Як ма­га блі­жэй да эпі­цэн­тра

На што здоль­­ныя фар­бы пад­час змя­шан­ня, што маг­чы­ма вы­ка­заць сло­ва­мі, які ды­япа­зон пры­ла­ды, што да­зва­ляе сі­ла аб’­екты­ва, што скла­дае ня­су­чую здо­ль­насць па­лі — на­рэш­це, ча­го вар­тыя жы­выя лю­дзі, якія ру­ха­юцца і пра­маў­ля­юць тэкст на сцэ­не?.. Але тэ­атр, як усе іншыя ві­ды мас­тац­тва, дзе для ўва­саб­лен­ня за­ду­мы па­тра­бу­юцца су­мес­ныя вы­сіл­кі мнос­тва лю­дзей, моц­на за­леж­ны і ад інша­га ро­ду ма­тэ­ры­ялу: п’е­сы, гіс­та­рыч­на­га да­ку­мен­та, вы­дум­кі ці фак­та, што кла­дуц­ца ў асно­ву на­ра­ты­ву, іні­цы­ююць спек­такль. Ма­тэ­ры­ял вы­зна­чае, які тэ­атр на­за­вуць су­р’ёз­ным, існым, акту­аль­ным (і яшчэ ты­ся­чай іншых эпі­тэ­таў), а які — не. Доб­рыя на­ві­ны: ця­пер тэ­атр ва­ло­дае тым, што ра­ней ня­мож­на бы­ло і ўя­віць, і, ма­быць, са­мым шы­ро­кім ся­род усіх пер­фар­ма­тыў­ных мас­тац­т­ваў ды­япа­зо­нам для вы­ба­ру ма­тэ­ры­ялу. Дрэн­ныя на­ві­ны: што ні абя­ры, ма­тэ­ры­ял па­цяг­не за са­бой мнос­тва кан­тэк­стаў. І лю­бое «вы­зна­чэн­не», атры­ма­нае тэ­атрам, бу­дзе ка­н’юн­ктур­ным і «па­лі­тыч­на» за­ра­джа­ным праз тое, якое мес­ца тэ­атр за­ймае ў су­час­най ку­ль­ту­ры, якое зна­чэн­не яму над­ава­ла­ся ўчо­ра і якое над­аец­ца сён­ня. Але ча­сы (і кан­тэк­сты) не вы­бі­ра­юць, і са­ма­выз­на­чэн­нем тэ­атр па­ві­нен за­ймац­ца ў тых умо­вах, у якіх жы­ве.

Каб пры­сут­ні­чаць пры по­шу­ках тэ­атрам свай­го за­ўтраш­ня­га аб­ліч­ча — і, маг­чы­ма, у гэ­тых по­шу­ках удзе­ль­ні­чаць, — трэ­ба пі­ль­на­ваць фэс­ты мо­ла­дзе­вых сту­дый, з якіх у Бе­ла­ру­сі са­мы буй­ны і знач­ны, вя­до­ма, між­на­род­ны «Тэ­атра­ль­ны ку­фар». Там тэ­ат­раль­­ныя дзея­чы аб­вяш­ча­юць са сцэ­ны пра тое, як яны збі­ра­юцца ста­віць спек­так­лі ў тэ­атры бу­ду­чы­ні, які ма­тэ­ры­ял ма­юць на ўва­зе і якім чы­нам му­сяць з ім пра­ца­ваць.

Здо­ль­нас­цю пер­шак­ры­ні­цы над­аваць ва­гу па­ста­ноў­цы актыў­на ка­рыс­та­лі­ся ўсе тэ­атры-ўдзе­ль­ні­кі. На афі­шы Эўры­під, Шэк­спір, Пуш­кін, Пі­ран­дэ­ла, Чэ­хаў, Шміт (хай на­ват і не ўсе за­яўле­ныя спек­так­лі да­бра­лі­ся да фэс­ту), ды не па ад­ным разе! Ма­тэ­ры­ял, вя­до­ма, не за­ўсё­ды пад­да­ецца і ча­сам су­пра­ці­віц­ца так, што мо­жа на акцё­рах і па­ста­ноў­шчы­ку жы­во­га мес­ца не па­кі­нуць, ад­нак жа і ў гэ­тым вы­пад­ку ці­ка­ва і па­ву­ча­ль­на гля­дзець, «як гар­та­ва­ла­ся сталь».

Тых, хто ста­віць (на) кла­січ­ныя тво­ры, ча­кае эстэ­тыч­ная па­стка. Пра­чыт­ваць ма­тэ­ры­ял гэ­так­са­ма, як тое ра­бі­лі да вас, — сум­на. Інтэр­прэ­та­ваць яго так, як гэ­та­га яшчэ ніх­то не ра­біў, як мі­ні­мум скла­да­на (бо вы не дру­гія і на­ват не двац­ца­тыя), а як мак­сі­мум — ры­зы­коў­на, та­му што трэ­ба пе­ра­адо­ль­ваць пі­етэт пе­рад «тра­ды­цый­ным» чы­тан­нем і інер­цыю мыс­лен­ня, пры­тым не то­ль­кі ў гле­да­чоў, але і ў ся­бе. Так, «На­тат­кі юна­га ле­ка­ра» хоць і інсцэ­ну­юцца Андрэ­ем Саў­чан­кам па па­ра­дку, ад са­ма­га «Руч­ні­ка з пеў­нем», але не мо­гуць вы­йсці з це­ню «Мор­фія», да яко­га і імкнуц­ца... як ма­га хут­чэй. Што ж, так ро­біць бо­ль­шасць па­ста­ноў­шчы­каў бул­га­каў­ска­га тво­ра на сцэ­не і ў кі­но — ня­гле­дзя­чы на тое, што «Мор­фій» не на­ле­жыць да цык­лу апа­вя­дан­няў і ўклю­ча­ны ў яго то­ль­кі рэ­тра­спек­тыў­на. У вы­ні­ку пе­рад гле­да­ча­мі апы­ну­лі­ся два спек­так­лі, аб’­ядна­ныя то­ль­кі сцэ­наг­ра­фі­яй, і пер­шы з іх за­стаў­ся як бы ня­скон­ча­ным, бяз­мэт­ным — ад усіх тэм, якія ўзды­ма­юць «На­тат­кі юна­га ле­ка­ра», мы ад­цяг­ну­лі­ся на гу­тар­ку пра на­рка­ма­нію і ўжо бо­льш ні да ча­го інша­га не вяр­ну­лі­ся.

Каб па­збег­нуць гэ­тай па­сткі, па­ста­ноў­шчы­кі «Тры...» тэ­атра 

«МОДЕРНЪ» (па­вод­ле «Трох сёс­траў») вы­да­лі­лі з п’есы Чэ­ха­ва ўсё, без ча­го зду­жа­лі аб­ысці­ся, раз­ам з усі­мі пер­са­на­жа­мі дру­го­га пла­ну і знач­най час­ткай тэк­сту. Спек­такль за­ся­ро­дзіў­ся на­ват не на «сэн­се» дра­мы, што і так да­ўно ўсім вя­до­мы, а на ўнут­ра­ным све­це ге­ра­інь і акцёр­скіх пра­цах, якія той унут­ра­ны свет ува­саб­ля­юць. У гэ­тым сэн­се ці­ка­вей за ўсё па­ра­ўноў­ваць спек­такль, што транс­фар­муе Чэ­ха­ва то­ль­кі па не­абход­нас­ці (урэш­це, пяць ча­ла­век пры­вез­ці ку­ды пра­сцей, чым ча­тыр­нац­цаць), з ад­на­ймен­ным філь­­мам Юрыя Гры­ма­ва, мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка тэ­атра, — фі­льм якраз бу­ду­ецца ва­кол рэ­інтэр­прэ­та­ван­ня дра­мы, пра­вер­кі тэк­сту на тры­ва­ласць праз пе­ра­ня­сен­не яго ў іншы час і іншыя ака­ліч­нас­ці.

«Дэ­ман і пра­рок» сер­бска­га тэ­атра «Вук Ка­ра­джыч» вы­ра­ша­лі яшчэ бо­льш скла­да­ную за­да­чу: чы­таць з по­стса­вец­кіх пад­мос­ткаў Пуш­кі­на так, каб гле­да­чу не бы­ло сум­на і не тхну­ла на­фта­лі­нам. Вы­йсце — на­га­даць аўды­то­рыі пра бліс­ку­чыя, але не час­та цы­та­ва­ныя тэк­сты: «Сцэ­ну з Фаў­ста» і «Егі­пец­кія но­чы». «Мо­царт і Саль­­еры», на жаль, не пад­да­лі­ся на­ват вы­дат­ным акцё­рам, якія ка­рыс­та­лі­ся ве­ль­мі доб­рым пе­ра­кла­дам — што­сь­ці да­даць да гэ­тай ма­ле­нь­кай тра­ге­дыі не­ве­ра­год­на цяж­ка.

Як цяж­ка, на­прык­лад, пе­ра­нес­ці ў плас­тыч­ны тэ­атр біб­лей­скія гра­вю­ры Гус­та­ва Да­рэ, хоць май­стэр­ня «Сту­ды­ёзы» Бе­ла­рус­ка­га ўні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры і мас­тац­тваў у дзень ад­крыц­ця фэс­ту здзей­сні­ла ве­ль­мі год­ную спро­бу. Гэ­та бы­ло ві­до­віш­чна: сцэ­ны, якія ўва­саб­ля­ла гру­па тан­цоў­шчы­каў, пе­ра­ця­ка­лі ад­на ў ад­ну і ства­ра­лі­ся з ад­ных эле­мен­таў, тым са­мым сім­ва­ліч­на ўказ­ва­ючы на адзі­ную сут­насць злу­ча­ных сю­жэ­таў, іх агу­ль­ную на­тхнё­насць Бо­гам. На жаль, ка­лі гра­вю­ра-пер­шак­ры­ні­ца і плас­тыч­ная кам­па­зі­цыя апы­ну­лі­ся по­бач, з Да­рэ ака­за­ла­ся ве­ль­мі скла­да­на спа­бор­ні­чаць...

Ста­ра­жыт­ныя грэ­кі ў сэн­се пад­атлі­вас­ці на­ра­ты­ву для па­ста­ноў­кі вы­яўля­юцца пра­сцей­шы­мі. Су­час­ны тэ­атр час­ця­ком вы­свеч­вае, што «но­вае — гэ­та доб­ра за­бы­тае ста­рое», і ў сва­іх тэх­ні­ках і ме­та­дах пе­ра­вы­на­хо­дзіць (у доб­рым сэн­се) тое, што ўжо не­каль­­кі ты­ся­ча­год­дзяў вя­до­ма ча­ла­вец­тву. Та­му «Эдып» фі­лі­пін­ска­га тэ­атра «Dulaang Filipino» так лёг­ка злу­чыў мі­ну­лае і сап­раў­днае тэ­атра-ві­до­віш­ча, тэ­атра як ві­зу­аль­на­га пе­ра­жы­ван­ня, пад­обна­га да ры­ту­алу. У апош­ні дзень фэс­ту «Мед­эя» «ORZU Arts» з Лон­да­на, якая спа­лу­чы­ла тры ку­ль­ту­ры (Эўры­пі­да, Се­не­ку, Хай­не­ра Мю­ле­ра), на­огул зніш­чы­ла мя­жу па­між антыч­ным тэ­атрам, які па­чы­наў­ся з ад­на­го артыс­та без рэ­кві­зі­ту, і доб­ра вя­до­мым «тэ­атрам ад­на­го акцё­ра», дзе ад­на актры­са ў чор­ным тры­ко зна­хо­дзі­ла­ся ў «чор­ным кабінеце» і ме­ла пэў­ны мі­ні­мум вы­яўлен­чых срод­каў (ну і са­мую ся­бе, вя­до­ма ж). Гэ­та зна­чыць, хоць атры­бу­ты­ка і змя­ні­ла­ся, га­лоў­нае за­ста­ло­ся ня­змен­ным.

Та­кім жа зліў тра­ды­цый на­зі­раў­ся ў «Ча­ла­ве­ку, які пе­ра­йшоў ра­ку», да­ку­мен­та­ль­ным спек­так­лі пра Усе­ва­ла­да Ме­ерхо­ль­да, дзе ма­тэ­ры­ял ад­люс­троў­ваў­ся ў пры­ёме, а пры­ём — у ма­тэ­ры­яле. Без­умоў­на, спек­такль пра вя­лі­ка­га рэ­жы­сё­ра цяж­ка ад­цяг­нуць ад ме­та­даў гэ­та­га рэ­жы­сё­ра. Та­му да­ку­мен­та­ль­ны тэ­атр, што вы­ма­гае да­клад­нас­ці як па­ва­гі, гар­ма­ніч­на злу­чыў­ся з ме­ха­ніс­тыч­ным, на­ват «дрэ­саж­ным» аспек­там тэ­атра Ме­ерхо­ль­да, пра­кла­да­ючы шлях праз ста­год­дзе. Мо­жа быць, не так шмат бы­ло да­да­дзе­на рэ­жы­су­рай і акцё­ра­мі да зы­ход­на­га ма­тэ­ры­ялу, але ў гэ­тым сэн­се да­ку­мен­та­ль­ны тэ­атр асаб­лі­ва скла­да­ны: у ад­роз­нен­не ад дра­мы, яго­ны змест не за­ці­каў­ле­ны ў фор­ме. Каш­тоў­насць гіс­та­рыч­на­га фак­ту, на што аб­апі­ра­ецца та­кая па­ста­ноў­ка, мо­жа лёг­ка пе­ра­ва­жыць яе са­мую. Гэ­та ад­бы­ва­ецца час­та: чы­лій­скі спек­такль «Ка­ры­зал Аб­а­ха: успа­мі­ны пра го­рад без свят­ла» быц­цам бы і зу­сім не меў па­трэ­бы ў пры­ёмах, які­мі ка­рыс­таў­ся. Акцё­ры ма­ні­пу­ля­ва­лі на­бо­рам прад­ме­таў, уз­во­дзя­чы і руй­ну­ючы на ва­чах у гле­да­чоў мі­ні­яцюр­нае мяс­тэч­ка, але гэ­та вы­гля­да­ла хут­чэй як «аб­авяз­ко­вы эле­мент тэ­атра­ль­нас­ці», чым не­абход­ны склад­нік па­ста­ноў­кі. Пе­рад за­лай ста­ялі но­сь­бі­ты гіс­то­рыі, гу­ча­лі сло­вы рэ­аль­най тра­ге­дыі, і вяд­ро і цэг­ла то­ль­кі ад­цяг­ва­лі ад на­ўпрос­та­ва­га ўза­ема­дзе­яння з тым, што ад­бы­ло­ся на іншым ба­ку Зям­лі, па­мян­ша­лі, а не ўзбуй­ня­лі да­чы­нен­ні.

Ніх­то не ве­даў, ча­го ча­каць ад гіс­то­рыі чы­лій­скай вёс­кі, і гэ­та ўзмац­ня­ла ад­чу­ван­не сап­раў­днас­ці фак­та. Але п’е­су та­кая гля­дац­кая не­дас­вед­ча­насць мо­жа як уз­вы­сіць, так і за­гу­біць. У ва­ры­янце тэ­атра «Nie Ma» п’е­са Андрэя Іва­но­ва «Гэ­та ўсё яна» па­збаў­ля­ла­ся ці амаль па­збаў­ля­ла­ся фі­на­ль­най сцэ­ны, лей­тма­ты­вы гіс­то­рыі не зна­хо­дзі­лі за­вяр­шэн­ня. Тым са­мым рас­кі­даў­ся аўтар­скі па­сыл і яго мес­ца не за­ймаў ні­які іншы, так што тра­ге­дыя за­ста­ла­ся без тра­ге­дыі і пе­ра­тва­ры­ла­ся ў про­стую за­ма­лёў­ку.

За кошт вы­ба­ру дэ­та­ляў, якія раз­мы­ва­юць мес­ца падзей у ча­се, ды імё­наў пер­са­на­жаў, што мо­гуць быць айчын­ны­мі, але счыт­ва­юцца як за­меж­ныя, «Вус­тры­ца» Ула­дзі­мі­ра Сту­пін­ска­га, ува­соб­ле­ная го­ме­льс­кім «Тэ­атрам ад­кры­тых», лёг­ка мо­жа быць пры­ня­тая за еўра­пей­скую п’е­су трыц­ца­ці­га­до­вай да­ўні­ны, і ў гэ­тай якас­ці, на­пэў­на, успры­ма­ецца інакш, чым су­час­ная бе­ла­рус­кая дра­ма (з чым і гу­ляе), вы­мы­ка­ецца з ад­ных кан­тэк­стаў і пе­ра­но­сіц­ца ў іншыя. А вось «Лю­боў лю­дзей» Дзміт­рыя Ба­гас­лаў­ска­га ў па­ста­ноў­цы тэ­атра «На бал­ко­не» пры­му­со­ва змяш­ча­ецца ў аб­ме­жа­ва­ныя пэў­ныя ака­ліч­нас­ці — праз тэ­ле­рэк­ла­му дзе­вя­нос­тых, якую па­каз­ва­юць у якас­ці ата­чэн­ня дзея­ння, за­да­ецца «гіс­та­рыч­ны мо­мант», каб не бы­ло спа­ку­сы інтэр­прэ­та­ваць спек­такль за яго меж­амі.

Усё гэ­та ад­бы­ва­ла­ся, трэ­ба за­ўва­жыць, у шчы­ль­ным, амаль інтым­ным кан­так­це тэ­атра і гле­да­ча. Сё­лет­ні «Ку­фар», на жаль, не за­й­меў да­стат­ко­ва пля­цо­вак. Па­ста­ноў­кі, пры­зна­ча­ныя для ка­мер­ных сцэн, ігра­лі­ся ча­сам у ра­ман­тыч­най, а ча­сам дыс­кам­фор­тнай цес­на­це — на ад­ным уз­роў­ні з гле­да­ча­мі. Але гэ­та ад­на з тых пра­блем, якія мож­на бу­дзе вы­пра­віць — да ўсе­агу­ль­на­га за­да­ва­ль­нен­ня. Урэш­це, ка­лі вам кар­ціць пры­сут­ні­чаць пры по­шу­ках бу­ду­чы­ні, няў­жо вы не па­го­дзі­це­ся быць як ма­га блі­жэй да эпі­цэн­тра па­дзей?

Аляк­сей За­мскі