Асу­джэн­не Юдзі­фі

 Маг­чы­ма, гэ­та то­ль­кі фан­та­зіі, маг­чы­ма — не, бо існуе ж мер­ка­ван­не, што ме­на­ві­та з Джар­джо­нэ па­ча­ла­ся тра­ды­цыя пры­ўно­сіць у ад­люс­тра­ван­не біб­лей­ска­га сю­жэ­та эра­тыч­нае ад­цен­не, якое на­бы­ло яркай пэў­нас­ці на па­лот­нах Гус­та­ва Клім­та і Фран­ца Шту­ка, а пры­га­жу­ня-іўдзей­ка па­ўста­ла ў воб­ра­зе femme fatale.  Воб­раз Юдзі­фі быў надзвы­чай па­пу­ляр­ным у еўра­пей­скім мас­тац­тве, і за ста­год­дзі яно на­за­па­сі­ла со­тні ва­ры­янтаў пра­чы­тан­ня гіс­то­рыі ма­ла­дой уда­вы, ство­ра­ных жы­ва­піс­ца­мі, ску­льп­та­ра­мі, кам­па­зі­та­ра­мі, пі­сь­мен­ні­ка­мі. Ка­лі па­кі­нуць уба­ку сфе­ру сак­ра­ль­на­га, то гэ­ты воб­раз пе­ра­важ­на інтэр­прэ­та­ваў­ся як сім­вал лю­бо­ві да свай­го на­ро­да, а за­бой­ства Ала­фер­на — вы­ключ­на як ге­ра­ічны ўчы­нак. На­ват Фран­цыск Ска­ры­на ў сва­ёй прад­мо­ве да «Кні­гі Іўдзіф» дэ­ман­струе пад­обнае стаў­лен­не да біб­лей­скай ге­ра­іні. Яна — уз­ор па­трыя­тыз­му. Ды то­ль­кі ча­сы змя­ня­юцца. І ка­лі ў мі­ну­лым ста­год­дзі на­бож­ная Юдзіф па­ча­ла вы­пра­ме­нь­ваць сэк­су­аль­насць, дык на па­чат­ку ХХІ пад сум­неў па­ста­ві­лі ўжо са­мую ма­ра­ль­насць та­го, што яна ўчы­ні­ла: сап­раў­ды Юдзіф — ге­ра­іня і па­тры­ётка ці, мо­жа, пер­шая ў све­це тэ­ра­рыс­тка?  Ад­мыс­ло­ва для ка­лек­ты­ву Гро­дзен­ска­га аб­лас­но­га тэ­атра ля­лек «Ка­ме­дыю Юдзіф» па­вод­ле ска­ры­наў­ска­га пе­ра­кла­ду «Кні­гі Іўдзіф» на­пі­саў Сяр­гей Ка­ва­лёў, ува­со­бі­лі рэ­жы­сёр Алег Жуг­жда, мас­тач­ка Ла­ры­са Мі­кі­на-Пра­ба­дзяк, ха­рэ­ограф Дзміт­рый Ка­ра­ку­лаў ды кам­па­зі­тар Ві­таль Ля­во­наў. Спа­лу­чэн­не «тэ­ма-дра­ма­тург-рэ­жы­сёр» ад па­чат­ку да­ва­ла шмат спа­дзе­ваў. Сяр­гей Ка­ва­лёў — май­стар гер­ме­неў­тыч­ных гу­ль­няў з вя­до­мы­мі мі­фа­ла­гіч­ны­мі, лі­та­ра­тур­ны­мі і бі­ягра­фіч­ны­мі сю­жэ­та­мі, шмат пра­ца­ваў з тэ­атрам ля­лек і ў пры­ват­нас­ці з Але­гам Жуг­ждам. Уз­га­дай­ма хоць бы іх су­мес­ную ра­бо­ту «Ма­гіч­нае люс­тра пана Твар­доў­ска­га». «Юдзіф», зда­ецца, пра­цяг­вае шэ­раг экзер­сі­саў на пад­ста­ве кла­січ­ных сю­жэ­таў і тэк­стаў, ад­кры­та звяр­та­ецца да мас­тац­кіх ба­гац­цяў, на­за­па­ша­ных ста­год­дзя­мі, і аса­біс­та­га ку­ль­тур­на­га ба­га­жу кож­на­га з чы­та­чоў/гле­да­чоў. Дра­ма­тург цы­туе Ска­ры­на­ву прад­мо­ву да «Кні­гі Іўдзіф», фраг­мент «Апо­вес­ці аб смер­ці і мар­нас­ці» Над­ара Джы­на, ара­то­рыі Аля­сан­дра Скар­ла­ці і Анто­ніа Ві­ва­ль­дзі, ге­роі вя­дуць га­вор­ку пра про­ць­му тэк­стаў, ство­ра­ных з на­го­ды гіс­то­рыі Юдзі­фі і Ала­фер­на... Ха­рак­тар ма­тэ­ры­ялу цу­доў­на па­суе Але­гу Жуг­жду, які да пэў­най сту­пе­ні так­са­ма за­йма­ецца гер­ме­неў­ты­кай, рас­кры­ва­ючы сэн­сы і аб­ліч­чы зна­ёмых тво­раў, ча­сам не­ча­ка­ныя. Зва­рот да ку­ль­тур­ных артэ­фак­таў роз­ных эпох і вы­бу­до­ва з іх да­лі­кат­ных аса­цы­ятыў­ных лан­цуж­коў у спек­так­лях рэ­жы­сё­ра вы­яўляе шмат­слой­насць струк­ту­ры, як, на­прык­лад, у «Дэ­ма­не» аль­бо «Чай­цы». «Ка­ме­дыя Юдзі­фі» (ме­на­ві­та пад та­кой на­звай ідзе па­ста­ноў­ка), з ад­на­го бо­ку, успры­ма­ецца сво­еа­саб­лі­вай гу­ль­нёй з ба­га­тым плас­том ку­ль­ту­ры, з інша­га — ства­ра­ль­ні­кі спры­чы­ня­юцца да яго ўзба­га­чэн­ня і да­піс­ва­юць свой аркуш у гіс­то­рыі, ня­скон­ча­най за ты­ся­ча­год­дзі.  На сцэ­не ў не­акрэс­ле­най пра­сто­ры і ня­выз­на­ча­ным пе­ры­ядзе ба­вяць час Юдзіф і Ала­ферн. Слу­ха­юць плы­ты, чы­та­юць кні­гі, раз­гля­да­юць кар­ці­ны, дзе ад­ны і тыя ж ге­роі, адзін і той жа сю­жэт — гіс­то­рыя Юдзі­фі і Ала­фер­на. Юдзіф усё спра­буе раз­абрац­ца: ча­му яна і Ала­ферн апы­ну­лі­ся раз­ам? Ад­шу­каць ад­каз гле­да­чам бу­дзе ня­цяж­ка. Зра­біў­шы ад­ной з цэн­тра­ль­ных тэм па­ста­ноў­кі пра­бле­му ма­ра­ль­нас­ці ўчын­ку Юдзі­фі, уз­няў­шы пы­тан­не, кім яна бы­ла, ге­ра­іняй ці за­бой­цай, ства­ра­ль­ні­кі спек­так­ля ад­ка­за­лі на яго да­стат­ко­ва ад­на­знач­на і вы­нес­лі Юдзі­фі свой пры­суд.  Па­за­ча­са­вая пра­сто­ра, ку­ды змеш­ча­ны ге­роі, — гэ­та чыс­цец аль­бо пек­ла, дзе ў жу­дас­ным чыр­во­ным свят­ле да Юдзі­фі (Ла­ры­са Мі­ку­ліч) пры­хо­дзяць стра­шыд­лы-гар­піі (па­ка­за­ль­на, ка­лі ўзга­даць, што гар­пій ча­сам ядна­лі з фу­ры­ямі, якія ў антыч­най тра­ды­цыі пе­ра­сле­да­ва­лі за­бой­цаў), рэ­трас­пек­тыў­ны апо­вед біб­лей­скай гіс­то­рыі — сво­еа­саб­лі­вае пад­арож­жа-трыз­нен­не, якое ге­ра­іня вы­му­ша­на зноў і зноў пе­ра­жы­ваць, та­ва­рыс­тва Ала­фер­на (Аляк­сандр Шаў­кап­ля­саў), кні­гі, плы­ты, кар­ці­ны — па­ста­янны на­па­мін пра яе ўчы­нак. Юдзіф лі­та­ра­ль­на «пры­ку­тая» да іх, да свай­го «ге­ра­ічна­га воб­ра­зу». Мас­тач­ка і рэ­жы­сёр та­кім чы­нам арга­ні­за­ва­лі сцэ­ніч­ную пра­сто­ру і дзея­нне, што Юдзіф увесь час зна­хо­дзіц­ца на не­вя­лі­кім па­ста­мен­це, за­ва­ле­ным кні­га­мі і плы­та­мі. Яе пра­сто­ра аб­ме­жа­ва­на гэ­тай вы­спач­кай, у той час як Ала­ферн во­ль­на пе­ра­мяш­ча­ецца па ўсёй сцэ­ніч­най пля­цоў­цы. Та­кім чы­нам, пры­суд ві­да­воч­ны: Юдзіф, якая спа­чат­ку пад­ма­ну­ла, а по­тым за­бі­ла ча­ла­ве­ка ўва сне, асу­джа­ная на па­ку­ты, а ўсё, што ад­бы­ва­ецца на сцэ­не, — пад­ра­бяз­нас­ці яе па­ка­ран­ня.  Ства­ра­ль­ні­кам па­ста­ноў­кі ру­піць ад­каз на пы­тан­не гла­ба­ль­на­га маш­та­бу: ці маг­чы­ма апраў­даць гвалт і за­бой­ства, якія б вы­са­ка­род­ныя ма­ты­вы іх ні вы­клі­ка­лі? І, мяр­ку­ючы па ўсім, ад­каз­ва­юць «не, не­маг­чы­ма». Ды то­ль­кі не ўсё так про­ста. І спек­такль Ка­ва­лё­ва-Жуг­жды не быў бы спек­так­лем гэ­та­га сла­ву­та­га ду­эту, ка­лі б аб­ме­жа­ваў­ся про­ста­лі­ней­най кан­ста­та­цы­яй вя­до­май ісці­ны, маў­ляў, зла­чын­ства не­ль­га апраў­даць, а за кож­ны ўчы­нак да­вя­дзец­ца ад­каз­ваць. Па­ста­ноў­ка гу­ляе шмат­мер­нас­цю. Акра­мя пы­тан­ня пра ві­ну Юдзі­фі, (не)маг­чы­мас­ці апраў­даць за­бой­ства, у ёй па­ўстае пра­бле­ма вы­ба­ру па­між аса­біс­тым шчас­цем і аб­авяз­кам. Бо Юдзіф і Ала­ферн... ка­ха­юць ад­но ад­на­го. Чор­ны вэ­люм, якім Юдзіф па­кры­вае га­ла­ву па­сля за­бой­ства, — ці не сім­вал жа­ло­бы па адзі­ным стра­ча­ным ка­хан­ні, ахвя­ра­ва­ным аб­авяз­ку? Ці не свед­чан­не та­го, што ча­сам пра­­віль­­ны вы­бар і шчас­лі­вы зы­ход не­маг­чы­мыя ў пры­нцы­пе? Але ж спек­такль на­зы­ва­ецца «Ка­ме­дыя Юдзі­фі»! І ў яго пра­сто­ры, дзе пе­ра­кры­жоў­ва­юцца роз­ныя ча­са­выя плас­ты, па­ста­ноў­шчы­кі ўсё ж прад­угле­дзе­лі ней­кую шчас­лі­вую маг­чы­масць...  ...Бо па­ста­ноў­ка з’яўля­ецца не то­ль­кі інтэр­прэ­та­цы­яй вя­до­ма­га сю­жэ­та, але і сво­еа­саб­лі­вай ку­ль­ту­ра­ла­гіч­най гу­ль­нёй. Акра­мя цы­та­ван­ня лі­та­ра­тур­ных тво­раў, згад­ван­ня тво­раў му­зыч­ных і жы­ва­піс­ных, якія на­ту­ра­ль­ным чы­нам увай­шлі ў спек­такль, «Ка­ме­дыя Юдзі­фі» ўтрым­лі­вае і шэ­раг спа­сы­лак на тэ­атра­ль­ную ку­ль­ту­ру мі­ну­лых ча­соў. Са­ма на­зва ад­сы­лае да пры­двор­ных прад­стаў­лен­няў XVII ста­год­дзя (у тэ­атры, арга­ні­за­ва­ным пры два­ры Аляк­сея Мі­хай­ла­ві­ча, па­каз­ва­лі «Ка­ме­дыю з кні­гі Іўдзіф» — «Ала­фер­на­ва дзей­ства»), а вус­на­мі Ала­фер­на дра­ма­тург і рэ­жы­сёр свед­чаць, што ка­ме­ды­ямі ў ча­сы Шэк­спі­ра на­зы­ва­лі п’есы са шчас­лі­вым фі­на­лам.  Еўра­пей­скі пры­двор­ны тэ­атр уз­гад­ва­ецца, ка­лі ба­чыш вы­дат­на па­стаў­ле­ныя Дзміт­ры­ем Ка­ра­ку­ла­вым ха­рэ­агра­фіч­на-плас­тыч­ныя сцэ­ны ў вы­ка­нан­ні Аляк­сан­дры Ліц­ві­нё­нак і Ва­ле­рыя Ка­ры­ша­ва. За­бой­ства асі­рый­ска­га ва­ена­ча­ль­ні­ка раз­ыгры­ва­ецца імі для Юдзі­фі і Ала­фер­на, бы тэ­ат­раль­­нае прад­стаў­лен­не, ба­роч­ны ба­лет, яко­му быў улас­ці­вы зва­рот да мі­фа­ла­гіч­ных, гіс­та­рыч­ных сю­жэ­таў. Цал­кам арга­ніч­ным тут вы­гля­дае і зва­рот да му­зы­кі Жа­н-Ба­ціс­та Лю­лі, у фі­на­ль­най ха­рэ­агра­фіч­най сцэ­не — да ара­то­рыі «Пе­ра­мо­га Юдзі­фі» Аля­сан­дра Скар­ла­ці, што з цы­та­ты-ўпры­гож­ван­ня пе­ра­тва­ра­ецца ў арга­ніч­ны эле­мент па­ста­ноў­кі і ста­віць сэн­са­вую кроп­ку спек­так­ля. Смеш­ныя, ня­зграб­ныя ля­ль­кі іўдзей­ска­га на­ро­да, Юдзі­фі, яе служ­кі і Ала­фер­на, якія сва­імі сціп­лы­мі ру­ха­мі на шыр­ме лі­та­ра­ль­на ілюс­тру­юць тэкст, што пра­маў­ля­ецца артыс­та­мі ў жы­вым пла­не, на­гад­ва­юць тра­ды­цый­ныя ста­ра­даў­нія ву­ліч­ныя прад­стаў­лен­ні. Ля­лек, да­рэ­чы, ня­шмат, ды не­ль­га ска­заць, каб у «Ка­ме­дыі Юдзі­фі» гэ­та ўспры­ма­ла­ся не­да­хо­пам. Бо вы­ка­рыс­тан­не ля­лек, зда­ецца, у да­дзе­ным вы­пад­ку не сто­ль­кі да­дае сэн­су, ко­ль­кі ды­на­мі­зуе дзея­нне, пе­ра­клю­чае і ўтрым­лі­вае гля­дац­кую ўва­гу — асаб­лі­ва пад­ве­ша­ная ў шкля­ным ку­бе мі­мі­ру­ючая га­ла­ва Ала­фер­на, якая ані­му­ецца Аляк­сан­драм Шаў­кап­ля­са­вым. Яе з’яўлен­не ро­біц­ца ад­ным з эфек­тных «тру­каў». Тое ж мож­на ска­заць, на­пэў­на, і пра актыў­нае вы­ка­рыс­тан­не пра­екцыі ў ства­рэн­ні ві­зу­аль­на­га шэ­ра­гу спек­так­ля. Тры экра­ны, што вы­кон­ва­юць ро­лю і шыр­маў для ля­лек, пе­ра­тва­ра­юцца ў па­лы­мя­на-чыр­во­ныя ды­ва­ны Ала­фер­на­ва шат­ра, у кар­ту, на якой адзна­ча­ецца на­ступ­лен­не вой­скаў На­ву­ха­да­но­са­ра. Дзя­ку­ючы пра­екцыі на сцэ­не з’яўля­юцца і шмат­лі­кія жы­ва­піс­ныя інтэр­прэ­та­цыі сю­жэ­та аб Юдзі­фі, ство­ра­ныя Кра­на­хам, Джар­джо­нэ, Ка­ра­ва­джа, на­ват гра­вю­ра са ска­ры­наў­ска­га вы­дан­ня. Пра­ўда, гэ­ты «ка­та­лог» збо­ль­ша­га так і за­ста­ецца пе­ра­лі­кам-цы­та­ван­нем. Іншая рэч, ка­лі з да­па­мо­гай ад­па­вед­ных тэх­на­ло­гій у ру­ках Юдзі­фі апы­на­ецца га­ла­ва Ала­фер­на...  Ды ўсё ж асноў­ны ця­жар і ўва­га пры­па­да­юць не на ля­ль­кі аль­бо тэх­ніч­ныя тру­кі, а на ха­рэ­агра­фіч­ныя сцэ­ны і дра­ма­тыч­нае вы­ка­нан­не ро­ляў Юдзі­фі і Ала­фер­на. Асаб­лі­ва вы­лу­ча­ецца ра­бо­та Ла­ры­сы Мі­ку­ліч. Актры­са пра­цуе ў пра­сто­ры, аб­ме­жа­ва­най не­вя­лі­кім под­ыу­мам, та­му плас­ты­ка, мі­мі­ка, ра­бо­та з го­ла­сам на­бы­ва­юць асаб­лі­вую вы­раз­насць.  Адзін з са­мых уда­лых мо­ман­таў спек­так­ля — яе пе­ра­ўва­саб­лен­не пе­рад сус­трэ­чай з Ала­фер­нам, ка­лі асоб­ныя дэ­та­лі кас­цю­ма (га­лаў­ны ўбор з доў­гім чыр­во­ным вэ­лю­мам, бран­за­лет­кі) пе­ра­тва­ра­юць стом­ле­ную ты­ся­ча­год­дзя­мі па­кут жан­чы­ну ў міс­тыч­ную пры­га­жу­ню. Сваю ро­лю ў гэ­тым пе­ра­ўтва­рэн­ні ад­ыграе і ра­бо­та Ла­ры­сы Мі­кі­най-Пра­ба­дзяк: спа­лу­чэн­не чор­на­га, які да­мі­нуе ў афар­млен­ні сцэ­ны і кас­цю­мах, і чыр­во­на­га, ко­ле­раў смер­ці, кры­ві, ка­хан­ня і жыц­ця, да­поў­не­на­га бе­лы­мі акцэн­та­мі ства­рае ваб­ны ві­зу­аль­ны воб­раз па­ста­ноў­кі. Што да ха­рэ­агра­фіі, дык ме­на­ві­та праз яе раз­вяз­ва­ецца ву­зел па­кут. Ма­ла­дыя Юдзіф і Ала­ферн, Аляк­сан­дра Ліц­ві­нё­нак і Ва­ле­рый Ка­ры­шаў, ядна­юцца ў тан­цы-ка­хан­ні пад гу­кі ка­лы­хан­кі з ара­то­рыі Скар­ла­ці. Му­зы­ка пры­но­сіць за­мі­рэн­не і пра­ба­чэн­не, а Юдзіф-Мі­ку­ліч на­рэш­це па­кі­дае свой па­ста­мент, каб раз­ам з Ала­фер­нам-Шаў­кап­ля­са­вым за­зір­нуць у тую, іншую рэ­аль­насць, дзе шчас­лі­вы фі­нал быў бы маг­чы­мы.

Ка­ця­ры­на Яро­мі­на