Страх і рос­пач

Эймун­тас Ня­кро­шус ру­шыў улас­ным шля­хам: апа­вёў гіс­то­рыю са­мой Свят­ла­ны Алек­сі­евіч, пе­ра­тва­рыў­шы яе ў сцэ­ніч­на­га пер­са­на­жа. Пад­ста­ваю для апо­ве­ду зра­бі­лі­ся тво­ры «Цын­ка­выя хлоп­чы­кі» і «Чар­но­бы­льс­кая ма­літ­ва», змес­там — «не пра­фе­сія, а жыц­цё» ад­мет­най асо­бы, жур­на­ліс­ткі і пі­сь­мен­ні­цы, пад­час яко­га «сы­шоў пад ва­ду ве­лі­зар­ны са­цы­яліс­тыч­ны ма­ця­рык».

Змі­рыц­ца з Алек­сі­евіч-пер­са­на­жам я му­сі­ла праз здзіў­лен­не і на­ват раз­губ­ле­насць, маў­ляў, як так? Гвал­цяць Раг­не­ду, па­ляць Жа­ну Д’Арк, страч­ва­юць Ма­рыю Сцю­арт — і яны ўпэў­не­на пра­жы­ва­юць свае мас­тац­кія ўва­саб­лен­ні ад ба­ле­таў да му­льт­фі­ль­маў, але ж Алек­сі­евіч — на­ша су­час­ні­ца, я са­ма яе ве­даю аса­біс­та! Кроў, гвалт, за­бой­ства — ата­ясам­це іх не з сі­вою да­ўні­ною, а з днём сён­няш­нім, і лю­бое свед­чан­не ўспры­мец­ца як не­пе­ра­ка­наў­чае і не­дак­лад­нае, бо кож­ны з нас як су­час­нік ве­дае-пе­ра­жы­вае не­шта сваё і на­ват да­ку­мен­ту не за­ўжды мож­на даць ве­ры...

Свя­ціць і свя­ціц­ца рэ­жы­сёр пры­зна­чыў Свят­ла­не, та­му аб­ышоў­ся без пра­жэк­та­раў у за­лу, стрэ­лаў і хра­ні­ка­ль­ных кад­раў — ні­во­дзін з апош­ніх трыц­ца­ці га­доў двац­ца­та­га ста­год­дзя не б’е па ва­чах. Ні­чо­га на­ўпрост. Ні ба­ру­кан­няў у зма­ган­ні, ні жа­ло­бы, ні да­ні­ны па­мя­ці. Свят­ла­на Алек­сі­евіч, пра­цу­ючы з да­ку­мен­та­ль­ны­мі свед­чан­ня­мі, ства­ры­ла «гіс­то­рыю па­чуц­цяў». Эймун­тас Ня­кро­шус зра­біў так, каб гля­дзе­ль­ня іх зга­да­ла і на­ват пе­ра­жы­ла на­но­ва. Пра­пус­ка­ючы пер­са­на­жа праз свой зна­ка­мі­ты «ме­та­фа­рыч­ны рэ­алізм», рэ­жы­сёр ужыў той са­мы спо­саб — зму­сіў да раз­моў і ма­на­ло­гаў пра ства­рэн­не гэ­тай гіс­то­рыі, бяс­кон­ца ру­хо­май, змен­лі­вай, «з дрыг­вою і зыб­кім пяс­ком» па­зна­ва­ль­ных аль­бо зна­ка­вых рэ­чаў ды ўчын­каў. Пры­кла­дам, вя­лі­кім ка­туш­ка­вым маг­ні­та­фо­нам, які асу­джа­на ця­га­ла за са­бой ге­ра­іня, дыс­ка­вым тэ­ле­фо­нам — яго так по­рстка ад­ра­па­ра­ваў па­служ­лі­вы ўсмеш­лі­вы ман­цёр, што вы­да­ва­ла на аста­лёў­ку пра­слуш­кі, ге­ра­ічна-ра­ман­ты­за­ва­ным па­ра­шу­тыс­там — той эфект­на да­стаў за­па­ль­ні­цу і даў ге­ра­іні пры­па­ліць... Так на яе — з не­ба! — зля­цеў агонь вай­ны.

...Са звы­чай­ных дзея­нняў скла­да­ецца жыц­цё: га­рэ­зяць юна­кі, ста­рэй­шыя кру­цяць лі­ноў­кі на сту­жач­ках — і ха­рак­тэр­ны гук плос­ка­га прад­ме­та, які рас­ся­кае па­вет­ра, рап­тоў­на пе­ра­хоп­лі­вае фа­наг­рам­нае стра­ка­тан­не вер­та­лё­та, а той са­май лі­ноў­кай ужо вы­мя­ра­юць ча­ла­ве­чае це­ла — пры­дат­нае да вай­ны, не­пры­дат­нае... Пра во­кам­гнен­ны шлях са шка­ля­роў у жаў­не­ры, пра жуд­лі­вы дос­вед па вяр­тан­ні свед­чы­ла ма­ці: жур­на­ліс­тка ціс­ну­ла з яе апо­вед лі­та­ра­ль­на, пры­ту­ля­ючы да сцен­кі, а по­тым ка­бе­ты мя­ня­лі­ся мес­ца­мі — ма­ці тры­ма­ла дзяў­чы­ну, каб тая да­слу­ха­ла...

Апіс­ваць па­ста­ноў­ку Ня­кро­шу­са — то­ль­кі за­цяг­ваць і «стоп-кад­рыць» сцэ­ніч­ны вір. Акцёр­скія дзея­нні час­ця­ком на­гад­ва­лі дзі­ця­чыя гу­ль­ні ў да­рос­лых, быц­цам ма­ла­дыя лю­дзі пра­кты­ка­ва­лі­ся ўшту­коў­вац­ца ў сіс­тэ­му, за­свой­ва­лі не­йкія ры­ту­алы, не­да­рэч­ныя, ня­гег­лыя, але жыц­цё­ва не­абход­ныя. Пе­­­радусім праз тэкст ува­га гля­дзе­ль­ні збі­ра­ла­ся, за­па­во­ль­ва­ла­ся, за­ся­ро­джва­ла­ся на рэ­чы­ве, якое да­ло на­зву спек­так­лю. Пра яго на сцэ­не згад­ва­лі і ўго­лас, і коль­­кі раз­оў гру­ка­це­лі ад­па­вед­най плас­ці­най, важ­да­ючы­ся з «гру­зам-200». Што яно та­кое?

Цынк як хі­міч­ны эле­мент не­абход­ны для ча­ла­ве­ка, пры­кла­дам для муж­чын­скай рэ­пра­дук­тыў­най сфе­ры (і рас­шчап­лен­ня алка­го­лю); цынк як склад­нік ме­та­ліч­ных злі­ваў су­пра­ва­джаў цы­ві­лі­за­цыі спрад­ве­ку, але за ча­сам апош­ніх вой­наў — як ма­тэ­ры­ял для гер­ме­тыч­ных кан­тэй­не­раў, якія стрым­лі­ва­юць пах і за­па­во­ль­ва­юць пра­цэс рас­кі­дан­ня. Інакш ка­жу­чы — для цын­ка­вай тру­ны. Адзін з ма­на­ло­гаў Свят­ла­ны па­шы­рыў яе да па­ме­раў чар­но­бы­льс­ка­га сар­ка­фа­га — роб­ле­на­га ца­пом-ла­пом, дрэн­на пад­агна­на­га пад рэ­актар, з пра­цеч­ка­мі ра­ды­яцыі — і да ме­та­фа­ры та­га­час­на­га са­вец­ка­га жыц­ця, якое на­ма­га­лі­ся ні­за­вош­та не вы­пус­ціць з-паз свай­го цын­ку, за­мкнуць, за­па­яць, але пра­лі­чы­лі­ся — і з кож­най шчы­лі­ны кроп­лі­ла жы­вое...

Свят­ла­на ў вы­ка­нан­ні Алдо­ны Бен­да­ру­тэ ўраж­ва­ла аб­са­лют­на свет­лаю са­мо­тай і крох­кім су­пра­цьс­та­яннем — што гля­дзе­ль­ні, што пер­са­на­жам дзей­сным ды ўяў­ным, аб­веш­ча­ным і як бы за­про­ша­ным па­пры­сут­ні­чаць у за­ле. Яна ўсмі­ха­ла­ся, су­па­кой­ва­ла ся­бе цы­га­рэ­тай і пі­ль­на ўгля­да­ла­ся ў гля­дац­кія шэ­ра­гі, тры разы за­пар... пры­ся­га­ючы Са­вец­ка­му Са­юзу, то-бок «пад­ман­ва­ючы мат­ры­цу». А як інакш бы­ло аб­ыхо­дзіць рэ­прэ­сіў­ны апа­рат і атрым­лі­ваць маг­чы­масць ра­біць тое, што му­сі­ла? На­ват па­ка­за­ль­ны суд, вы­ра­ша­ны на фут­бо­ль­ным по­лі з за­ўзя­та­ра­мі ка­ман­ды «Са­вец­кі Са­юз — са­мы пра­ві­ль­ны ў све­це», інакш ка­жу­чы, свед­ка­мі і аб­ві­на­ваў­ца­мі, не збіў яе з тро­пу і не за­па­ло­хаў. («Мне ха­пі­ла ха­рак­та­ру і во­лі да­йсці да кан­ца», — за­свед­чы­ла пі­сь­мен­ні­ца ў ад­ным з інтэрв’ю.) Удзе­ль­ні­кі афган­скіх дзея­нняў раз­ам з ма­цяр­ка­мі на­ра­ка­лі то­ль­кі на ад­но: з на­шых ге­ра­ічных дзя­цей Алек­сі­евіч зра­бі­ла за­бой­цаў, па­ста­вім Алек­сі­евіч на мес­ца! За­мі­ні­ру­ем ёй рот, каб бо­льш не бал­ба­таў! Фі­зіч­нае за­ты­кан­не ро­ту ата­яса­мі­ла­ся з за­пай­ван­нем веч­ка тру­ны, з аста­ля­ван­нем сар­ка­фа­га. За­ба­рон­ча-гвал­тоў­ныя дзея­нні пад­сіл­ка­ва­лі воб­раз сцэ­ніч­най пра­сто­ры, якую мас­так Ма­ры­юс Ня­кро­шус аб­ве­шаў па­жар­ны­мі шлан­га­мі (яны пры­ма­юць фор­му зор­кі і на­ват пе­ра­тва­ра­юцца ў пят­лю на шы­бе­ні­цы), але ні­дзе ня­ма ані­яка­га гід­ран­та: зда­рыц­ца па­жар — па­спра­буй знай­дзі, ку­ды і што трэ­ба ўвам­кнуць; га­сіць ня­ма чым і ня­ма як...

Трыц­цаць га­доў та­му падзеі Афга­ніс­та­на і Чар­но­бы­ля чар­го­вы раз га­сі­лі са­цы­яль­ны па­жар стра­хам і рос­пач­чу — мо так азваў­ся пе­рад­аза­ва­ны цынк у скла­дзе ча­ла­ве­чай кры­ві і пло­ці? Як ге­ра­іня, ма­ючы ў сва­ім це­ле тыя са­мыя рэ­чы­вы (пер­ша­род­ныя гра­хі?), зду­жа­ла за­свя­ціц­ца во­ль­та­вай ду­гой, злу­чыць гра­ма­ду з ча­ла­ве­кам, сцэ­ну — з за­лаю? Я не хі­мік, не бі­ёлаг, я ма­гу раз­ва­жаць то­ль­кі пра рэ­жы­сёр­скую ме­та­фа­ру цын­ку, які па­жыц­цё­ва зду­жа­ла Свят­ла­на Алек­сі­евіч.

Антаніна Заблоцкая