Кос­мас: тэк­сты і вы­явы

ЦІ МАГ­ЧЫ­МА Ў МЕЖ­АХ АД­НОЙ ВЫ­СТА­ВЫ РАС­КРЫЦЬ УСЮ БЕС­ПРЭ­ЦЭ­ДЭН­ТНАСЦЬ І ШМАТ­ГРАН­НАСЦЬ ТВОР­ЧАС­ЦІ ГЭ­ТА­ГА МАС­ТА­КА? НА­ПЭЎ­НА, ДЗЕ­ЛЯ ГЭ­ТА­ГА ПА­ТРЭБ­НЫ АД­МЫС­ЛО­ВЫ МУ­ЗЕЙ, ДЗЕ СУ­ЧАС­НЫЯ ТЭХ­НА­ЛО­ГІІ ДА­ЗВО­ЛІ­ЛІ Б ГЭ­ТАК АРГА­НІ­ЗА­ВАЦЬ ВЫ­СТАЎ­НУЮ ПРА­СТО­РУ, КАБ АРТЭ­ФАК­ТЫ І ДА­КУ­МЕН­ТЫ, МАС­ТАЦ­КІЯ ТВО­РЫ, ТЭК­СТЫ І СА­МА АСО­БА АЎТА­РА, — ПРА ЯКО­ГА, ЗДА­ЕЦЦА, ТАК ШМАТ ВЯ­ДО­МА І ЯКІ, ТЫМ НЕ МЕНШ, ДА­ГЭ­ТУЛЬ ЗА­СТА­ЕЦЦА ЗА­ГАД­КА­ВЫМ ФЕ­НО­МЕ­НАМ, — ПА­Ў­СТА­ЛІ Ў СВА­ЁЙ СУ­КУП­НАС­ЦІ І ЗНІ­­ТА­ВА­НАС­ЦІ.

АД­НАК ВО­ЛЬ­ЗЕ АРХІ­ПА­ВАЙ, КУ­РА­ТАР­ЦЫ ВЫ­СТА­ВЫ «СУС­ВЕТ ЯЗЭ­ПА ДРАЗ­ДО­ВІ­ЧА», УДА­ЛО­СЯ ЎПЕР­ШЫ­НЮ САБ­РАЦЬ У АД­НОЙ ЭКС­ПА­ЗІ­ЦЫІ ПРА­ЦЫ, ШТО ПРЭ­ЗЕН­ТУ­ЮЦЬ УСЕ ПЕ­РЫ­ЯДЫ І ФОР­МЫ ТВОР­ЧАС­ЦІ МАС­ТА­КА, УСЕ ЯГО ПО­ШУ­КІ І ЗА­ХАП­ЛЕН­НІ.

Ад­ным з за­хап­лен­няў Драз­до­ві­ча стаў­ся кос­мас. Мас­так, яко­му не за­ўсё­ды бы­ло ўту­ль­на на Зям­лі, быў лі­та­ра­ль­на апан­та­ны да­лё­кі­мі зор­ка­мі і пла­не­та­мі. Кос­мас стаў для Драз­до­ві­ча гран­ды­ёзным пра­ектам, што спа­ра­дзіў шэ­раг жы­ва­піс­ных па­лот­наў, дзя­сят­кі гра­фіч­ных тво­раў і тэк­стаў і яко­му ён над­аваў не то­ль­кі (і на­ват не сто­ль­кі) мас­тац­кае зна­чэн­не, а пе­рад­усім на­ву­ко­вае. Ён пі­саў: «Раб­лю гэ­та не дзе­ля за­ба­вы... а дзе­ля на­ву­кі. Хто гэ­та­му не ве­рыць, хай пра­ве­рыць праз тэ­ле­ско­пы, і я пэ­вен, што ба­ль­шы­ну та­го, што мной апі­са­на, уба­чаць як на да­ло­ні». І ме­на­ві­та гэ­ты «кас­міч­ны пра­ект» Драз­до­віч лі­чыў най­важ­ней­шаю спра­вай свай­го жыц­ця.

На вы­ста­ве не ста­ві­ла­ся за­да­ча прэ­зен­та­ваць увесь «кас­міч­ны цыкл», Воль­­га Архі­па­ва аб­ра­ла то­ль­кі не­ка­ль­кі прац. Да не­ка­то­рых з іх бы­лі да­лу­ча­ны су­пра­ва­джа­ль­ныя тэк­сты — урыў­кі з ру­ка­пі­саў мас­та­ка, дзе тлу­ма­чыц­ца, рас­шыф­роў­ва­ецца тое, што вы­яўле­на на па­лот­нах. Гэ­ты ку­ра­тар­скі ход дае раз­у­мен­не та­го, што жы­ва­піс­ныя, гра­фіч­ныя тво­ры Язэ­па Драз­до­ві­ча і яго тэк­сты цяж­ка раз­гля­даць у ад­ры­ве, іза­ля­ва­на, яны ўза­ема­да­паў­ня­ль­ныя, узаема­п­ра­ні­ка­ль­ныя і скла­да­юць адзі­ны не­па­рыў­ны — муд­ра­ге­ліс­ты і ча­роў­ны — мас­тац­кі свет. Між тым то­ль­кі ня­даў­на ўда­ло­ся апуб­лі­ка­ваць не­ка­то­рыя з гэ­тых тэк­стаў (у пры­ват­нас­ці, на ад­мыс­ло­вым, пры­све­ча­ным Драз­до­ві­чу сай­це drazdovich.by), а да апош­ня­га ча­су на­ват не ўсе спе­цы­яліс­ты ве­да­лі пра іх існа­ван­не. Каб зра­зу­мець, ча­му так ад­бы­ло­ся, трэ­ба вяр­нуц­ца да са­ма­га па­чат­ку кас­міч­най ад­ысеі Язэ­па Драз­до­ві­ча.

А па­ча­ло­ся ўсё ў 1931 го­дзе, ка­лі па­сля зва­ль­нен­ня з На­ваг­рад­скай бе­ла­рус­кай гім­на­зіі Драз­до­віч па­ся­ліў­ся ў Ві­ль­ні. Ста­лай пра­цы тут не бы­ло, за­мо­вы на афар­млен­не кніг і ча­со­пі­саў, якія да­зва­ля­лі б падза­ра­біць, па­сту­па­лі рэ­дка.

Але, як гэ­та час­та зда­ра­ла­ся ў жыц­ці Драз­до­ві­ча, ня­го­ды да­лі но­вы імпу­льс яго твор­час­ці. Га­ды бес­пра­цоў­я пры­нес­лі важ­кі плён. Драз­до­віч на­рэш­це меў до­сыць ча­су, каб цал­кам па­глы­біц­ца ў тое па­кры­ёмае, за­па­вет­нае, што зда­вён ва­бі­ла, пры­цяг­ва­ла яго.

На­паў­га­лод­ны, ча­сам хво­ры, ён з дня ў дзень ся­дзеў у біб­лі­ятэ­цы, пра­гна па­глы­на­ючы ўсю астра­на­міч­ную лі­та­ра­ту­ру, якую мож­на бы­ло зда­быць. А па­сля вяр­таў­ся ў ві­лен­скае прад­мес­це, на ха­лод­ны пад­да­шак у драў­ля­ным до­ме, дзе ква­та­ра­ваў, — і аб­ры­нь­ваў­ся ў ча­роў­ныя сны, вы­праў­ляў­ся ў «астра­ль­ныя пад­арож­жы». Ён ван­дра­ваў на да­лё­кія зор­кі і пла­не­ты — Ме­сяц, Марс, Са­турн, — ба­чыў цу­доў­най пры­га­жос­ці кра­яві­ды, раз­гля­даў не­ве­ра­год­ныя рас­лі­ны, жы­вёл, на­вед­ваў ня­зна­ныя кра­іны, га­ра­ды і на­зі­раў за жыц­цём там­тэй­шых жы­ха­роў. Зран­ку ён скру­пу­лёз­на за­на­тоў­ваў, да­ку­мен­та­ваў уба­ча­нае. Ра­біў за­ма­лёў­кі: кар­ты па­асоб­ных кас­міч­ных мясц­овас­цяў, лан­дшаф­ты, вы­явы рас­лін, жы­вёл і іншап­ла­не­цян. За­ха­ва­ла­ся мнос­тва гра­фіч­ных арку­шаў та­ко­га кштал­ту, а тое-сёе з кас­міч­ных ура­жан­няў ува­со­бі­ла­ся ў жы­ва­піс­ныя па­лот­ны.

Што­раз, вяр­та­ючы­ся са сва­іх астра­ль­ных ван­дро­вак, Драз­до­віч пе­ра­гор­тваў кні­гі па астра­но­міі, вы­ву­чаў фо­та­здым­кі на­ве­да­ных зо­рак і пла­нет (у той час бы­лі, на­прык­лад, до­сыць вы­явы фа­таг­ра­фіі Ме­ся­ца). За­звы­чай мас­так пе­ра­кон­ваў­ся, што ўсё ўба­ча­нае ім — не трыз­нен­не: «...Ака­за­ла­ся, што ўсё тое, што ба­чыў праз сам­нам­бу­ліс­тыч­ную ві­зію, — на фа­таг­ра­фіі яны ёсць точ у точ. Ця­пер я з пэў­нас­цю ве­ру, што ба­ль­шы­на ві­зі­яў ма­іх — гэ­та не твор фан­та­зіі, не са­ма­абман, а сап­раў­дны дар ясна­від­ства». Драз­до­віч ні­ко­лі і ні­ко­ль­кі не сум­ня­ваў­ся ў аб­са­лют­най рэ­аль­нас­ці сва­іх «на­чных ві­зі­яў».

Бо­ль­шасць на­ма­ля­ва­на­га і на­пі­са­на­га ў той час ён пе­рад­аваў у Бе­ла­рус­кі му­зей у Ві­ль­ні. Але ў 1944 го­дзе бы­ло пры­ня­тае ра­шэн­не пра лік­ві­да­цыю Му­зея імя Іва­на Луц­ке­ві­ча. Усе экс­па­на­ты з ба­га­тай му­зей­най ка­лек­цыі бы­лі падзе­ле­ныя на гру­пы, час­тка (тыя, якія «ма­юць пэў­нае да­чы­нен­не да гіс­то­рыі Літ­вы», і тыя, што ні­бы­та «не ма­юць да­чы­нен­ня ні да бе­ла­рус­кай, ні да лі­тоў­скай гіс­то­рыі») за­ста­ла­ся ў Ві­ль­ні, час­тка па­тра­пі­ла ў Мінск. На­прык­лад, бо­ль­шасць тэк­стаў з да­ку­мен­та­цы­яй кас­міч­ных «ван­дро­вак» Драз­до­ві­ча за­хоў­ва­ецца ця­пер у Цэн­тра­ль­най біб­лі­ятэ­цы Ака­дэ­міі на­вук Літ­вы (на­пэў­на, бы­ло кан­ста­та­ва­на, што яны «не ма­юць да­чы­нен­ня ні да бе­ла­рус­кай, ні да лі­тоў­скай гіс­то­рыі»). Гэ­та цэ­лы стос сшыт­каў з апі­сан­ня­мі пад­арож­жаў на Ме­сяц, з кар­та­мі там­тэй­шых кра­ін і іншы­мі за­ма­лёў­ка­мі, а так­са­ма дзве ад­мыс­ло­ва афор­мле­ныя Драз­до­ві­чам са­ма­роб­ныя кніж­кі (з пры­го­жы­мі, вы­ка­на­ны­мі ў сты­ліс­ты­цы ды­ва­ноў-ма­ля­ва­нак вок­лад­ка­мі) — «Жыц­цё на Мар­се» і «Жыц­цё на пла­не­це Са­тур­не». Та­кім чы­нам, у вы­ні­ку рас­фар­ма­ван­ня ка­лек­цыі Бе­ла­рус­ка­га му­зея імя Іва­на Луц­ке­ві­ча атры­ма­ла­ся так, што ў Мін­ску (пе­рад­усім у На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі) за­хоў­ва­ецца пэў­ная ко­ль­касць до­сыць та­ямні­чых жы­ва­піс­ных і гра­фіч­ных тво­раў Драз­до­ві­ча «кас­міч­на­га цык­лу», а клю­чы да гэ­тых за­га­дак зна­хо­дзяц­ца ў Ві­ль­ні.

Адзін з най­бо­льш яскра­вых пры­кла­даў та­го, як тэк­сты з Ві­ль­ні да­зва­ля­юць зра­зу­мець сут­насць на­ма­ля­ва­на­га Драз­до­ві­чам, — вы­явы ме­ся­цо­ва­га го­ра­да Тры­ве­жа і яго апі­сан­ні. Гэ­ты го­рад не­як асаб­лі­ва ва­біў Драз­до­ві­ча, ён шмат­ра­зо­ва ван­дра­ваў ту­ды, кар­таг­ра­фа­ваў яго (гэ­та не яка­ясь­ці ме­та­фа­ра — за­ха­ваў­ся шэ­раг скла­дзе­ных мас­та­ком карт Тры­ве­жа і яго ва­ко­лі­цаў, у тым лі­ку ад­на на ад­ва­рот­ным ба­ку жы­ва­піс­на­га па­лат­на «Тры­веж» — мне зда­ецца, гэ­та до­сыць рэ­дкі вы­па­дак, ка­лі «спод» пра­цы фак­тыч­на з’яўля­ецца па­ўна­вар­тас­ным, са­ма­дас­тат­ко­вым мас­тац­кім тво­рам). Драз­до­віч не то­ль­кі вы­яўляў Тры­веж, але і шмат пі­саў пра яго (у Ві­ль­ні за­хоў­ва­юцца ру­ка­пі­сы двух до­сыць вя­лі­кіх тэк­стаў — «Тры­веж» і «У му­рох Тры­ве­жа»).

Па­лат­но «Тры­веж», якое экс­па­ну­ецца на вы­ста­ве «Сус­вет Язэ­па Драз­до­ві­ча», ве­да­юць, ба­дай, мно­гія. І кож­на­му зра­зу­ме­ла, што на­зву го­ра­ду да­лі тры ве­ліч­ныя ве­жы, вы­яўле­ныя на гэ­тым па­лат­не. Але што гэ­та за збу­да­ван­ні, якое ў іх пры­зна­чэн­не? Мо­жа, гэ­та па­лац? Храм? Так мер­ка­ваў і сам Драз­до­віч. І яму за­ха­це­ла­ся апы­нуц­ца ўнут­ры гэ­тых ве­жаў і як мае быць агле­дзець, да­сле­да­ваць ба­га­тае па­ла­ца­вае ўбран­не. Але Драз­до­ві­ча — і, зра­зу­ме­ла, нас — ча­ка­ла не­спа­дзя­ван­ка. Пры­вя­ду ўры­вак, дзе апі­са­ны агле­дзі­ны інтэр’еру ве­жаў, цал­кам, бо ён ро­біць до­сыць моц­нае эма­цый­нае ўздзе­янне і да та­го ж да­зва­ляе да­клад­на «рас­шыф­ра­ваць» вы­явы Тры­ве­жа:

«За­даў­шы­ся дум­каю ці­ка­вас­ці, што прад­стаў­ля­лі і што са­бою за­вер­ша­ва­лі тыя вы­са­чэз­ныя вас­тра­вер­хія тры ве­жы, якія я ба­чыў ра­ней над не­йкай не раз­гле­джа­най мною доб­ра бу­доў­ляй, — і я за­раз жа апы­нуў­ся ў не­йкіх ста­ра­даў­ней­шых сьмя­ных ка­та­ком­бах, дзе ка­ля сцен на не­йкіх пры­мур­ках ля­жа­лі ў па­рад­ку раз­ло­жа­ны­мі па­ру­дзе­лыя на­паў­стле­лыя ча­ра­пы га­лоў ча­ла­ве­чых, а пад імі і ля іх рэ­шта іншых не­дат­ле­лых кас­цей га­лё­нак, пле­ча­віц, ку­ль­ша­віц і г. д.

Не бу­ду­чы за­да­во­ле­ным ад ві­джа­на­га, бо спа­дзя­ваў­ся на не­шта іншае, на агля­дзі­ны нут­ра ве­лі­ча­ва ўзве­дзе­на­га ха­ро­му, і я ўзно­ва на­пра­віў­ся пад гэ­тыя ве­жы і за­мейсц ве­лі­ча­вай пры­го­жай нут­ры­хо­рам­най архі­тэк­ту­ры з арка­мі ды ка­ла­на­да­мі, — я ўба­чыў уз­но­ва бліз­ка, што та­кія са­мыя ка­та­ком­бы, як і ў па­пя­рэд­ні раз, і то­ль­кі з не са ста­ры­мі на­паў­стле­лы­мі кас­ця­мі лю­дзей, а з цэ­лы­мі, з не­раз­ру­ша­ны­мі шкі­ле­та­мі.

Шкі­ле­ты гэ­тыя не ля­жа­лі, а ста­ялі ка­ля сцен у не­йкіх шы­ра­ка­ва­тых па­пе­ля­ха­га ко­ле­ру скрын­ках. І доб­ра за­ўва­жыў іхні не­вя­ліч­ка­га рос­ту склад, ні­чым не роз­ню­чы па свай­му вы­гля­ду ад скла­ду кас­цяз­бо­раў зям­но­га ча­ла­ве­ка, хі­ба то­ль­кі па гру­ба­це, бо ў пра­пор­цыі да ве­лі­чы­ні рос­ту кос­ці гэ­тых ня­бож­чы­каў па­ка­за­лі­ся мне за­над­та да­лі­кат­ны­мі, цян­кля­вы­мі. А ча­ра­пы — ка­рот­ка­га­ло­вы­мі і з до­сыць вы­со­кі­мі вы­пук­ляс­ты­мі ілба­мі. Пры гэ­тым за­ўва­жыў, што га­ло­вы гэ­тых ня­бож­чы­каў, ба­дай што, ува ўсіх, бы­лі па­хі­ле­ны на пра­вае пля­чо, ро­бя­чы ўра­жан­не, вы­зы­ва­ючае па­чуц­цё не ад­пі­ха­юча­га стра­ху, а не­йка­га жа­лю.

У трэ­ці раз па­сля ві­джа­на­га ў мя­не не знай­шло­ся жа­дан­ня на да­лей­шае ад­шу­ка­ван­не та­го, што ха­цеў знай­сці і ўба­чыць пад гэ­ты­мі ве­лі­ча­ва ўзно­сіс­ты­мі тры­ма ве­жа­мі. І са сло­ва­мі: «Веч­ны ім па­кой і свет­лая па­мяць між жы­вы­мі», — я ад­ля­цеў ад гэ­та­га хо­ра­му раз­ві­та­ных з жыц­цём — у бок но­ва­га го­ра­ду, з пэў­ным жа­дан­нем [уба­чыць] най­пры­га­жэй­шы з бу­дын­каў гэ­та­га го­ра­ду, а пе­рад­усім хоць са два аб­раз­кі з жыц­ця жы­вых лю­дзей гэ­та­га па­кры­та­га цем­раю вя­лі­ка­га чу­жас­вет­на­га го­ра­ду».

Та­кім чы­нам, ве­жы ака­за­лі­ся не па­ла­цам і не хра­мам, а не­кро­па­лем, ма­гі­ль­ны­мі скле­па­мі, і гэ­та, па­га­дзі­це­ся, уно­сіць да­дат­ко­вы «ню­анс» ва ўспры­ман­не зроб­ле­ных Драз­до­ві­чам вы­яваў Тры­ве­жа і на­ват у раз­умен­не са­мой на­звы го­ра­да.

На вы­ста­ве «Сус­вет Язэ­па Драз­до­ві­ча» экс­па­ну­ецца і жы­ва­піс­ная вы­ява чыр­во­на­га гма­ху на ад­ным з ко­ль­цаў — «ася­род­ні­ка­вым круж­ні­ку» — Са­тур­на. Гле­дзя­чы на гэ­тае вы­ка­на­нае ў «па­зі­тыў­най» ка­ля­ро­вай га­ме па­лат­но, не­маг­чы­ма на­ват уя­віць, ко­ль­кі жа­ху пе­ра­жыў Драз­до­віч, уба­чыў­шы гэ­тую бу­ды­ні­ну. У тэк­сце «Жыц­цё на пла­не­це Са­тур­не» ён дэ­та­лё­ва апіс­вае, як лу­нае над гма­хам і не ра­ша­ецца за­зір­нуць унутр праз адзі­нае ма­ле­неч­кае акен­ца. Яму страш­на. Зда­ецца, ён уба­чыць там вус­ціш­ныя ві­до­віш­чы, пад­обныя да жа­хаў інкві­зі­цыі: «...Га­раць рас­па­ле­ныя пе­чы агню, ві­сяць лан­цу­гі з на­руч­ні­ка­мі ды на­шый­ні­ка­мі, ста­яць на­бі­тыя зя­лез­ны­мі шпі­ля­мі ло­вы, на­пя­ка­юцца ў тых пе­чах зя­лез­ныя клеш­чы, зя­лез­ныя па­ль­чат­кі ды гіш­пан­скія бо­ці­кі, кру­цяц­ца зуб­час­тыя кас­ця­лом­ныя ма­шы­ны дый шмат якія іншыя «вы­со­кай тэх­ні­кі» ста­ра­даў­ней­шых ча­соў «вы­на­ход­кі». А ка­ля сцен, кру­гом ся­да­ліш­ча вы­со­ка­пас­таў­ле­на­га там­тэй­ша­га суд­дзі і пра­ку­ро­ра, ві­сяць пад­ве­ша­ныя за ру­кі ды пры­вя­за­ныя да ікса­вас­тых кры­жоў, кор­чу­чы­ся ад бо­лі ка­лоц­ця, біц­ця ды пры­пё­каў на да­про­се, грэш­ныя пры­ступ­ні­кі, ча­раў­ні­кі, чар­нак­ніж­ні­кі, бяз­бож­ні­кі, ве­ра­адступ­ні­кі, не­па­чы­та­це­лі ўлад і роз­на­га ро­ду ад­шча­пен­цы і ва­ль­на­дум­цы, як на­шыя Бру­но з Га­лі­ле­ем». На­рэш­це Драз­до­віч ад­важ­ва­ецца, пад­ля­тае да акен­ца і за­зі­рае ў яго. Тое, што ён там угле­дзеў, ча­му­сь­ці вы­клі­кае ў яго па­лёг­ку (у той час як у чы­та­ча сты­не ў жы­лах кроў): «І што ж я там уба­чыў?! А роў­на што і ні­чо­га, — апроч вы­гля­даў­шых праз ва­кон­ца, па­зі­ра­ючых уго­ру на не­ба, на якім свя­ці­ла­ся со­нца, па­ры буй­на­ва­тых і круг­лых без­бял­ко­вых не­йчых ва­чэй ды цем­на­ты, — ні­чо­га-ані­ча­гу­се­нь­кі не па­ба­чыў».

Як шмат што ў на­чных ван­дроў­ках, гэ­тае ві­до­віш­ча за­ста­ецца для Драз­до­ві­ча за­гад­ка­вым, тое-сёе з та­го, што ён ба­чыў, мас­так не мог рас­тлу­ма­чыць — на­ват сам са­бе (най­яскра­вей­шы пры­клад — гра­фіч­ны аркуш 1932 го­да пад на­зваю «На стан­цыі Ariapolis... Пе­ро­ны і не­шта-не­йкае»). Але ў гэ­тым вы­пад­ку, ка­лі Драз­до­віч вяр­нуў­ся з Са­тур­на, яму да­па­мог яго сяб­ра, пі­сь­мен­нік і фа­льк­ла­рыст Янка Па­чоп­ка, які так­са­ма за­хап­ляў­ся астра­но­мі­яй. Вы­слу­хаў­шы апо­вед мас­та­ка пра чыр­во­ны гмах, ён па­тлу­ма­чыў: «Ды гэ­та ж ста­ра­даў­ней­ша­га ты­пу бес­тэ­лес­коп­ная астра­на­міч­ная аб­сер­ва­то­рыя з квад­ран­там [...] Вось праз гэ­тае ва­кон­ца, што ў сця­не, яны гля­дзяць на не­ба». Та­кім чы­нам, ме­на­ві­та дзя­ку­ючы Па­чоп­ку па­лат­но з вы­явай чыр­во­най бу­ды­ні­ны атры­ма­ла на­зву не «Не­шта-не­йкае», а «Астран — аб­сер­ва­то­рыя з квад­ран­там на ка­ль­цы Са­тур­на».

На вы­ста­ве «Сус­вет Язэ­па Драз­до­ві­ча» мож­на па­ба­чыць два па­лот­ны з вы­ява­мі на­се­ль­ні­каў Са­тур­на. Яны да­во­лі ча­ла­ве­ка­па­доб­ныя, хоць не­шта ня­ўлоў­нае ад­роз­ні­вае іх ад зям­лян — што­сь­ці, што на пер­шы по­гляд цяж­ка вы­зна­чыць. Ад­нак, пра­чы­таў­шы тэкст «Жыц­цё на пла­не­це Са­тур­не», па­чы­на­еш за­ўва­жаць на гэ­тых кар­ці­нах тое, што не кі­да­ла­ся ў во­чы ра­ней. У тэк­сце ёсць, на­прык­лад, пра­сяк­ну­тае за­мі­ла­ван­нем апі­сан­не юнай са­тур­нян­кі. Драз­до­віч не шка­дуе слоў, каб пе­рад­аць пры­га­жосць гэ­тай дзяў­чы­ны, па­ра­ўноў­ва­ючы яе то з ру­жай, то з ру­са­лач­кай. І ўсё ж са скру­пу­лёз­нас­цю да­след­чы­ка ён адзна­чае ад­мет­нас­ці яе аб­ліч­ча: «Пры­гле­дзеў­шы­ся да ейных акруг­ле­ных сі­ня­ва­та-ша­ра­ве­нь­кіх воч, ака­за­ла­ся, што ейныя во­чы зу­сім не так збу­да­ва­ны, як на­шы. Кру­гом звы­чай­на­га, як і ў на­шых ва­чах, круг­ле­нь­ка­га зрэн­ка рас­хо­дзі­ла­ся ка­ля­ро­вы­мі (сі­ня-сі­ня­вы­мі і зе­ля­нь­ка­вы­мі) пра­ме­нь­чы­ка­мі шы­ро­кая круг­лая вя­сёл­ка, якая за­ні­ма­ла са­бою бліз­ка тое, што ўвесь вач­ны яблык, не па­зас­таў­ля­ючы на ім мей­сца для бял­ка. А кру­гом вя­сёл­кі, у сваю чар­гу, пра­від­ло­вым, як з-пад цыр­ку­ля, круж­ком ахі­ля­лі во­ка па­ве­кі, аб­рам­ля­ючы вя­сёл­ку, ні то ў сва­іх бе­ра­гах, ні то ў са­мой вя­сёл­цы, якая на­вод­даль ад зрэн­ка зда­ва­ла­ся цям­ней­шай — ней­кім ву­зе­нь­кім цём­ным круж­ком, вы­раз­ны цём­ны аб­адок.

Яшчэ дзве асаб­лі­вас­ці: не ві­да­ла­ся, каб гэ­тая пры­го­жа­нь­кая істо­та хоць бы раз кра­ну­ла па­веч­ка­мі ды сплюс­ка­ва­ты­мі вач­мі — як быц­цам зу­сім не бы­лі яны ў яе ру­хо­мы, — гэ­та ад­но; а дру­гое — гэ­та тое, што не ві­да­ла­ся ву­шэй, якія або бы­лі глад­ка пры­кры­ты­мі зві­са­ючы­мі аж да плеч гла­дзе­нь­кі­мі кос­ма­мі свет­ла-ру­сых ва­ла­соў, або гэ­тая не­зям­но­га па­хо­джан­ня пры­го­жа­нь­кая істот­ка зу­сім іх не ме­ла».

Ад­сут­насць ву­шэй у «пры­го­жа­нь­кай істот­кі» на­во­дзіць Драз­до­ві­ча на дум­ку, што са­тур­ня­не не ма­юць слы­ху, а зна­чыц­ца, і мо­вы. Ад­сюль вы­ні­кае, што яны «га­во­раць між са­бою вач­мі — праз зрок, не­йкім маг­не­тыч­ным друг дру­га ад­чу­ван­нем».

Ёсць і ці­ка­выя вы­пад­кі, ка­лі не то­ль­кі тэк­сты да­па­ма­га­юць зра­зу­мець сут­насць вы­яваў, але і на­адва­рот. Адзін з пры­кла­даў — гра­фіч­ныя пра­цы «Га­ра Сіг­нал у цыр­ку Пла­то­на», «Ве­ран­да ра­тун­ку» і тэкст «У чор­ным ла­бі­рын­це (у цяс­ні­нах цыр­ку Пла­то­на)». З су­пра­ва­джа­ль­на­га под­пі­су на ад­ва­рот­ным ба­ку пра­цы «Га­ра Сіг­нал у цыр­ку Пла­то­на» вы­ні­кае, што тут на­ма­ля­ва­ны лу­ні­ды. Пры­гле­дзь­це­ся да гэ­тай пра­цы — і па­спра­буй­це іх знай­сці. Ба­дай, то­ль­кі пра­чы­таў­шы тэкст «У чор­ным ла­бі­рын­це», вы зра­зу­ме­еце: сем не­вы­раз­ных пля­мак у пра­вым ба­ку вы­явы — гэ­та і ёсць лу­ні­ды. У тэк­сце апі­са­на, як у ад­ной з пя­чо­раў у цыр­ку Пла­то­на на Ме­ся­цы Драз­до­віч на­зі­раў ся­мей­ку го­лых, не апра­ну­тых істот, на дзіў­ных плос­кіх і клі­на­па­доб­ных тва­рах якіх зу­сім не бы­ло ртоў. Гэ­та кры­ху збян­тэ­жы­ла мас­та­ка, але ў сва­ім тэк­сце ён спя­ша­ецца за­спа­ко­іць чы­та­чоў: «Як бы ні дзі­ка, ні ад­моў­на, на наш зям­ны по­гляд, яны тут не вы­гля­да­лі, ад­нак жа ўсё ж ткі яны лю­дзі. Лю­дзі ту­тэй­ша­га са­ма­быт­на­га лун­на­га мі­ру, якія тут, маг­чы­ма, што так­са­ма, як і мы, зям­ля­не, бе­лыя, чар­ня­выя, жоў­тыя, брон­за­выя, чыр­во­ныя, ка­рыч­не­выя ды чор­ныя, — так­са­ма дзе­ляц­ца ка­лі не на ка­ля­ро­выя, то на раз­на­род­ныя, раз­на­выг­ляд­ныя расы». Та­кая вось та­ле­ран­тнасць... Па­зней, ад­нак, Драз­до­віч зноў су­тык­нуў­ся з лу­ні­да­мі гэ­тай расы і здо­леў раз­гле­дзець іх бо­льш дэ­та­лё­ва. Тут ён за­ўва­жыў, што рот у гэ­тых істо­т усё ж ёсць, ад­нак зна­хо­дзіц­ца пад пад­ба­род­кам. Драз­до­віч пад­ра­бяз­на апіс­вае, як мнос­тва лу­ні­даў ха­ва­юцца ад ча­го­сь­ці ў па­ра­сні­ку на ска­ліс­тай тэ­ра­се. Ме­на­ві­та гэ­ты эпі­зод вы­яўле­ны ў гра­фіч­най пра­цы «Га­ра Сіг­нал у цыр­ку Пла­то­на».

Але ў цыр­ку Пла­то­на жы­вуць і лу­ні­ды іншай расы. Іх Драз­до­віч так­са­ма апіс­вае ў тэк­сце «У чор­ным ла­бі­рын­це», у эпі­зо­дзе, які ад­люс­тра­ва­ны ў ад­ным яго жы­ва­піс­ным на­кі­дзе і ў гра­фіч­най пра­цы «Ве­ран­да ра­тун­ку»: зу­сім ча­ла­ве­ка­па­доб­ныя лу­ні­ды бя­гуць і гур­ту­юцца пад не­йкім ска­ліс­тым на­ве­сам. У тэк­сце эпі­зод пад­адзе­ны пад­ра­бяз­на: «...уз­бег­шы на да­ро­гу па­пад­сцен­най тэ­ра­сы, яны пра­пёр­лі­ся, пра­няс­лі­ся мі­ма мя­не, як пе­ра­пу­джа­ныя сар­ны, — бя­гом на­выс­кач­ку, — ро­бя­чы па­ўта­ра­са­жон­ныя кро­кі, адзін пе­рад ад­ным, як быц­цам на не­йкіх вы­пе­рад­ках.

У ру­хах бе­гу свай­го яны бы­лі лёг­кі, элас­тыч­ны, а за­адно і асця­рож­ны. І кож­ны з іх, ска­чу­чы, тры­маў­ся як най­блі­жэй па­пад­сцен­ня, як най­да­лей ад бры­жу тэ­ра­сы. Бо кож­ны без­уваж­ны та­кі крок на гэ­тай вуз­ка­ва­тай тэ­ра­се, а асаб­лі­ва на ейных па­ва­рот­ках, мог лёг­ка здра­дзіць ска­ку­на і скі­нуць яго праз лёг­кі не­раз­лі­ча­ны скок па-за брыж тэ­ра­сы, у глы­бо­кую чор­ную про­пасць.

Пра­бег­лі і пан­яслі­ся ўдаль, зні­ка­ючы за на­ка­лам чор­най ска­лы.

А ад іхня­га бе­гу па­ве­ява­ла не­йкай тры­во­гай».

Ад­нак у тэк­сце не акрэс­ле­на, ад ча­го ме­на­ві­та ра­ту­юцца ахоп­ле­ныя пан­ікай лу­ні­ды. Драз­до­віч за­да­ецца пы­тан­нем: «Што іх устры­во­жы­ла, што іх па­бу­дзі­ла й за­ста­ві­ла збег­чы­ся сю­ды і саб­рац­ца тут пад сен­ню апе­кі гэ­тай штуч­на аб­ла­джа­най вы­со­кай чор­най ска­лы?.. Мо ва­яўні­чы на­пад ва­ро­жа­га пле­мя? А мо ка­тас­тро­фа якая?..»

І то­ль­кі па­зней, праз па­ўго­да па­сля на­пі­сан­ня гэ­та­га тэк­сту, Драз­до­віч ні­бы­та зна­хо­дзіць ад­каз. Бо на ад­ва­ро­тах гра­фіч­ных прац «Га­ра Сіг­нал у цыр­ку Пла­то­на» і «Ве­ран­да ра­тун­ку», ство­ра­ных аку­рат праз шэсць ме­ся­цаў, да­клад­на па­зна­ча­на, што лу­ні­ды аб­едзвюх рас ра­ту­юцца ад рап­тоў­на­га па­то­пу, раз­вод­дзя, вы­клі­ка­на­га рас­тап­лен­нем сне­гу і льду.

Між іншым, на ад­ва­рот­ных ба­ках гэ­тых прац Драз­до­віч на­ват дае аб­едзвюм рас­ам лу­ні­даў ад­мыс­ло­выя най­мен­ні: ад­ных на­зы­вае антра­по­іда­мі, а дру­гіх — хі­ме­ро­іда­мі.

Як ба­чым, вы­явы і тэк­сты, ко­ле­ры, лі­ніі ды сло­вы ў «кас­міч­ным пра­екце» мас­та­ка аб­са­лют­на не­па­рыў­ныя. Раз­ам яны ўтва­ра­юць ча­роў­ны, жы­вы, маг­не­тыч­на пры­ця­га­ль­ны Сус­вет Язэ­па Драз­до­ві­ча, у які ён гас­цін­на за­пра­шае кож­на­га з нас.

Лія Кісялёва