца з блокаў, яны намаляваны трохмернымі. І я заўсёды ляпіў. Вырашыў працягнуць свае творчыя пошукі ў матэрыяле. У колеры я ўжо паспрабаваў — зараз спрабую ў святле. Але гэта асобная цікавая тэма. Як і тэма складанасці.
Як вы ўпісаліся ў мясцовае арт-асяроддзе, як адбывалася ваша сацыялізацыя? Як у Англіі ўладкаваны інстытуты мастацтва?
— У Лондане шмат розных нішаў. Усё існуе і суіснуе. Ёсць Акадэміі, таварыствы, вялікія дзяржаўныя галерэі і мноства прыватных. У Акадэміі засядаюць рэалісты. У вялікіх дзяржаўных галерэях, бадай, адбываецца самае цікавае. Я б сказаў — авангарднае. Ну а ў прыватных — усё, што заўгодна.
У мяне свая ніша ў даволі вядомай галерэі, але апошнія тры гады я працаваў над сінгапурскім праектам. Цяпер жа ў мяне замовы ў Канадзе і новыя планы ў Сінгапуры. Аднак з Лонданам абавязкова буду працягваць, ды ўжо з новымі працамі, таму што амаль усё пасля выставы засталося ў Сінгапуры. Я галоўным чынам маю стасункі з мясцовымі творцамі, выкладаў мастацтва ў каледжы каля дзесяці гадоў. Дзеці камунікуюць па-ангельску. Пачуваюся тут даволі ўтульна. Лондан люблю. Жыву ў цэнтры. У чароўным месцы. Дый усё гэтае каралеўства чароўнае. Цікавыя, далікатныя людзі. Аднак у бізнэсе бязлітасныя.
Патрыятызм не дэкларуецца, а прысутнічае. Сёння, дзякуй богу, шмат інтэрнацыянальных галерэй, дый калекцыянеры — з усяго свету. Але ў прынцыпе французы ўсё ж галоўным чынам збіраюць французскіх мастакоў. Англічане — англійскіх. Дый у мяне ўжо нават з’явіўся першы беларускі калекцыянер, праўда, ён не жыве ў Беларусі.
Нішы розныя і рынкі таксама розныя. Шмат непрадказальнага, але галоўнае — працягваць, нягледзячы ні на што. Бо галоўнае — самарэалізацыя. Fullfilment.
У адным з інтэрв’ю вы казалі, што падзяляеце свет на дзве нацыі — гарадскую і вясковую. І лічыце сябе тыповым прадстаўніком гарадской Беларусі — гарадской цывілізацыі, то-бок месца, дзе спрэсаваны чалавечыя інтэлекты. Такі суперкамп’ютар...
— У гарадах — мастацтва, філасофія, рамяство, навукі. У гарадах — Бах і Леанарда. Працэс паскоранай урбанізацыі —самае важнае, што цяпер адбываецца ў свеце. У Брытаніі вёска знікла 200 гадоў таму. Таму тут жыць — задавальненне. Ці ў Сінгапуры, дзе я цяпер знаходжуся. Ператварэнне вясковага жыхара ў гарадскога — мэта разважнага дзяржаўнага дзеяча. Кітайцы гэта ведаюць. А фальклор пакінем гісторыі і этнаграфічнаму музею. Маецца на ўвазе — вясковы фальклор. Нашы гісторыкі сарамліва не вывучаюць жыццё беларускіх гарадоў. А дарма. Шмат павучальнага выявілі б. Але мы адышлі ад мастацтва...
Якія гарады вас уражаюць як мастака? Куды рухаецца гэтая гарадская цывілізацыя?
— Я якраз знаходжуся ў такім горадзе. Сінгапур. Горад будучыні. Вельмі дзівосны, пабудаваны амаль на пустым месцы. Аднак пабудаваны разумна і самае галоўнае — хораша. Вельмі фотагенічны горад. Футурыстычны. Зялёны, раскошны, з выдатнай інфраструктурай, з усімі сацыяльнымі перавагамі.
Гарады і цывілізацыя — паняцці непарыўныя. Кожны горад — гэта ўніверсітэт. Горад выхоўвае. Выпрацоўвае манеры. Нормы паводзін. Там з’яўляецца інтэлігенцыя. Горад — станоўчая з’ява. І не будзем блытаць аграрную індустрыю з вёскай. Гараджане, вярнуўшыся жыць на ўлонне прыроды, ператвараюць, паляпшаюць і ўпрыгожваюць месца. Я ведаю, што гэты працэс ідзе і ў Беларусі. Ён агульнасусветны. Вектар развіцця гарадской цывілізацыі скіраваны на дадатнае — у гэтым я аптыміст.
Раскажыце пра арт-кірмаш, у якім вы бераце ўдзел. Як, дарэчы, туды вас запрасілі — як прадстаўніка краіны ці самога сябе?
— Мне Беларусь ніколі, нідзе і ні ў чым не прапанавала браць удзел. Як у савецкі час, гэтак і ў постсавецкі. Стары, выпрабаваны, правераны спосаб замоўчвання. Людзі, адказныя за падзеі ў беларускай культуры, робяць выгляд, што мяне не існуе. Я да гэтага прывык. На выставы, біенале і кірмашы мяне запрашаюць як мастака, а потым ужо даведваюцца, што я беларус з Беларусі. На сінгапурскім кірмашы я ўжо другі раз. Мой калекцыянер адтуль — адзін з вядучых адмыслоўцаў у Азіі. Апошнія тры гады я працаваў над яго заказамі. Гэта быў наш супольны праект — рэканструкцыя партрэтаў кампазітараў Баха, Моцарта, Шапэна і іншых.
У мяне працы ў калекцыях па ўсім свеце, але менавіта ў Сінгапуры самы вялікі збор. Дарэчы, менавіта мой калекцыянер прапанаваў зрабіць светлавую скульптуру сэрца. Да гэтага я выстаўляўся з абстрактнымі светлавымі аб’ектамі.
Цяпер працую над праектам для канадскага Таронта. Так здарылася, што тры гады таму назад упершыню спаткаўся са сваім блізкім сваяком Уладзімірам Грыгорыкам, які ў 1990-я эміграваў у Канаду і заснаваў кампанію GVA. Яны вырабляюць электрычныя LED-модулі, якія я выкарыстоўваю ў сваіх інсталяцыях. Так што пасля Сінгапура распачнецца праца над роспісам і светлавымі аб’ектамі для новых офісаў фірмы майго стрыечнага брата. Які, між іншым, збірае творы сучасных беларускіх мастакоў.
У апошнія гады адбыліся мае паказы ў Маскве — на фестывалі «Гук. Святло. Форма» у Музеі «Гараж», у Акадэміі мастацтваў і ў галерэях Бяляева, «На Кашырцы», і ва Украіне — у Нацыянальным музеі ў Львове. І ва Украіне, і ў Маскве ўжо з’явіліся людзі, якім цікава тое, чым я займаюся. Мяркуючы па вашых пытаннях, з’яўляюцца і ў Беларусі.