Дзве Ма­рыі

Аб­ярож­насць гэ­тых аб­дым­каў ве­да­юць і бе­ла­рус­кія артыс­ткі Ма­рыя За­ха­рэ­віч, На­тал­ля Гай­да, Га­лі­на Ба­ль­чэў­ская, Га­лі­на Дзя­гі­ле­ва, Але­на Ду­дзіч — ця­гам дзе­ся­ці га­доў існа­ван­ня фэс­ту яны па­каз­ва­лі на ім свае твор­чыя пра­цы. Ле­тась у Кі­еве саб­ра­лі­ся прад­стаў­ні­цы тэ­атраў Укра­іны, Бе­ла­ру­сі, Літ­вы, Поль­шчы, Сла­ва­кіі, Арме­ніі, Азер­бай­джа­ну і Тур­цыі. Бы­лі на­ла­джа­ны між­на­род­ная на­ву­ко­ва-мас­тац­кая кан­фе­рэн­цыя «Ма­гія акцёр­ства», круг­лы стол тэ­атра­ль­ных кры­ты­каў «Па­лі­лог ку­ль­тур», вы­ста­вы і прэ­зен­та­цыя лі­та­ра­тур­ных на­ві­нак. Му­зей Ма­рыі За­нь­ка­вец­кай арга­ні­за­ваў вы­ста­ву «Ма­рыя», «Гас­цёў­ня на Два­ран­скай» і Хар­каў­скі ку­ль­тур­на-дзе­ла­вы цэнтр «Ру­ба­нен­ка і парт­нё­ры» — вы­ста­ву «Я ха­чу па­ка­заць Вам пры­га­жосць…» пра аме­ры­кан­скую ма­дэ­ль­ерку ўкра­інска­га па­хо­джан­ня Вар­ва­ру Ка­рын­скую, га­на­ра­ва­ную «Оска­рам» за акцёр­скія строі да фі­ль­му «Жа­нна д’Арк», з Інгрыд Бер­гман у га­лоў­най ро­лі.

Асноў­ную ідэю адзі­на­га еўра­пей­ска­га фо­ру­му жа­но­чай мо­над­ра­мы Ла­ры­са Ка­ды­ра­ва сфар­му­ля­ва­ла як па­лі­лог ку­ль­тур. Спы­нім­ся на са­мых ці­ка­вых вы­каз­ван­нях.

Пра­гра­му рас­па­чы­на­лі «Анё­лы Да­ста­еўска­га» Бі­ру­тэ Мар, акцёр­кі, рэ­жы­сёр­кі і лі­та­ра­тар­кі з Літ­вы. Яны — бес­ця­лес­ныя, не­дас­ка­на­лыя, гна­ныя, але ве­ль­мі чыс­тыя лю­дзі — Гру­ша­нь­ка, Мар­фу­ша аль­бо без­ымен­ны хлоп­чык, да­смер­ці змер­злы на Ка­ля­ды. Рам­пу ата­ча­ла мнос­тва па­р аб­утку, на сцэ­не ста­ялі без­га­ло­выя ма­не­ке­ны — і ў фі­на­ле пы­тан­не «лю­дзі гэ­та ці ля­ль­кі?..» усту­па­ла з імі ў рэ­за­нанс. Ве­лі­зар­нае чор­на-бе­лае фо­та ма­ці і дзя­цей, тро­ху раз­губ­ле­ных, апра­ну­тых па ста­ра­даў­няй мо­дзе, — на за­дні­ку вы­клі­ка­ла па­чуц­цё на­ста­ль­гіі, пад­крэс­лі­ва­ла ма­нах­ром­насць ма­тэ­ры­яль­на­га све­ту, рас­хі­нё­на­га ў спек­так­лі (на­пры­кан­цы гэ­тыя не­вя­до­мыя пе­ра­тва­ры­лі­ся ў чор­ныя фі­гур­ныя дзі­ры, а па­сля знік­лі).

Фё­дар Да­ста­еўскі ства­раў сваю хрыс­ці­янскую фі­ла­со­фію, не­адмен­ную ў раз­умен­ні «рус­ка­га све­ту», ва­кол яко­га сён­ня раз­гор­тва­ецца ку­ль­ту­ра­ла­гіч­ная па­ле­мі­ка. Праз асэн­са­ван­не Бі­ру­ты Мар на­пру­жа­ныя, кры­зіс­ныя, экзіс­тэн­цый­ныя тво­ры пі­сь­мен­ні­ка існу­юць не ў эма­цый­най ма­на­тон­нас­ці, а ў ста­лай ды­на­мі­цы, што доб­ра вы­яўля­юць і сцэ­на ў опер­ным тэ­атры, і ско­кі Гру­ша­нь­кі, і тра­гіч­ная гіс­то­рыя Мар­фу­шы. Пры­ём са шмат­лі­кі­мі па­ра­мі аб­утку — спро­ба пра­йсці праз жыц­ці та­кіх роз­ных, але ад­но­ль­ка­ва ня­шчас­ных лю­дзей. Ка­ра­ле­ва лі­тоў­скай мо­над­ра­мы Бі­ру­тэ Мар ура­зі­ла аб­са­лют­на но­вай якас­цю ста­сун­каў з гле­да­чом. На­ту­ра­ль­на, без уся­ля­кай псі­ха­ла­гіч­най мя­жы, яна вы­бі­ра­ла з за­лы ад­на­го су­раз­моў­цу і вя­ла з ім на­ўпрост ад­кры­тую гу­тар­ку, усіх пры­сут­ных пе­ра­тва­ра­ючы ў свед­каў...

Ла­ры­са Ка­ды­ра­ва ў воб­ра­зе ба­бы Юсты­ны вы­ка­на­ла мо­на­міс­тэ­рыю — сак­ра­ль­ны ма­на­лог «Не плач­це па мне ні­ко­лі» па п’е­се Ма­рыі Ма­ці­ёс у па­ста­ноў­цы і ві­зу­аль­ным ра­шэн­ні Сяр­гея Па­ўлю­ка. «Кар­пац­кая Сі­ві­ла» вя­ла з гле­да­чом свет­лую і муд­рую гу­тар­ку пра смерць як пра ад­каз­ны, знач­ны вы­нік жыц­ця. Спек­такль стаў­ся не то­ль­кі вы­раз­най пра­цай акцёр­кі з ба­га­тым жыц­цё­вым, пра­фе­сій­ным і ду­хоў­ным дос­ве­дам, але й надзвы­чай сме­лым аса­біс­тым вы­каз­ван­нем: на­пя­ва­ючы кар­пац­кую ка­лы­хан­ку, ге­ра­іня пры­бі­рае са­ма­тка­нае по­кры­ва, і пе­рад гле­да­ча­мі па­ўстае… тру­на. На­ступ­ны ры­ту­ал на­поў­не­ны спа­ко­ем і не­йкай асаб­лі­вай лёг­кас­цю. Ма­быць, та­му, што свой свет ба­ба Юсты­на рас­квеч­вае яркі­мі фар­ба­мі на­род­ных по­сці­лак, руч­ні­коў, па­ясоў і хус­так. Ла­ры­са Ка­ды­ра­ва пра­ца­ва­ла на вя­лі­кай сцэ­не, але не па­кі­да­ла сцэ­ніч­на­га ко­ла, аб­га­ро­джа­на­га пло­там, — яно сім­ва­лі­за­ва­ла ко­ла жыц­ця, кан­цо­васць ча­ла­ве­ча­га шля­ху і тую мя­жу, што ад­асо­бі­ла гіс­та­рыч­ную мі­ну­ласць, тра­ды­цыі і на­род­ную фі­ла­со­фію ад су­час­най Укра­іны са­цы­яль­ных уз­ру­шэн­няў.

У мо­нас­пек­так­лі «Жан­чы­на, якая ішла по­бач…» па­вод­ле п’е­сы Тац­ця­ны Іваш­чан­ка «Та­ямні­ца быц­ця» мас­тац­кі кі­раў­нік Дняп­роў­ска­га тэ­ле­тэ­атра Во­ль­га Ва­ло­шы­на ўва­саб­ляе жон­ку Іва­на Фран­ка Во­ль­гу Ха­ру­жын­скую (1864 — 1941). Рэ­жы­сёр­ка і мас­тач­ка спек­так­ля Люд­мі­ла Ка­ла­со­віч не то­ль­кі на­гад­вае пра тое, што за ка­хан­не мож­на ад­даць усё, ды на­ўза­мен не атры­маць ні­чо­га: яна ад­важ­ва­ецца гля­дзець на Фран­ка не як на «Май­сея ўкра­інскай на­цыі», а як на звы­чай­на­га, не­дас­ка­на­ла­га зям­но­га ча­ла­ве­ка.

Во­ль­га Ха­ру­жын­ская на­ра­дзі­ла­ся ў Хар­ка­ве, у ся­м’і на­шчад­ка ста­ра­жыт­на­га ка­зац­ка­га шля­хец­ка­га ро­ду, у траў­ні 1886 го­да аб­вян­ча­ла­ся з Фран­ком і ўслед за му­жам з’е­ха­ла ў Га­лі­цыю. Іван Фран­ко не быў бы са­бой, каб не пе­ра­тва­рыў свой шлюб у па­лі­тыч­ную акцыю яднан­ня Усхо­ду і За­ха­ду Укра­іны (спек­такль арга­ніч­на ігра­ецца па-рус­ку і па-ўкра­інску). Бян­тэ­жы­ла Во­ль­гу ад­но-адзі­нае: ча­му яна, не­за­мен­ная па­плеч­ні­ца і ся­бар му­жа ў ба­ра­ць­бе за на­цы­яна­ль­ныя інта­рэ­сы, так і не ад­чу­ла ся­бе яго­най ка­ха­най? Як га­да­ль­ныя кар­ты, ге­ра­іня рас­кла­дае му­жа­вы ліс­ты. Ка­ля­ро­вы­мі стуж­ка­мі (імі пе­ра­вя­за­ны до­пі­сы) упры­гож­вае па­бе­ле­ныя га­лі­ны, ства­ра­ючы сваё «вя­се­ль­нае дрэ­ва». Ад­мет­на гу­ляе ге­ра­іня з муж­чын­скай вы­шы­ван­кай у сцэ­не шлю­бу, уда­ла спра­цоў­вае ва ўяў­ных ды­яло­гах з на­ра­чо­ным. Шка­да, што юную Во­ль­гу акцёр­ка пад­ае за­над­та рэ­аліс­тыч­на. І зу­сім бла­га, што му­зыч­ныя тэ­мы і плас­тыч­ныя сцэ­ны спек­так­ля вы­гля­да­юць ды ўспры­ма­юцца дыс­гар­ма­ніч­на. За­тое ві­дэ­апра­екцыі вы­лу­ча­юцца воб­раз­нас­цю (апе­ра­та­ры Аляк­сей Блаж­ко, Мі­ка­лай Сма­лей): ста­сун­кі Во­ль­гі з Іва­нам сім­ва­лі­зу­юць кроп­лі да­жджу, што пе­ра­тва­ра­юцца ў шаць, а ўтра­пё­насць ге­ра­іні — пад­вод­ная здым­ка яе ў мо­мант па­та­нан­ня: львоў­скі свет не пры­няў Во­ль­гу, яе на­іўныя ча­кан­ні і ня­го­ды жыц­ця з ге­ні­ем пры­вя­лі да ду­хоў­на­га кра­ху і вы­клі­ка­лі псі­хіч­нае за­хвор­ван­не...

Тэ­атра­ль­ную фан­та­зію «Ле­сі­ны ліс­ты» ў па­ста­ноў­цы і афар­млен­ні Сяр­гея Бры­жа­ня і вы­ка­нан­ні Лі­дзіі Кар­ніц­кай мож­на ўба­чыць у ста­лым рэ­пер­ту­ары Хмя­ль­ніц­ка­га аб­лас­но­га тэ­атра ля­лек. Ліс­ты Ле­сі Укра­інкі (Ла­ры­сы Це­ця­рук-Квіт­кі, 1871 — 1913) ба­ць­кам, дзя­дзеч­ку і цё­тач­цы Дра­га­ма­на­вым, яе пер­шыя дзі­ця­чыя вер­шы па­ўста­лі па­чат­кам твор­ча­га шля­ху еўра­пей­ска­га лі­та­ра­тур­на­га ге­нія, па­ліг­ло­та і энцык­ла­пе­дыс­та.

Мо­нас­пек­такль пад­ае гле­да­чу пры­ёмы тэ­атра ля­леч­на­га, дра­ма­тыч­на­га і тэ­атра це­няў, уклю­ча­ючы ў дзею і вы­ці­нан­ку, на­род­ны аб­рад, гу­ка­піс, экран­ныя мас­тац­твы: іх моц­на і пе­ра­ка­наў­ча зні­тоў­вае сло­ва. Цу­доў­ны свет спек­так­ля, уту­ль­ны і ду­шэў­ны, уз­наў­ляе час дзя­цін­ства Ле­сі. Ад­на ж з яго адзнак — без­абліч­ная на­род­ная ля­ль­ка — на­гад­вае, што ў кож­ным дзі­ця­ці ёсць іскра та­лен­ту, а кож­ны ге­ній ка­лі­сь­ці быў ма­ле­нь­кім.

Лі­дзія Кар­ніц­кая — вы­ка­наў­ца вір­ту­озны. Бе­раж­лі­васць да тэк­сту і па­тра­ба­ва­ль­насць да збу­до­вы сцэ­ніч­на­га дзея­ння яна спа­лу­чае ня­зму­ша­на і арга­ніч­на, ства­ра­ючы амаль ча­роў­ную гіс­то­рыю, у якой Ле­ся — як Ма­ле­нь­кі прынц са сва­ёй пла­не­тай на імя Укра­іна.

…З вес­ткай пра цяж­кую хва­ро­бу ге­ра­іні ў экра­не на­жні­ца­мі вы­ра­за­ецца крыж: Ле­сю не слу­ха­юцца ру­кі, яна не мо­жа ўва­со­біць у жыц­цё ма­ру стаць пі­яніс­ткай. Му­зыч­нае вы­ра­шэн­не спек­так­ля здзей­сне­на праз лю­бі­мыя кла­січ­ныя фар­тэ­пі­янныя тво­ры ге­ра­іні, што ад­люс­троў­ва­юць ба­га­ты ўнут­ра­ны свет Ле­сі Укра­інкі і яе не­рэ­алі­за­ва­ны па­тэн­цы­ял, а так­са­ма апа­вя­да­юць гіс­то­рыю дзя­цін­ства ад­на­го з на­цы­яна­ль­ных дэ­мі­ургаў сус­вет­най ку­ль­ту­ры.

Дра­ма­тыч­ны ма­на­лог «Кры­ху бо­льш, кры­ху менш» па ад­на­ймен­най мо­нап’есе Аль­да Ні­ка­лаі (рэ­жы­сёр — Рып­сі­мэ Ша­гі­нян, мас­так — Сця­пан Ве­ра­нян) вы­ка­на­ла армян­ская акцёр­ка На­ра Ба­да­лян. Яе парт­нё­рам у спек­так­лі аб­ра­ны бе­лы ко­лер: круг бе­ла­га свят­ла, аздоб­ле­ны бе­лы­мі ка­рун­ка­мі па­ла­вік, бе­лая су­кен­ка, ма­ні­кюр і пед­ы­кюр з бе­лым ла­кам. Бо­сая, у бе­лай су­кен­цы, як у шлюб­ным убо­ры, ге­ра­іня. Яна па­ку­туе на амне­зію, і бя­лют­кі аркуш ейнай бі­ягра­фіі за­ста­ецца не­кра­ну­тым. Яе гіс­то­рыя — гэ­та гіс­то­рыя лю­бо­га, кож­на­га з нас: праз уні­вер­са­ль­насць апран­кі, на­тат­ні­кі без ад­ра­соў і тэ­ле­фо­наў, уні­фі­ка­ва­насць су­час­на­га жыц­ця мы ро­бім­ся ад­но­ль­ка­вы­мі.

Спро­бы ге­ра­іні пры­га­даць сваё мі­ну­лае на­бы­ва­юць сэнс по­шу­ку кож­ным ча­ла­ве­кам шля­ху да ся­бе. Ма­ючы то­ль­кі зуб­ную шчот­ку (пад­ару­нак га­лоў­на­га док­та­ра ля­кар­ні) і ка­ва­ла­чак мы­ла, якое ад­ной­чы ўсё ад­но змы­ліц­ца, жан­чы­на па­чу­ва­ецца аб­са­лют­на во­ль­най. Яна ўсё-ткі згад­вае сваё імя, ла­гіч­на ад­на­ўляе фак­ты бі­ягра­фіі, але гля­дач так да кан­ца й за­ста­ецца ня­ўпэў­не­ным, што яна знай­шла са­мую ся­бе. Спек­такль за­кан­чва­ецца шмат­кро­п’ем. Пе­ра­ліч­ва­ючы рэ­дкія ад­цен­ні асноў­ных ко­ле­раў (пад­обныя ўспа­мі­ны не мо­гуць быць не­га­тыў­ны­мі), ге­ра­іня сы­хо­дзіць са сцэ­ны і па­кі­дае «бе­лую пля­му» сва­ёй па­мя­ці — круг бе­ла­га свят­ла, што аб­мя­жоў­ваў пра­сто­ру ейна­га існа­ван­ня.

Ма­рыя За­нь­ка­вец­кая пі­са­ла: «Рэ­аль­нае ча­ла­ве­чае жыц­цё я па­чы­наю ад­ліч­ваць з та­го мо­ман­ту, ка­лі ча­ла­ве­ку да­ецца маг­чы­масць зра­біць вы­бар. Гра­ма­дзян­скае, твор­чае, ма­ра­ль­нае жыц­цё — вы­нік вы­сіл­ку». У про­мнях зор­кі Ла­ры­сы Ка­ды­ра­вай, яе вы­сіл­ка­мі і з пад­трым­каю лі­да­раў укра­інска­га мас­тац­тва Тэ­атр імя Іва­на Фран­ка ста­но­віц­ца цэн­трам мас­тац­ка­га по­шу­ку і экс­пе­ры­мен­ту, на­ву­ко­вых да­сле­да­ван­няў, ду­хоў­на­га жыц­ця і на­цы­я­на­ль­най ідэі — ва ўсёй той скла­да­нас­ці, якой тэ­атр му­сіць сён­ня ава­ло­даць.