Смерць яднае іх

МО ЗА­МКНУЦ­ЦА Ў СА­БЕ, АД­МЕ­ЖА­ВАЦ­ЦА АД УСЯ­ГО, ШТО АД­БЫ­ВА­ЕЦЦА ЗА ПА­РО­ГАМ УЛАС­НАЕ ХА­ТЫ? УБЛЫТ­ВАЦ­ЦА Ў ПРА­БЛЕ­МЫ ВЕ­ЛЬ­МІ Ж НЕ ХО­ЧАЦ­ЦА. КУ­ДЫ БО­ЛЬШ ЗМАН­ЛІ­ВА РАЗ­НЯ­ВО­ЛІЦ­ЦА, АД­ПА­ЧЫЦЬ... А ТА­МУ СА­ЦЫ­ЯЛЬ­НА-ФІ­ЛА­СОФ­СКАЯ П’ЕСА АБО ДРА­МА ІДЭЙ ПА­ТРАП­ЛЯ­ЮЦЬ ЦЯ­ПЕР У ТЭ­АТР НАД­ТА РЭ­ДКА.

Ад­ным са ства­ра­ль­ні­каў гэт­кай па­тра­ба­ва­ль­най да све­ту, на­пру­жа­на-роз­дум­най, ка­лі хо­ча­це, дра­мы па­ўстае Мак­сім Гор­кі. Рэ­жы­сёр Мі­хась Крас­на­ба­еў — но­вы мас­тац­кі кі­раў­нік На­цы­яна­ль­на­га тэ­атра імя Яку­ба Ко­ла­са — не вы­пад­ко­ва, ма­быць, вы­браў для па­ста­ноў­кі ме­на­ві­та п’есу Гор­ка­га «Апош­нія». Бо і сам твор, і яго сцэ­ніч­ная інтэр­прэ­та­цыя пад­аюц­ца за­яўкай на пэў­ную мас­тац­кую пра­гра­му, вяр­тан­нем да існа­га псі­ха­ла­гіч­на­га тэ­атра. І зноў-та­кі не вы­пад­ко­ва, пад­обна, прэм’ера спек­так­ля пры­па­ла на дзень на­ра­джэн­ня Ко­ла­саў­ска­га тэ­атра.

П’есу, якую апош­ні раз ста­ві­лі на бе­ла­рус­кай сцэ­не яшчэ ў 1970-я Ба­рыс Лу­цэн­ка і Ула­дзі­мір Ма­лан­кін у На­цы­яна­ль­ным тэ­атры імя Мак­сі­ма Гор­ка­га, рэ­жы­сёр пра­чы­таў як ся­мей­ную дра­му, па­зба­віў­шы яе моц­ных са­цы­яль­ных акцэн­таў (гіс­та­рыч­ных аль­бо су­час­ных). Хоць, вя­до­ма, зу­сім «сха­вац­ца» ад вод­гул­ля та­га­час­ных падзей не­маг­чы­ма. «Апош­нія», на маю дум­ку, — якраз той твор, у «ткан­цы» яко­га су­пя­рэч­нас­ці ча­су ві­давоч­на фар­му­юць псі­ха­ло­гію і ста­сун­кі пер­са­на­жаў.

Сцэ­ніч­ную пра­сто­ру спек­так­ля арга­ні­зоў­вае вя­лі­кі ка­мін, пры­ця­га­ль­ны лі­та­ра­ль­на для ўсіх на­се­ль­ні­каў до­ма Ка­ла­мій­ца­вых. За ім — вя­лі­кі бе­лы стол, і да яго, як да пры­ста­ні, ге­роі збі­ра­юцца на па­чат­ку кож­най дзеі, а так­са­ма ў фі­на­ле, ка­лі ўсіх, быц­цам у ня­бы­це, бу­дзе ці­ха за­сы­паць, сім­ва­лі­зу­ючы бег­касць ня­ўмо­ль­на­га ча­су, раў­на­душ­ны бе­лы снег (мас­тач­ка Свят­ла­на Ма­ка­ран­ка). На пад­ма­ца­ван­не ідэі сцэ­ну за­паў­няе ру­хо­мая ску­ра­ная мэб­ля — яскра­вы знак бы­лых за­мож­нас­ці і кам­фор­ту, а кас­цю­мы да­клад­на ад­бі­ва­юць стыль эпо­хі (п’еса бы­ла на­пі­са­на ў 1907—1908 га­дах). І — ні­вод­на­га акцэн­ту на су­час­нас­ці.

Рэ­жы­сёр дэ­та­лё­ва і да­клад­на пе­рад­ае гіс­то­рыю скла­да­ных ад­но­сін між баць­­ка­мі і дзе­ць­мі. Тым ча­сам як ста­рэй­шыя на­шчад­кі доб­ра за­сво­ілі на­ву­ку хіт­рас­ці, ма­ны, пры­ста­са­ван­ства і за ўзор жыц­ця аб­ра­лі ма­ра­ль­ны кан­фар­мізм ба­ць­коў, ма­лод­шыя, ад якіх існая сут­насць рэ­чаў бы­ла доб­ра пры­ха­ва­ная, уве­даў­шы рап­там пра ма­ра­ль­ную не­прыс­той­насць ба­ць­кі, апы­на­юцца ў пе­ра­ку­ле­ным све­це. Аб­аро­не дзя­цей, праз ня­ве­дан­не, за­моў­чван­не, ві­да­воч­на, спры­яла ня­нь­ка Фя­дос­ся (у вы­ка­нан­ні Зі­на­іды Гур­бо): у спек­так­лі яна пе­ра­важ­на маў­чыць, але маў­чан­не і не­шмат­лі­кія рэ­плі­кі вы­да­юць і па­чуц­цё ўлас­най ві­ны, і боль за бліз­кіх лю­дзей.

Але най­ця­жэй, ві­даць, бы­ло ўжыц­ца ў ро­лю акцё­рам, ге­роі якіх — пе­рад­усім Соф’я, Ве­ра і Пётр — цер­пяць аса­біс­ты злом, дэ­фар­ма­цыю. Для Соф’і (Але­на Ша­рэп­чан­ка) вы­зна­ча­ль­най, у пэў­ным сэн­се, ака­за­ла­ся сцэ­на са спа­да­ры­няй Са­ка­ло­вай (бліс­ку­чая актор­ская ра­бо­та Анжа­лі­кі Бар­коў­скай). Праз сум, ну­до­ту, ту­гу, ба­лю­чае ка­хан­не да Яка­ва яна пе­ра­асэн­соў­вае сваё стаў­лен­не да дзя­цей: змуч­ва­юць страх, не­па­кой, пя­ку­чае ад­чу­ван­не ві­ны пе­рад імі. Зра­зу­меў­шы ня­здо­ль­насць што­сь­ці змя­ніць (сла­бых, кво­лых дзя­цей зла­ма­ла жор­сткасць све­ту і лю­дзей), Соф'я стом­ле­на ўклен­чвае і про­сіць іх да­ра­ваць. Пе­ра­тва­рэн­не сва­ёй ге­ра­іні Ве­ры з на­іўнай, ня­ўрым­слі­вай дзяў­чын­кі з ра­ман­тыч­на-кніж­ны­мі ідэ­ала­мі ў цы­ніч­ную ка­бе­ту — не­йкае «па­тэн­цый­нае» пад­абен­ства ста­рэй­шай сяс­тры Надзеі — вы­дат­на прад­эман­стра­ва­ла ма­ла­дая вы­ка­наў­ца Анас­та­сія Рэ­ўчан­ка. Стра­та ж ілю­зій ма­ла­дзё­на да­чын­на баць­­кі (з уся­го ві­даць, аку­рат ба­ць­ка быў сво­еа­саб­лі­вым ма­ра­ль­ным уз­орам для Пят­ра) бяз­лі­тас­на змя­ні­ла ге­роя (у ро­лі за­ня­тыя Ра­ман Са­лаў­ёў і Аляк­сей Ані­се­ня). І гэ­тае зруй­на­ван­не, гэ­тая ка­тас­тро­фа ў свя­до­мас­ці вы­яўля­юцца ку­ды мац­ней­шы­мі за ўплыў рэ­ва­лю­цы­яне­раў.

За конт не­ча­ка­на­га, але, між тым, грун­тоў­на­га пад­ыхо­ду да раз­мер­ка­ван­ня ро­ляў (ка­лі артыст пра­цуе «на пе­ра­адо­лен­не») спек­такль цал­кам мя­няе звык­лыя ўяў­лен­ні пра не­ка­то­рых ге­ро­яў Гор­ка­га. Так, Лю­боў у вы­ка­нан­ні Свят­ла­ны Су­ха­до­ла­вай вы­гля­дае зу­сім не вы­род­лі­вай, з гру­бы­мі ма­не­ра­мі і цяж­кім ха­рак­та­рам: яна пры­го­жая вы­са­ка­род­ная дзяў­чы­на з да­лі­кат­най і чу­лай ду­шой. Аляк­сан­дра по­час­ту трак­та­ва­лі як бру­та­ль­на­га, цы­ніч­на­га ма­ра­ль­на­га вы­люд­ка. У раз­умен­ні ж Ула­дзіс­ла­ва Жу­раў­лё­ва ён вы­гля­дае да­стат­ко­ва пры­ваб­ным і аб­ая­ль­ным юна­ком, амаль пад­лет­кам. Та­кім чы­нам, пры­кмет­на бач­ны пэў­ны кан­траст між вон­ка­вым і ўнут­ра­ным све­там па­мя­нё­ных пер­са­на­жаў. Вы­ка­наў­цы да­во­дзяць гле­да­ча да вы­сноў, якім ме­на­ві­та мо­жа быць кож­ны з іх ге­ро­яў. Ці­ка­ва, што ў ро­лі Яка­ва акцёр па­ра­ўна­ль­на ма­ла­ды, хоць і з да­стат­ко­вым твор­чым дос­ве­дам і тон­кай інту­іцы­яй, — Яўген Лук’янаў. За­звы­чай жа Яка­ва гра­лі вы­ка­наў­цы ста­ла­га ве­ку (пры­кла­дам, у па­ста­ноў­цы МХА­Та на за­хо­дзе сва­ёй твор­чай кар’еры яго ўва­саб­ляў Марк Пруд­кін). І ў п’есе ме­на­ві­та ж Якаў — ста­рэй­шы з сям’і Ка­ла­мій­ца­вых.

Ад­нак у інтэрпрэтацыі Мі­ха­ся Крас­на­ба­ева ўсё трош­кі іна­чай. Та­му й лю­боў­ны трох­кут­нік на­бы­вае зу­сім іншы ха­рак­тар, а вы­ка­наў­ца не вы­бі­ва­ецца з акцёр­ска­га ансам­бля і ства­рае пе­ра­ка­наў­чы воб­раз. І ўсе гэ­тыя пе­ра­ўтва­рэн­ні ад­бы­ва­юцца не сто­ль­кі за конт вон­ка­вай атры­бу­ты­кі (грым, ба­кен­бар­ды, ад­па­вед­ная ха­да, кі­ёк), ко­ль­кі праз глы­бо­кае ўнут­ра­нае пе­ра­ўва­саб­лен­не — артыс­та і ге­роя ад­па­вед­на. Ці­ка­ва бы­ло б (і гэ­та ўзмоц­ні­ць воб­раз!), ка­б Якаў час ад ча­су збо­ку, на ад­лег­лас­ці на­зі­раў за ўсім, што дзее­цца на сцэ­не, і па­ўста­ваў гэт­кім маў­клі­вым свед­кам падзей. А па­куль ён час­та сы­хо­дзіць за ку­лі­сы, ні­бы зні­кае. І, на­су­пе­рак дра­ма­тур­гу, па­мі­рае так­са­ма за меж­амі сцэ­ны.

Цэн­тра­ль­ны воб­раз дра­мы — Іван Ка­ла­мій­цаў (не­здар­ма аўтар збі­раў­ся на­зваць п’есу «Ба­ць­ка»), ро­лю яко­га да­во­лі да­лі­кат­на вы­кон­вае май­стар ко­ла­саў­скай сцэ­ны Гео­ргій Лой­ка. Пі­сь­мен­нік па­тра­піў на­ма­ля­ваць Іва­на Ка­ла­мій­ца­ва вы­ключ­на чор­ны­мі фар­ба­мі: ён ад­на­знач­на агід­ны. Пры­тым Гор­кі быц­цам вы­соў­вае све­ту за­пыт: ча­му ж ні жон­ка (што ці­ка­віц­ца мер­ка­ван­нем пра му­жа ў спа­да­ры­ні Са­ка­ло­вай, але тая ве­дае Іва­на то­ль­кі з чу­так), ні дзе­ці не за­ўва­жа­юць (не хо­чуць за­ўва­жаць?) яго­най ма­ра­ль­най гі­дас­ці? Аль­бо ім на­сам­рэч зруч­на не ве­даць пра­ўды, аль­бо Ка­ла­мій­цаў ве­ль­мі доб­ра ўмее пры­кід­вац­ца (дзе­ля сям’і?) пры­стой­ным ча­ла­ве­кам, звык­ла но­сіць мас­ку...

У спек­так­лі Ка­ла­мій­цаў не на­сто­ль­кі хіт­ры пра­йдзіс­вет, але мо­жа вы­ключ­на та­ле­на­ві­та апраў­даць свае не са­мыя год­ныя ўчын­кі і зві­на­ва­ціць лю­бо­га, апроч са­мо­га ся­бе. І ро­біць ён гэ­та ве­ль­мі шчы­ра, апан­та­на, ледзь не па­фас­на. Іншым раз­ам на­ват сум­не­вы ўзні­ка­юць: мо рэ­шта сум­лен­ня ў яго ўсё-ткі за­ста­ла­ся?..

У фі­на­ле, па­сля смер­ці бра­та, Ка­ла­мій­цаў (як, зрэш­ты, і іншыя ад­моў­ныя пер­са­на­жы) не па­ры­ва­ецца ад­ра­зу сыс­ці са сцэ­ны. Рэ­жы­сёр, ад­роз­на ад аўта­ра, па­кі­дае ўсіх на­се­ль­ні­каў до­ма раз­ам, у су­по­ль­нас­ці. Смерць ні­бы­та яднае іх. За­па­дае ці­ша, зні­ка­юць сло­вы, не­хта цы­ніч­на ўсмі­ха­ецца, хто­сь­ці пе­ра­жы­вае шчы­рае го­ра. На тва­ры Іва­на — раз­гу­ба, ага­лом­ша­насць, на­ват пад­абен­ства рос­па­чы. Маг­чы­ма, у яго­най ду­шы так­са­ма, вось ця­пер, не­шта пе­ра­мя­ня­ецца — усчы­на­ецца не­йкі вы­ра­та­ва­ль­ны пе­ра­лом...  

Юрый ІВАНОЎСКІ