Нацыянальныя балеты, тым больш гістарычныя, нараджаюцца доўга, такія прэм’еры апрыёры не здараюцца часта. Папярэдні нацыянальны балет — «Вітаўт» — увасоблены тым самым тандэмам кампазітара і харэографа (Кузняцоў — Траян) і з’явіўся на нашай сцэне ажно пяць гадоў таму. Стварэнне новага спектакля, тым больш гістарычнага, патрабуе вялікай колькасці намаганняў агромністага калектыву, таму вымагае спакойнага і ўважлівага разгляду. Катэгарычнасць ацэнак, на маю думку, не выглядае праявай дальнабачнасці або мудрасці.
Не мае сэнсу ў сціслай рэцэнзіі прыводзіць гістарычныя факты пра княгіню Анастасію Слуцкую, рэальную гераіню айчыннай гісторыі. Гэтыя звесткі ёсць у кнігах, інтэрнэце. Сапраўды яркая, незвычайная жанчына мела нешараговую біяграфію. Праўда, ёсць сумненні, ці можна лічыць Анастасію беларускай Жаннай д’Арк (як сцвярджаецца ў шматлікіх анонсах).
Думаю, штуршком для нараджэння балета з’явіўся фільм «Анастасія Слуцкая», зняты Юрыем Ялховым са Святланай Зелянкоўскай у галоўнай ролі. Карціна выклікала шмат спрэчак і дыскусій, але сваю асветніцкую місію выканала, наблізіўшы яркую постаць да гледача, які, на жаль, вельмі мала ведае пра падзеі айчыннай гісторыі мінулых вякоў.
У якасці лібрэтыста будучага балета Тэатр запрасіў Анатоля Дзялендзіка, сцэнарыста кінастужкі. Паставіўшы ўмову: гэта павінен быць іншы твор. Шмат у чым лібрэтыст такую задачу выканаў.
Па драматургічнай і музычнай структуры спектакль будуецца на моцным кантрасце двух светаў, культур, ментальнасцяў — уласна беларускай і ўсходняй, татарскай. Першы прадстаўляюць сама Анастасія, яе бацька Іван, князь Мсціслаўскі, муж Сямён Слуцкі, Міхаіл Глінскі, жыхары Слуцка. Другі — хан Ахмат, яго дачка Заіра (два галоўныя нягоднікі, якія рухаюць сюжэт), а таксама татарскія воіны. Што да сюжэтных момантаў, адразу выкажу дзве заўвагі. Асноўны канфлікт пераконвае. Але пярэчанне: ці маглі патэнцыйныя захопнікі з’яўляцца ў якасці гасцей на такой важнай падзеі, як вяселле князёўны? І другое пытанне. Паядынак паміж татарскім воінам і Сямёнам, потым паміж Сямёнам і Глінскім, дзе прызам будзе бізун, выглядае крыху штучным. Зразумела, лібрэтысту і балетмайстру трэба сутыкнуць герояў і мець нагоду стварыць дынамічныя мужчынскія дуэты, але... Танец пераконвае, матывацыя — не надта.
Больш падрабязна пра музыку Вячаслава Кузняцова. Відавочна, кампазітар увесь час развіваецца. Ён здатны мяняць уласны стыль і музычную мову. Ягоны «Макбет», пастаўлены некалі на гэтай жа сцэне, здаваўся мне дакладна пабудаваным, але надта рацыянальным, халаднаватым па музыцы (нягледзячы на шэкспіраўскія жарсці).
Валодаць усім арсеналам сучасных сродкаў выразнасці і адначасова быць эмацыйна раскаваным, спалучыць гармонію і алгебру — складана. І спадар Кузняцоў да такой высновы прыйшоў у сваіх апошніх па часе работах. У «Вітаўце» ягоная партытура сталася адным з самых моцных складнікаў пастаноўкі, шмат у чым дамінавала. У «Анастасіі» гэтыя складнікі знаходзяцца, на маю думку, у больш гарманічных суадносінах. Шмат пяшчоты, пранікнёнасці, лірызму ў дуэтных сцэнах. Экспрэсіўнасцю і яркімі аркестравымі фарбамі ўражваюць сцэны, звязаныя з ханам Ахматам, Заірай, захопам Слуцка. У кулуарах даводзілася чуць думкі наконт пэўнай эклектычнасці партытуры і ўплыву «Палавецкіх скокаў» Барадзіна. Але супастаўленне, кантраст і канфлікт двух светаў паслядоўна ўвасоблены кампазітарам.
Прывабнай і насычанай атрымалася візуальная частка новага балета. Некаторыя сцэны ствараюць настрой рамантычнасці, казачнасці (пачатак балета, эпізод калядаў), некаторыя — урачыстасці ці трагізму. Лічу, што запатрабаванасць спектакля гледачом будзе надалей грунтавацца шмат у чым на яго багатых візуальных вобразах.
У колеравым вырашэнні касцюмаў прысутнічае свая партытура — багатая, прадуманая, дэталізаваная. Прыгожыя і разнастайныя строі Анастасіі (белы ў сцэнах вяселля, залацісты і бэжавы ў дуэтных, жамчужна-шэры ў фінальных эпізодах). У вопратцы знаці відавочны прынцып выкарыстання і пераасэнсавання ўзораў знакамітых слуцкіх паясоў. Так пазначаецца месца дзеяння, але адначасова і вяртаецца сучаснаму гледачу тое, што мае неацэнную каштоўнасць. Стрымана высакародныя колеры (бэжавыя, охрыстыя, бледна-блакітныя, вішнёвыя) дамінуюць у вопратцы ўладароў Слуцка. Чырвоны і чорны разам з бляскам аздабленняў ствараюць візуальны вобраз свету заваёўнікаў. Ён кідкі, відовішчны, у нечым агрэсіўны і навязлівы. Колер у строях галоўных герояў заўжды сведчыць пра іх душэўны стан, псіхалагічны настрой, сацыяльны статус.
Цікава, вядучыя партыі на першым паказе «Анастасіі» танцавалі тыя самыя салісты, што і на прэм‘еры «Вітаўта». Гэта Ірына Яромкіна (Анастасія), Антон Краўчанка (Сямён Слуцкі), Юрый Кавалёў (Міхаіл Глінскі). Віртуозныя, на дзіва выразныя пластычна, здатныя ўвасобіць самую складаную задуму.
Выступленні апошніх сезонаў сведчаць: Ірына Яромкіна па сутнасці вядучая балерына трупы. Найбольшае ўражанне робіць кантраст крохкасці яе гераіні, тонкасці абрысаў і ўнутранай сілы. Пераканаўча праводзіць яна лінію паступовых змен і сталення Анастасіі — ад наіўнай і закаханай дзяўчыны да гераічнай асобы, здатнай абараніць свой край. Праз страты, гора, знявагу, палон. Падчас другой прэм’еры тытульную партыю выконвала Людміла Уланцава, маладая балерына з прыгожымі рысамі пластыкі і высакародным абліччам. Віртуозная, на мяжы магчымасці тэхніка Такатошы Мачыяма ўдала адпавядае наступальна-агрэсіўнаму вобразу хана Ахмата. У танцы Заіры, ягонай дачкі, шмат змяінай пластычнасці і змяінага падступства. Сямён Слуцкі, надзейны муж, клапатлівы бацька, намаляваны пастаноўшчыкам і артыстам больш спакойнымі фарбамі.
На маю думку, самым яркім вобразам балета стаў Міхаіл Глінскі ў выкананні Юрыя Кавалёва. Чаму? Ягоны герой на працягу спектакля мяняецца, у ягонай душы сапраўды віруюць жарсці. Ён атрымаўся самы аб’ёмны, экспрэсіўны і жывы — і ў сваіх памылках, і ў захапленнях.
Колькі думак наконт харэаграфіі Юрыя Траяна, што выклікала самыя гарачыя спрэчкі. Дыскутавалі пра арыгінальнасць ці запазычанні ідэй харэографа Валянціна Елізар’ева, у спектаклях якога Юрый Антонавіч выконваў вядучыя партыі. Згадаю дасціпную думку, пачутую ў тэатральным асяроддзі, маўляў, першым постмадэрністам быў... Моцарт, які сказаў: «Што да мяне — тое маё!» Уплывы — у свеце музыкі, візуальных мастацтваў — былі і ёсць. Калі аналізаваць пластычны малюнак, дык яны прысутнічаюць — у большай ці меншай ступені — ва ўсіх без выключэння балетмайстраў. Часам мы проста не ведаем, так бы мовіць, «крыніц натхнення».
У дадзеным выпадку важней, што танцавальная партытура існуе, што яна нарадзілася пад уздзеяннем партытуры музычнай, зыходзячы з яе сэнсавых, эмацыйных і рытмічных асаблівасцей. Існуе еднасць між музыкай і танцам. Тут няма «дзірак», пустых месцаў. Пластыка разнастайная — у масавых і сольных сцэнах. Вельмі розныя па настрою адажыа — дуэт-суладдзе, дуэт-канфлікт, танец-трызненне. У гэтых эпізодах шмат неверагодна складаных і віртуозных падтрымак. Вясельныя сцэны ствараюць вобраз Анастасіі як лёгкай, паветранай птушкі. У сцэнах палону аказваецца: тая птушка трапіла ў сілок. А ў фінале гераіня зноў лунае, узнесеная над натоўпам.
Новы нацыянальны балет «Анастасія» ўвасабляе і вяртае сучаснаму гледачу яркіх герояў Беларусі мінулых стагоддзяў. Прычым шляхецкіх. Такая багатая гісторыя Айчыны выклікае інтарэс, павагу, здольнасць ганарыцца сваёй мінуўшчынай.