Уро­кі па­лі­тыч­най ге­агра­фіі

ВАЖ­НЫ АКЦЭНТ У ЯГО­НАЙ ПРА­ГРА­МЕ — СПРЫ­ЧЫ­НЕ­НАСЦЬ ПА­СТА­НО­ВАК ДА ГРА­МАД­СКІХ, СА­ЦЫ­ЯЛЬ­НА-ПА­ЛІ­ТЫЧ­НЫХ ПРА­БЛЕМ, ВЫ­ЙСЦЕ ЗА МЕЖЫ ГЕР­МЕ­ТЫЧ­НА­ГА АД­НОС­НА РЭ­ЧА­ІСНАС­ЦІ МАС­ТАЦ­ТВА. ВОС­ТРЫЯ ПЫ­ТАН­НІ СУ­ЧАС­НАС­ЦІ І НЕ­ДА­ЛЁ­КА­ГА МІ­НУ­ЛА­ГА, КРЫ­ТЫЧ­НЫ ПО­ГЛЯД НА ІХ — ТОЕ, ЧА­ГО ЧА­САМ БРА­КУЕ Ў СЦЕ­НАХ РОД­НЫХ СТА­ЦЫ­ЯНАР­НЫХ ТЭ­АТРАЎ І ДА ЧА­ГО, ХО­ЧАЦ­ЦА СПА­ДЗЯ­ВАЦ­ЦА, УСЁ Ж ПА­ВО­ЛІ РУ­ХА­ЕМСЯ, — ПРА­ПА­НА­ВА­ЛІ СПЕК­ТАК­ЛІ АСКА­РА­СА КАР­ШУ­НО­ВА­СА «ВЯ­СЕЛ­ЛЕ» (ОКТ/ВІ­ЛЬ­НЮС­КІ ГА­РАД­СКІ ТЭ­АТР, ЛІТ­ВА), ВА­ЛЬ­ТЭР­СА СІ­ЛІ­СА «ТРЫ МУШ­КЕ­ЦЁ­РЫ. НА УСХОД АД ВЕ­НЫ» (ТЭ­АТРЫ «КЛОК­РЫ­КЕ­ТЭ­АТЭРН», ФІН­ЛЯН­ДЫЯ І «НА ВУ­ЛІ­ЦЫ ГЕР­ТРУ­ДЭС», ЛАТ­ВІЯ), АН-СЕ­СІЛЬ ВАН­ДА­ЛЕМ «АРКТЫ­КА» («ДАС ФРОЙ­ЛЯЙН КОМ­ПА­НІ», БЕ­ЛЬ­ГІЯ).

На За­хад ад Мін­ска

Най­бо­льш тра­ды­цый­ным для бе­ла­рус­кай тэ­атра­ль­най пра­сто­ры ака­за­ла­ся «Вя­сел­ле» па­вод­ле п’есы Бер­то­ль­та Брэх­та «Мяш­чан­скае вя­сел­ле». Па­ста­ноў­ка маг­ла рас­ча­ра­ваць гле­да­чоў, што ча­ка­лі ад Кар­шу­но­ва­са вы­кштал­цо­ных ме­та­фар і інтэ­лек­ту­аль­на­га тэ­атра. За­мест гэ­та­га на сцэ­не раз­гар­ну­ла­ся сап­раў­днае пра­він­цый­нае вя­сел­ле з п’яны­мі тан­ца­мі пад пес­ні гур­ту «Ру­кі ўго­ру» і ўзор­ны­мі скан­да­ла­мі.

Рэ­жы­сёр і ма­ла­дыя артыс­ты, ко­ліш­нія сту­дэн­ты Кар­шу­но­ва­са з Лі­тоў­скай ака­дэ­міі му­зы­кі і тэ­атра, у су­аўтар­стве з які­мі ства­раў­ся спек­такль, пе­ра­пра­ца­ва­лі тэкст Брэх­та, на­пі­са­ны сто га­доў та­му. Фа­бу­ла і пер­са­на­жы за­ста­лі­ся не­да­ты­ка­ль­ны­мі, але аб­рас­лі цал­кам су­час­ны­мі рэ­алі­ямі, зра­зу­ме­лы­мі, да­рэ­чы, і бе­ла­рус­кім гле­да­чам. На вя­сел­лі ў Кар­шу­но­ва­са ўзгад­ва­юць «Ікею» з «Акро­па­лі­сам», мно­гія рэ­плі­кі і сі­ту­ацыі, зда­ецца, пад­слу­ха­ныя-пад­гле­джа­ныя ў сва­якоў ці су­се­дзяў. Вы­гля­дае та­кая пе­ра­ні­цоў­ка Брэх­та надзі­ва на­ту­ра­ль­на, бо «мяш­чан­скія вя­сел­лі» са сва­ім ад­мет­ным ду­хам ні­ку­ды не знік­лі з 1918 го­да, а са­ка­ві­тыя па­зна­ва­ль­ныя ты­па­жы Ня­вес­ты (Жы­гі­ман­тэ Але­на Якстай­тэ), Жа­ні­ха (Ка­ро­ліс Віл­кас), Жон­кі (Вік­то­рыя Жу­каў­скай­тэ), Му­жа (Кяс­ту­ціс Цы­цэ­нас) з’яўля­юцца пра­мы­мі на­шчад­ка­мі брэх­таў­скіх ге­ро­яў. Кры­ва­душ­ная ма­раль, дэг­ра­да­цыя ры­ту­алаў, якія пе­ра­тва­ра­юцца ў дзея­нні, па­збаў­ле­ныя сэн­су, зда­ецца, ці­ка­выя Кар­шу­но­ва­су ў «Вя­сел­лі» як маг­чы­масць праз лю­дзей, іх стас­тун­кі і раз­мо­вы па­ка­заць пра­бле­мы, улас­ці­выя ўся­му гра­мад­ству, пры­чым пра­бле­мы не то­ль­кі ма­ра­ль­нас­ці. У ка­міч­ных ды­яло­гах за­кра­на­юцца пы­тан­ні пра­цоў­най міг­ра­цыі (сяб­ра пра­цуе за мя­жой, а ў Літ­ву пры­язджае «вы­дат­коў­ваць»), вы­ні­каў лі­бе­ра­лі­за­цыі гра­мад­ства, на­ста­ль­гіі і ідэ­алі­за­цыі са­вец­ка­га мі­ну­ла­га, ка­лі «бы­ло ўсё». На­ват тэ­атр — як мес­ца зма­ган­ня па­між тра­ды­цы­ямі і но­вы­мі па­ве­ва­мі — змяш­ча­юць у гэ­тае пра­блем­нае поле. Ма­быць, рэ­жы­сёр­ская іро­нія рас­паў­сю­джва­ецца і на ўлас­ную пры­хі­ль­насць су­час­най дра­ма­тур­гіі.

Кры­тыч­на і з усмеш­кай ацэ­нь­ва­ючы лі­тоў­скае гра­мад­ства, ства­ра­ючы на яго «сяб­роў­скую са­ты­ру», па­ста­ноў­шчы­кі «Вя­сел­ля» не за­бы­ва­юцца і на су­се­дзяў. У спек­так­лі знач­нае мес­ца па­кі­ну­та для імпра­ві­за­цыі, тэкст вар’юец­ца ў за­леж­нас­ці ад кра­іны па­ка­зу. У вы­пад­ку Мін­ска ў яго да­да­лі рас­ты­ра­жы­ра­ва­ных стэ­рэ­аты­паў кштал­ту «ў Бе­ла­ру­сі ўсё чыс­та і цу­доў­ная смя­та­на», не аб­мі­ну­лі жар­та­мі так­са­ма па­лі­ты­ку і па­лом­ніц­твы ў «Акро­па­ліс».

«Вя­сел­ле», ня­гле­дзя­чы на ўсю пра­фе­сій­насць ра­бо­ты, не зра­бі­ла­ся цві­ком пра­гра­мы «ТЭ­АРТа», але ме­на­ві­та гэ­ты спек­такль даў каш­тоў­ную маг­чы­масць па­гля­дзець на ся­бе ва­чы­ма іншых, па­ра­ўнаць пра­бле­мы са сва­імі, зра­зу­мець, што мно­гія з іх бліз­кія, вы­ні­ка­юць з не­да­лё­ка­га агу­ль­на­га мі­ну­ла­га, яго­нае спад­чы­ны.

На Усход ад Ве­ны

У му­зыч­ным мак’юмен­та­ры «Тры муш­ке­цё­ры. На Усход ад Ве­ны» ўраж­ва­ла спа­лу­чэн­не гу­ль­нё­вай фор­мы (аб­ра­най рэ­жы­сё­рам Ва­ль­тэр­сам Сі­лі­сам) з шы­ро­кім спек­трам пра­блем Цэн­тра­ль­най і Усход­няй Еўро­пы. Са­ма зы­ход­ная падзея і пер­са­на­жы вы­клі­ка­юць усмеш­ку: Атос, Парт­ос і Ара­міс за­сы­на­юць у Фран­цыі XVI ста­год­дзя, а пра­чы­на­юцца ў су­час­най Ве­не і ад­туль па­чы­на­юць сваё пад­арож­жа ў по­шу­ках ка­ра­ля і спра­вы, за якую мож­на бы­ло б ва­яваць. Зна­ёмыя воб­ра­зы на­ўмыс­на тра­вес­ці­ра­ва­ныя, на­прык­лад ро­лю Ато­са вы­кон­вае жан­чы­на. Пад­арож­жа муш­ке­цё­раў з Аўстрыі праз Вен­грыю, Ру­мы­нію, Мал­до­ву ва Укра­іну зня­та на ві­дэа (апе­ра­тар і ві­дэ­аман­та­жор Да­йніс Юра­га). На экра­нах ні­бы­та ад­люс­тра­ва­на про­стая рэ­аль­насць уз­ору 2015 — 2016 га­доў: уце­ка­чы, што жы­вуць на вак­за­ле ў Ве­не, раз­ра­ба­ва­ныя пры­тул­кі для іх на мя­жы, антыў­ра­да­выя пра­тэс­ты ў Кі­шы­нё­ве, экс­кур­сія ў Між­гор’е... Асэн­са­ван­не ўба­ча­на­га і пе­ра­жы­та­га ад­бы­ва­ецца не­пас­рэд­на на сцэ­не. То праз сво­еа­саб­лі­выя зон­гі, ад­куль мож­на да­ве­дац­ца, што Ве­на ве­ль­мі пры­го­жая і лю­дзі тут шчас­лі­выя, але то­ль­кі ка­лі яны не з Сі­рыі; то ў рэ­дкія мо­ман­ты, ка­лі акцё­ры Карл Алм, Но­ора Да­ду, Ма­ці Рай­та пры­пы­ня­юць гу­ль­ню ў муш­ке­цё­раў і скі­да­юць фа­ль­шы­вую не­сур’ёзнасць, як па­ры­кі ды ка­пе­лю­шы. Гэ­тыя фраг­мен­ты ча­сам аб­азна­ча­юцца пе­ра­хо­дам з англій­скай (з моц­ным акцэн­там) на фін­скую ці швед­скую, і та­ды гу­чаць пы­тан­ні, на якія кож­ны сам па­ві­нен знай­сці для ся­бе ад­каз. Уце­ка­чы на вак­за­ле не па­чу­ва­юцца ня­шчас­ны­мі, ці не так? Раз­ра­ба­ван­не пры­тул­ку не маг­ло быць пра­явай рас­ізму, ці не пра­ўда?

Ня­зму­ша­насць фор­мы «Трох муш­ке­цё­раў» асаб­лі­ва вост­ра пад­крэс­лі­ва­ла знач­насць пра­блем, з які­мі су­тык­ну­лі­ся пад­арож­ні­кі на «Усход ад Ве­ны»: ксе­на­фо­бія, ка­руп­цыя, па­лі­тыч­ны кры­зіс. А по­шу­кі «вя­лі­кай спра­вы» — зма­ган­не за год­насць, пра­вы, пры­стой­нае жыц­цё і ўво­гу­ле за яго­ную маг­чы­масць — пра­цяг­ва­юцца штод­ня на­ват у кра­інах, дзе «ўсё пры­го­жа і ні­чо­га не ад­бы­ва­ецца». Па­ста­ноў­шчы­кі па­збег­лі ад­на­знач­нас­ці ў па­д­ачы ня­прос­та­га ма­тэ­ры­ялу. Фраг­мен­ты пад­арож­жа муш­ке­цё­раў ад­бі­ра­лі­ся не­вы­пад­ко­ва і пра­па­ноў­ва­лі пэў­ны по­гляд, ад­нак пра­ва кры­тыч­на асэн­са­ваць уба­ча­нае за­ста­ло­ся за гле­да­ча­мі.

На По­ўнач

«Аркты­ка», якая сё­ле­та з’яві­ла­ся ў асноў­най пра­гра­ме Аві­нь­ёнска­га фес­ты­ва­лю, скла­да­ная і маш­таб­ная. Яна спа­лу­чае эстэ­ты­ку тэ­атра і кі­но, пры­ёмы тры­ле­ра і па­лі­тыч­на­га дэ­тэк­ты­ву, мае кры­ху фан­тас­ты­кі (дзея­нне ад­бы­ва­ецца ў 2025 го­дзе), нот­кі аб­сур­ду і аб­апі­ра­ецца на фак­ты, жы­вую му­зы­ку і ва­кал.

...Ко­ліш­няя акты­віс­тка эка­ла­гіч­най аса­цы­яцыі, бы­лая прэм’ер-мі­ніс­тар­ка Грэн­лан­дыі, жур­на­ліст і ўда­ва біз­нэ­соў­ца атрым­лі­ва­юць ана­нім­ныя за­пра­шэн­ні на ка­ра­бель «Арктыч­ная ці­ха­мір­насць», што не­ка­лі быў шы­коў­ным кру­ізным лай­не­рам. Там да іх да­лу­ча­юцца ма­ла­дая дзяў­чы­на і на­паў­вар’ят — экс-рад­ца прэм’ер-мі­ніс­тра. Пад­час дзея­ння вы­свят­ля­ецца: усе, хто атры­маў за­пра­шэн­не на ка­ра­бель, ме­лі да­чы­нен­не да ка­тас­тро­фы дзе­ся­ці­га­до­вае да­ўні­ны — су­тык­нен­ня «Арктыч­най ці­ха­мір­нас­ці» з на­фта­вай плат­фор­май, — і да смер­ці ма­ла­дой жан­чы­ны, якую ві­на­ва­ці­лі ў арга­ні­за­цыі ава­рыі. Праз рас­крыц­цё асоб па­са­жы­раў, іх ста­сун­каў і ма­ты­ваў учын­каў у спек­так­лі раз­гор­тва­юцца тэ­мы прад­ажных па­лі­ты­каў, тран­сна­цы­яна­ль­ных кар­па­ра­цый (адзі­най каш­тоў­нас­цю для іх з’яўля­юцца гро­шы), ад­каз­нас­ці СМІ за да­ня­сен­не пра­ўдзі­вай інфар­ма­цыі і фар­ма­ван­не гра­мад­скай свя­до­мас­ці, эка­ла­гіч­ных пра­блем і пра­блем вы­мі­ран­ня аўтах­тон­на­га на­се­ль­ніц­тва асоб­ных рэ­гі­ёнаў (у да­дзе­ным вы­пад­ку іну­ітаў Грэн­лан­дыі). І ўсё гэ­та на фо­не спроб па­са­жы­раў ка­раб­ля вы­ра­та­вац­ца, бо «Арктыч­ная ці­ха­мір­насць» дрэй­фуе ў па­ўноч­ных во­дах.

Аўта­ры п’есы Ні­льс Ха­арман і Са­ра Сай­гно­бас так за­круч­ва­юць сю­жэт, што на­пру­жан­не тры­ма­ецца ад па­чат­ку да кан­ца дзея­ння, а гіс­то­рыя цал­кам вы­бу­доў­ва­ецца то­ль­кі ў апош­нія хві­лі­ны. Да гэ­та­га ча­су па­чу­ва­ешся Ка­ем, які на­ма­га­ецца склас­ці з іль­дзі­нак сло­ва «веч­насць», ці гле­да­чом кла­січ­на­га тры­ле­ра. Пад­абен­ства з апош­нім уз­мац­няе і па­ві­ль­ён, што да­клад­на ад­на­ўляе са­лон бы­ло­га лай­не­ра кла­са люкс (сцэ­наг­ра­фія Ruimtevaarders), і здым­ка ў рэ­жы­ме лайв, што ла­дзіц­ца ў дэ­ка­ра­цы­ях, сха­ва­ных за сцэ­най. Ві­дэ­атран­сля­цыя ства­рае ад­чу­ван­не шмат­мер­нас­ці дзея­ння праз маг­чы­масць ад­на­ча­со­ва на­зі­раць і за ге­ро­ямі на сцэ­не, і за ты­мі, хто зна­хо­дзіц­ца на ўмоў­най па­лу­бе ці ў іншых па­мяш­кан­нях ка­раб­ля. Дзя­ку­ючы вы­ка­рыс­тан­ню лайв-пра­екцыі ўзні­кае эфект не­прад­ка­за­ль­нас­ці, на­пру­жан­ня, бо не­маг­чы­ма зда­га­дац­ца, хто ці што з’явіц­ца ў ка­лі­до­ры з-за вуг­ла: вя­ліз­ны бе­лы мя­дзведзь аль­бо ўзбро­ены вар’ят. Але ў та­та­ль­нае кі­но спек­такль не пе­ра­тва­ра­ецца. Рэ­жы­сёр­ка да­клад­на ве­дае, з якой мэ­тай і ў якой сту­пе­ні вар­та ка­рыс­тац­ца вы­раз­ны­мі срод­ка­мі су­меж­на­га мас­тац­тва. Му­зыч­ныя кам­па­зі­цыі, што, на пер­шы по­гляд, гу­чаць у «Аркты­цы» зня­нац­ку, на­сам­рэч не ўпры­гож­ван­не ці мод­ны пры­ём. Пес­ні, якія пе­ры­ядыч­на вы­кон­вае не­вя­ліч­кі аркестр, раз­меш­ча­ны ў глы­бі­ні сцэ­ны, уяў­ля­юць з ся­бе мас­ткі ў падзеі дзе­ся­ці­га­до­вай да­ўні­ны, пе­ра­клю­ча­юць эма­цый­ны рэ­гістр і да­во­дзяць: ня­гле­дзя­чы на шчы­ль­ную, ча­сам пла­кат­ную па­лі­тыч­ную пра­бле­ма­ты­ку, у па­ста­ноў­цы ма­ецца мес­ца і для ча­ла­ве­чай гіс­то­рыі з па­чуц­ця­мі. Бо ўся аван­ту­ра з ка­раб­лём, што раз­ам з па­са­жы­ра­мі за­гі­не ў іль­дах, — по­мста ма­ла­дой дзяў­чы­ны (Эпо­на Гі­ём) за смерць ма­ці. Гэ­та над­ае цал­кам еўра­пей­скай па фор­ме і змес­це, усё ад­но як па ля­ка­лах зроб­ле­най па­ста­ноў­цы пэў­ную ўні­вер­са­ль­насць. Та­му вы­раз­ным акцэн­там фі­на­лу ро­біц­ца пес­ня ў вы­ка­нан­ні ге­ра­іні Эпо­ны Гі­ём, апра­ну­тай у су­кен­ку ма­ці, — мац­ней­шым за ліч­бу ад­сот­каў, на якуя ска­ра­ці­ла­ся іну­іцкае на­се­ль­ніц­тва ў вы­ні­ку гу­ль­няў па­лі­ты­каў і між­на­род­ных кар­па­ра­цый.

У ад­ным з інтэрв’ю Ан-Се­сіль Ван­да­лем адзна­чы­ла, што для яе «Аркты­ка» — маг­чы­масць пры­цяг­нуць ува­гу да па­лі­тыч­най і эка­ла­гіч­най ка­тас­тро­фы, якая на­соў­ва­ецца на лю­дзей, а за­ймац­ца тэ­атрам — зна­чыць за­ймаць пэў­ную па­лі­тыч­ную па­зі­цыю. У знач­най сту­пе­ні гэ­тую тэ­зу мож­на пры­мя­ніць да ўсіх трох па­ста­но­вак, бо кож­ная з іх — па­лі­тыч­нае вы­каз­ван­не бо­ль­шай ці мен­шай вы­раз­нас­ці і вас­тры­ні. Не­за­леж­на ад аб­ра­най мо­вы, зва­ро­ту да са­ты­ры ці кі­на­мас­тац­тва, ства­ра­ль­ні­кі спек­так­ляў вя­дуць раз­мо­ву аб пра­бле­мах, што ты­чац­ца ўся­го су­час­на­га гра­мад­ства.

Кацярына Яроміна