Па­лёт на кры­лах ці­шы­ні

У той час Пан­явеж­скі тэ­атр быў ад­ным з леп­шых, а мо і най­леп­шым на тэ­ры­то­рыі Са­вец­ка­га Са­юза — па рэ­пер­ту­ары, сцэ­ніч­най мо­ве, пра­цы з акцё­ра­мі. По­тым я па­сту­піў на рэ­жы­сёр­скі фа­ку­ль­тэт Ле­нін­град­ска­га дзяр­жаў­на­га інсты­ту­та тэ­атра, му­зы­кі і кі­не­ма­таг­ра­фіі. Па­сля спек­так­ляў Мі­ль­ці­ні­са мя­не ма­ла што ці­ка­ві­ла ў там­тэй­шых тэ­атрах, падзе­яй ста­ла хі­ба па­ста­ноў­ка Гео­ргія Таў­ста­но­га­ва “Гіс­то­рыя ка­ня”. Ку­ды бо­льш яскра­вае тэ­атра­ль­нае жыц­цё за­ра­джа­ла­ся ў Мас­кве, дзе пра­ца­ва­лі Ана­толь Эфрас, Юрый Лю­бі­маў... Скон­чыў­шы на­ву­чан­не ў Рас­іі, мы амаль ад­на­час­на вяр­ну­лі­ся ў Літ­ву: мы — ма­ла­дыя рэ­жы­сё­ры Ёнас Вай­ткус, Эймун­тас Ня­кро­шус, Ры­мас Ту­мі­нас, Гі­ціс Пад­эгі­мас і я. Па­між на­мі ад­бы­ваў­ся па­ста­янны твор­чы ды­ялог: сус­тра­ка­лі­ся на фес­ты­ва­лях у Літ­ве, ву­чы­лі­ся адзін у ад­на­го і за­цвяр­джа­лі­ся ў сва­ім раз­умен­ні су­час­на­га тэ­атра. Мы імкну­лі­ся са­чыць за тым, што ад­бы­ва­ецца ў све­це».

Дып­лом­ная па­ста­ноў­ка Вар­на­са — «Сан­та Крус» Мак­са Фры­ша ў Шаў­ляй­скім тэ­атры дра­мы, дзе ён по­тым ка­ля дзе­ся­ці год пра­ца­ваў га­лоў­ным рэ­жы­сё­рам. У 1993-м, уз­на­ча­ліў­шы Пан­яве­жс­кі тэ­атр дра­мы, пра­цяг­нуў свой ад­мет­ны па­ста­но­вач­ны шэ­раг. Да­рэ­чы, у не­ка­ль­кіх яго­ных спек­так­лях іграў ле­ген­дар­ны Да­на­тас Ба­ні­оніс.

«Я пра­ца­ваў і ву­чыў­ся ў Мі­ль­ці­ні­са ў ве­ль­мі жор­сткіх умо­вах, — свед­чыць твор­ца. — Адзін з вя­ду­чых акцё­раў тэ­атра пад­час рэ­пе­ты­цыі ад­чы­ніў дзве­ры за­лы і крык­нуў: “Мі­ль­ці­ніс, я ця­бе не ба­юся!” — і вы­бег, грук­нуў­шы дзвя­ры­ма. Так ён зма­гаў­ся са сва­ім стра­хам, бо кож­ная рэ­пе­ты­цыя маг­ла зра­біц­ца для артыс­та апош­няй... Я пе­ра­адо­леў свой страх та­кім чы­нам: на­ўмыс­на пад­ышоў да Міль­­ці­ні­са і за­га­ва­рыў з ім пра фі­льм Ку­ра­са­вы “Пад гру­кат трам­вай­ных ко­лаў”, за­су­нуў­шы ру­кі ў кі­шэ­ні. Ма­ла хто мог на­ва­жыц­ца на та­кое, не ры­зы­ку­ючы раз­ві­тац­ца з тэ­атрам. Не­ве­ра­год­на, але раз­мо­ва ад­бы­ла­ся. Я та­ды ска­заў са­бе: ка­лі-не­будзь ства­ру та­кі тэ­атр, дзе стра­ху не бу­дзе мес­ца. Так і ста­ра­юся пра­ца­ваць. Але ж і страх бы­вае па­трэб­ным — ён да­па­ма­гае нам пе­ра­адо­лець свае ўнут­ра­ныя межы, ка­лі не зла­ма­ешся. Да­ра­гім кош­там Мі­ль­ці­ніс бу­да­ваў свой тэ­атр, але ў яго бы­ла най­леп­шая акцёр­ская тру­па, якую я ве­даў, і яна ства­ра­ла­ся не то­ль­кі за кошт стра­ху і жор­сткай кан­ку­рэн­цыі, па­ста­яннай па­гро­зы вы­пас­ці з гуль­­ні, але і дзя­ку­ючы што­дзён­ным рэ­пе­ты­цы­ям, лек­цы­ям са­мо­га Мі­ль­ці­ні­са і пра­фе­са­раў з роз­ных га­лін, якія за­пра­ша­лі­ся з Ві­ль­ню­са, Мас­квы, Санкт-Пе­цяр­бур­га, Тар­ту, Кі­ева. Ад­сут­насць стра­ху ў вя­лі­кім ка­лек­ты­ве прад­угле­джвае вы­со­кі ўзро­вень куль­­ту­ры, але пры яе ад­сут­нас­ці ці не­да­хо­пе мо­жа па­чац­ца ха­ос. А тэ­атр — гэ­та ка­ра­бель у ад­кры­тым мо­ры, дзе во­ля ка­пі­та­на — за­кон для ка­ман­ды. І гэ­ты па­ра­дак усе му­сяць доб­ра­ахвот­на пры­няць».

«Лёс за­ўжды пры­во­дзіць нас ту­ды, дзе мы му­сім апы­нуц­ца. Для мя­не цэнтр сус­ве­ту — там, дзе я на гэ­ты мо­мант зна­хо­джу­ся». Пя­ты год цэн­трам све­ту для лі­тоў­ца з’яўля­ецца Ма­гі­лёў і мясц­овы тэ­атр. Зда­ва­ла­ся б — са­лід­ны ўзрост, му­сіць на­за­па­сіц­ца важ­кі твор­чы ба­гаж, ад­нак асаб­лі­вай мас­тац­кай спад­ка­емнас­ці ў тэ­атры кі­раў­нік не за­ўва­жыў: рэ­жы­сё­ры, як пра­ві­ла, змя­ня­лі­ся праз 2-3 га­ды, а гэ­та над­та ка­рот­кі тэр­мін для ўста­ля­ван­ня тры­ва­лых тра­ды­цый. Вы­клю­чэн­нем быў Андрэй Ра­еўскі, які за двац­цаць пяць га­доў пра­цы ў Ма­гі­лё­ве вы­пус­ціў бо­льш за па­ўсот­ню спек­так­ляў.

У 2014 го­дзе Саў­люс Вар­нас уз­на­ча­ліў тру­пу Ма­гі­лёў­ска­га аб­лас­но­га дра­ма­тыч­на­га тэ­атра і з та­го ча­су па­ста­віў тут дзя­ся­так спек­так­ляў: «Фрэ­кен Жу­лі» Аўгус­та Стрын­дбер­га, «Жа­ні­ць­бу» Мі­ка­лая Го­га­ля, «У ма­ле­нь­кай ся­дзі­бе» Ста­ніс­ла­ва Віт­ке­ві­ча, «Апош­нюю стуж­ку Крэ­па» Сэ­мю­эла Бе­ке­та, «Крэй­ца­ра­ву са­на­ту» Льва Тал­сто­га, «Смех у цем­ры» па­вод­ле «Ка­ме­ры аб­ску­ры» Ула­дзі­мі­ра На­бо­ка­ва, «Ска­ры­ну» па п’есе Мі­ка­лая Руд­коў­ска­га (су­аўта­рам стаў сам па­ста­ноў­шчык), «Жан­чы­ну мо­ра» Ген­ры­ка Ібсе­на, «Лі­пень» Іва­на Вы­ры­па­ева, «Сма­гу і го­лад» Эжэ­на Ёнэс­ка.

Пры вы­ба­ры тэк­стаў для па­ста­но­вак і срод­каў іх ува­саб­лен­ня рэ­жы­сёр не цу­ра­ецца зда­ро­ва­га пра­гма­тыз­му: «Я за­ўсё­ды зы­хо­джу з пра­па­на­ва­ных аб­ста­він — пры­ро­ды акцё­раў, тэх­ніч­ных маг­чы­мас­цяў, па­ме­ру фі­нан­са­ван­ня. Усё гэ­та істот­на ка­рэк­туе і вы­бар лі­та­ра­тур­на­га ма­тэ­ры­ялу, і сцэ­ніч­нае ра­шэн­не спек­так­ля». Пе­рад­усім яго ці­ка­віць інтэ­лек­ту­аль­ная, экзіс­тэн­цый­ная, сюр­рэ­аліс­тыч­ная дра­ма­тур­гія, якая за­кра­нае глы­бін­ныя аспек­ты быц­ця — і пры гэ­тым не па­збаў­ле­на вас­тры­ні і гра­тэс­ку (Віт­ке­віч, Су­ха­во-Ка­бы­лін), што дае ба­га­тыя маг­чы­мас­ці для сцэ­ніч­най інтэр­прэ­та­цыі. Ча­сам і сам Вар­нас пі­ша інсцэ­ні­роў­кі — па­вод­ле Фран­ца Каф­кі, Льва Тал­сто­га, Фё­да­ра Да­ста­еўска­га, а пер­шым дос­ве­дам стаў на­ва­год­ні спек­такль па антыч­най лі­та­ра­ту­ры на лі­тоў­скай сцэ­не. Але і з да­ска­на­лым дра­ма­тур­гіч­ным тэк­стам рэ­жы­сёр аб­ыхо­дзіц­ца до­сыць во­ль­на — без ку­пюр ста­віў хі­ба што Віт­ке­ві­ча і Вы­ры­па­ева.

«Ці­ка­вы той тэ­атр, які існуе па-за меж­амі ра­цыя­на­ль­на­га, па-за меж­амі тэк­сту, які за­йма­ецца алхі­мі­яй — ме­та­фі­зіч­ны тэ­атр, што дае маг­чы­масць па­шы­раць на­шае све­таў­спры­ман­не, здоль­­нас­ці. Для мя­не тэ­атра­ль­нае мас­тац­тва — гэ­та та­ямні­ца, як і са­мо жыц­цё, бо спек­такль не за­канч­ва­ецца ў му­рах тэ­атра», — адзна­чае рэ­жы­сёр.

Саў­люс Вар­нас па­ра­ўноў­вае па­ста­ноў­ку спек­так­ля са ства­рэн­нем ман­да­лы — дзея, пад­обная да мед­ыта­цыі, што да­зва­ляе змя­няць унут­ра­ны свет як гле­да­чоў, так і са­міх твор­цаў. «У тэ­атры га­лоў­нае — кан­ца­вы вы­нік, спек­такль, — пад­хоп­лі­вае рэ­жы­сёр. — Але для мя­не не менш знач­ны і сам пра­цэс пра­цы. Важ­на знай­сці спо­саб, як да­па­маг­чы акцё­ру на­ноў на­ра­дзіц­ца — рас­крыць но­выя якас­ці яго пры­ро­ды. Ра­дас­на, ка­лі гэ­та атрым­лі­ва­ецца, але по­спех не та­кі час­ты, як ха­це­ла­ся б. У Ма­гі­лёў­скім тэ­атры мне па­шчас­ці­ла па­ста­віць не­ка­ль­кі ці­ка­вых спек­так­ляў, у якіх яскра­ва вы­яві­лі ся­бе акцё­ры роз­ных па­ка­лен­няў.

Я за­га­дзя прад­умваю для кож­на­га з іх унут­ра­нае жыц­цё і яго пра­яву ў знеш­нім ма­люн­ку, але пад­час рэ­пе­ты­цый ве­ль­мі час­та ма­гу да­ве­рыц­ца інту­іцыі і па­йсці зу­сім іншым шля­хам, ад­роз­ным ад пер­ша­па­чат­ко­ва за­ду­ма­на­га. Імпра­ві­за­цыя для мя­не ад­ыграе ве­ль­мі важ­ную ро­лю. Па­сля пер­шас­на­га ана­лі­зу п’есы вяр­та­юся да тэк­сту, пра­йграю яго для ся­бе, за­ся­ро­дзіў­шы­ся на роз­ных маг­чы­мых тэ­мах. Ча­сам на рэ­пе­ты­цы­ях вы­ка­рыс­тоў­ваю ме­тад лёг­ка­га гіп­но­зу, уво­дзя­чы акцё­раў у па­ўсон­ны стан. Гэ­та да­па­ма­гае ім на па­чат­ко­вым эта­пе па­гру­зіц­ца ў атмас­фе­ру бу­ду­ча­га спек­так­ля, на­поў­ніц­ца ста­ноў­чы­мі эмо­цы­ямі, акты­ві­за­ваць сваю энер­ге­ты­ку і фан­та­зію, ад­клю­чыц­ца ад што­дзён­ных кло­па­таў».

На­стаў­нік з’яўля­ецца та­ды, ка­лі ёсць ву­чань, га­то­вы да пе­ра­йман­ня ве­даў. Рэ­жы­сёр спра­буе знай­сці ў пры­ро­дзе артыс­та тое, што не ля­жыць на па­вер­хні, ні­бы юве­лір, рас­кры­вае грань за гран­ню ды­ямент та­лен­ту. Кож­ная яго па­ста­ноў­ка ста­но­віц­ца ад­крыц­цём «звыш­но­вай зор­кі» — рэ­жы­сёр дае маг­чы­масць аб­вяс­ціць пра ся­бе мо­ла­дзі, а пры­зна­ным май­страм — вы­йсці на но­вы пра­фе­сій­ны ўзро­вень існа­ван­ня на сцэ­не.

«Фрэ­кен Жу­лі» Аўгус­та Стрын­дбер­га ў 2014 го­дзе бы­ла ўга­на­ра­ва­ная На­цы­яна­ль­най тэ­атраль­­най прэ­мі­яй за рэ­жы­су­ру, на Між­на­род­ным ма­ла­дзёж­ным тэ­атра­ль­ным фо­ру­ме «M.аrt.кан­такт» атры­ма­ла прыз за леп­шую рэ­жы­сёр­скую пра­цу і спе­цы­яль­ны прыз за вы­ка­нан­не га­лоў­най ро­лі. Спек­такль па­каз­ва­лі на фес­ты­ва­лях «Сус­трэ­чы ў Рас­іі» ў Санкт-Пе­цяр­бур­гу, «BITEI — Бі­ена­ле тэ­атра імя Эжэ­на Ё­нэс­ка» ў Кі­шы­нё­ве. Паў­­сюль экс­пер­ты адзна­ча­лі бліс­ку­чае акцёр­скае трыа — Але­на Кры­ва­нос (Фрэ­кен Жу­лі), Аляк­сандр Ку­ля­шоў (Жан) і Яўге­нія Бе­ла­цар­коў­ская (Крыс­ці­на), — а так­са­ма цу­доў­ную сцэ­наг­ра­фію і кас­цю­мы лі­тоў­скай мас­тач­кі Юра­тэ Ра­чын­скай­тэ. «У нас атры­ма­ла­ся, як ка­заў Фрыд­рых Ніц­шэ, “на­ра­дзіць тан­цу­ючую зор­ку”, — за­зна­чае Вар­нас. — Я ста­віў гэ­ты спек­такль у Ма­ке­до­ніі, але ма­гі­лёў­ская па­ста­ноў­ка для мя­не да­ра­жэй­шая, яна — да­ска­на­лей­шая».

Па на­зі­ран­нях рэ­жы­сё­ра, па­гро­за фі­яска ня­рэд­ка па­пя­рэд­ні­чае твор­ча­му пра­ры­ву. Так, скла­да­на да­ваў­ся мо­нас­пек­такль «Апош­няя стуж­ка Крэ­па» з удзе­лам На­род­на­га артыс­та Бе­ла­ру­сі Ры­го­ра Бе­ла­цар­коў­ска­га. Прэм’ера ад­кла­да­ла­ся, але ў вы­ні­ку, на дум­ку са­мо­га спа­да­ра Саў­лю­са, атры­ма­ла­ся най­леп­шае ўва­саб­лен­не Сэ­мю­эля Бе­ке­та з тых, што яму да­во­дзі­ла­ся ба­чыць. Не ўсё бы­ло глад­ка з па­ста­ноў­кай «Крэй­ца­ра­вай са­на­ты» Льва Тал­сто­га. Пра­цу пры­пы­ні­лі на ня­пэў­ны час, і то­ль­кі з пры­хо­дам у тэ­атр но­ва­га акцё­ра Іва­на Тру­са рэ­пе­ты­цыі ад­на­ві­лі­ся. Рэ­жы­сёр да­ве­рыў ха­рыз­ма­тыч­на­му і пра­гна­му да пра­цы артыс­ту га­лоў­ную ро­лю Ва­сі­ля По­зны­ша­ва — і не па­мы­ліў­ся. Дэ­бют быў яскра­вым, дзя­ку­ючы яму Іван Трус у 2016 го­дзе атры­маў На­цы­яна­ль­ную тэ­атра­ль­ную прэ­мію за най­леп­шую муж­чын­скую ро­лю ў тэ­атры дра­мы. Зда­ецца, Саў­люс Вар­нас знай­шоў свай­го артыс­та — та­го, яко­га ця­пер зай­мае ў шмат­лі­кіх га­лоў­ных ро­лях («Ска­ры­на», «Жан­чы­на мо­ра», «Сма­га і го­лад», «Смех у цем­ры»).

«Лі­пень» Іва­на Вы­ры­па­ева да­зво­ліў вы­явіць та­лент ма­ла­дой актры­сы Юліі Ла­дзік, якая змя­ні­ла пра­фе­сію на­стаў­ні­цы на тэ­атр. Яна му­сі­ла не про­ста за­ву­чыць на па­мяць не­ма­лы тэкст — па­тра­ба­ва­ла­ся глы­бо­кае асэн­са­ван­не га­ла­ва­з­лом­на­га, «не­бяс­печ­на­га» ма­тэ­ры­ялу. Ры­зы­ка апраў­да­ла­ся: эпа­таж­ны, змроч­ны, жу­дас­ны на пер­шы по­гляд твор, пра­пуш­ча­ны праз свет­лую энер­ге­ты­ку вы­ка­наў­цы, на­быў лі­рыч­нае гу­чан­не. Спек­такль быў прад­астаў­ле­ны сё­ле­та на фо­ру­ме «M.аrt.кан­такт» і фес­ты­ва­лі «Вя­сёл­ка» ў Санкт-Пе­цяр­бур­гу. Рэ­жы­сёр гля­дзіць на «Лі­пень» як на хрыс­ці­янскі па сва­ім па­сы­ле, по­ўны лю­бо­ві і ча­ла­веч­нас­ці: «“Лі­пень” мож­на трак­та­ваць па-роз­на­му, але не­ль­га гля­дзець на яго як на па­бы­то­вы сю­жэт. Гэ­та па­этыч­ная гіс­то­рыя, су­гуч­ная з жыц­цём кож­на­га з нас. У ім ве­ль­мі шмат сэн­саў, і не­здар­ма лі­чыц­ца, што гэ­та са­мы скла­да­ны і пры­го­жы тэкст з на­пі­са­ных на рус­кай мо­ве ў 2000-х. Бы­лі ве­ль­мі роз­ныя яго інтэр­прэ­та­цыі. На­прык­лад, “Лі­пень” чы­та­ла актры­са Па­лі­на Агу­рэ­ева, жон­ка Вы­ры­па­ева, — я ба­чыў гэ­ты спек­такль у Ві­ль­ню­се. Мы па­спра­ба­ва­лі пад­ысці да гэ­та­га тво­ра зу­сім інакш, па­чуць у ім ча­ла­ве­чы го­лас. Мне зда­ецца, што Юліі Ла­дзік уда­ло­ся мно­гае на­ма­цаць у гэ­тым ма­тэ­ры­яле, па­чуць і не­йкім чы­нам пе­рад­аць гэ­ты го­лас. Яна — ні­бы­та ду­ша га­лоў­на­га ге­роя».

Саў­люс Вар­нас да­сле­дуе та­ямні­цы быц­ця і ла­бі­рын­ты ча­ла­ве­чай ду­шы, а яны, вя­до­ма ж, не ўкла­да­юцца ў поле ра­цы­яна­ль­на­га мыс­лен­ня. Вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы муд­ра­ге­ліс­тую мо­ву сім­ва­лаў і ме­та­фар, ся­га­ючы за межы ра­цы­яна­ль­на­га і вер­ба­ль­на­га, твор­ца імкнец­ца вы­ка­заць свой мэ­сэдж праз «ці­шы­ню», у якой мож­на пры­слу­хац­ца да ўлас­най ду­шы, рас­па­чаць ды­ялог з са­мім са­бой і ад­шу­каць ад­ка­зы на ад­веч­ныя пы­тан­ні. На яго дум­ку, «сло­вы за­бал­ба­та­лі­ся, не пра­ні­ка­юць у нас і пра­сліз­гва­юць мі­ма, але ж тэ­атр мае маг­чы­масць раз­маў­ляць не то­ль­кі сло­ва­мі — а пе­радусім ці­шы­нёй, што па­між імі».

Для лі­тоў­ска­га май­стра тэ­атр — са­ма­ахвяр­нае слу­жэн­не 24 га­дзі­ны ў сут­кі, а твор­ца — пра­вад­нік кас­міч­най інфар­ма­цыі і энер­гіі, пе­ра­клад­чык з мо­вы Бос­кай на ча­ла­ве­чую. «Мас­так за­ўжды ба­лан­суе на гра­ні ге­ні­яль­нас­ці і вар’яцтва — і грань гэ­тую час­ця­ком па­ру­шае. Яму не­аба­вяз­ко­ва быць інтэ­лек­ту­алам, ім мо­гуць ру­хаць па­ры­вы не­ра­зум­ных жар­сцяў, а па­чуц­цё­вы дос­вед — пе­ра­ва­жаць над аб­страк­тным мыс­лен­нем. Рэ­жы­сёр хо­дзіць на чыр­во­нае свят­ло, і кож­ны раз, па­ру­ша­ючы існыя пра­ві­лы, ства­рае ці спра­буе ства­рыць но­выя».

Во­ль­га Сем­чан­ка