Хлеб, мя­са, гу­ль­ня

Дзе­ці, на­ту­ра­ль­на — і па­куль што не­адлуч­на, — пры ёй. Зза­ду ся­дзяць юна­кі-пе­ра­рос­ткі пры­зыў­но­га ўзрос­ту, по­бач з ма­ці — да­чка. Па­ста­но­вач­ная ўмоў­насць на­сле­дуе Брэх­ту, бо ма­шы­ну, не ха­ва­ючы­ся, штур­ха­юць і ва­ро­ча­юць па­ма­га­тыя са сцэ­ніч­на­га пер­са­на­лу.

Ма­тух­на з’яўля­ецца вы­ключ­на па спра­ве, бо — вай­на! А дзе вай­на, там і вы­гад­ны ган­даль (ба­гаж­нік на да­ху ма­шы­ны на­ла­да­ва­ны про­ць­май вы­пад­ко­вых рэ­чаў), дзе вай­на, там і яна — ля жаў­не­раў ко­ліш­няй трыц­ца­ці­га­до­вай, на якіх уз­дзе­лі су­час­ную фор­му ды бла­кіт­ныя кас­кі мі­рат­вор­цаў, — па­доб­ныя сён­ня ба­чаць ці не па ўсім све­це. «Дзе вай­на, там і я», — да­чу­ва­ецца рэ­плі­ка з Брэх­та.

У спек­так­лі рэ­жы­сё­ра Мі­ха­ла За­да­ры, зда­ецца, не пры­ча­каць тра­ды­цый­ных акцёр­скіх ацэ­нак — вай­на хут­ка вы­ціс­кае з лю­дзей эма­цый­насць, і ба­ль­шы­ня пер­са­на­жаў, ця­га­ючы сваю стом­ле­насць як пус­ты мех, ві­да­воч­на пра­гне ад­па­чын­ку. Тым ча­сам экран­ная пра­екцыя на ўсё люс­тра сцэ­ны ні­бы­та ўзнаў­ляе не­йкую камп’ютар­ную гу­ль­ню: праз зруй­на­ва­ныя га­рад­скія кра­яві­ды, вы­бу­хі, ачап­лен­ні ру­ха­ецца па­бі­тая ца­цач­ная ма­шын­ка, то ўця­ка­ючы ад фі­гу­рыс­тых жаў­не­ры­каў, то спы­ня­ючы­ся ся­род фан­тан­чы­каў сып­кіх рэ­чы­ваў, уз­ня­тых стра­ля­ні­най. На­ту­ра­ль­нае жа­дан­не ўба­чыць гу­ль­ца зму­шае ўзі­рац­ца пі­ль­ней, па­куль не ад­кры­ецца, што вы­яву тран­слюе ка­ме­ра. Яна пра­цуе ў анлай­на­вым рэ­жы­ме, а ма­шын­ка на­ле­жыць Брэх­та­вай ге­ра­іні, чые дзея­нні ды ўчын­кі ў агу­ль­най пра­екцый­най пан­ара­ме мі­зар­не­юць на­сто­ль­кі, што і сле­ду ад іх не за­ўваж­на, а вось па­соў­ван­не ма­шын­кі, то-бок вы­гляд яе зму­ша­ных пры­го­даў — звер­ху, з бо­ку, з ты­лу, — пад­крэс­ле­на вы­стаў­ля­ецца на во­чы. Час-по­час вы­явы мі­ні­яцюр­ных аб’ектаў пе­ра­кры­ва­юць лю­дзі — уз­буй­не­ныя экра­нам і з улас­ці­вы­мі мо­ман­ту вы­ра­за­мі тва­раў: ка­ме­ра пад­гля­дае за пер­са­на­жа­мі з ма­шы­ны Ма­тух­ны Ку­раж. Пад­обны пры­ём не жар­там на­гад­вае гу­ль­ню, а хто з су­час­ных юна­коў не гу­ляе ў «Call of Duty» або «World of Tanks»? Хто не за­бы­ва­ецца на рэ­аль­насць у чар­го­вым зма­ган­ні не­вя­до­ма за што? Але ў гу­ль­ні, пэў­на, кож­ны му­сі­мець хоць па два-тры жыц­ці ў за­па­се?

Не­ўза­ба­ве пад са­фі­ты па­во­ль­на вы­цяг­ва­юць агром­ніс­ты (на тра­ці­ну сцэ­ны), пад­ра­бяз­ны ма­кет тэ­атра ва­енных дзея­нняў і, не ха­ва­ючы ні ка­мер, ні апе­ра­та­раў, рэ­пар­та­жаць пра не­рэ­аль­ную, ца­цач­ную вай­ну. Не без та­го на­ват, каб ча­сам збян­тэ­жыць гля­дзе­ль­ню пад­абен­ствам да тэ­ле­ві­зій­на­га кад­ра, хі­ба стрэ­лы і цяж­кі рух ма­шы­ны на пер­шым пла­не (аван­сцэ­не) пе­ра­кі­да­юцца то пры­ха­ва­ны­мі, то рос­пач­ны­мі на­ма­ган­ня­мі ка­бе­ты ўтры­мац­ца, вы­луз­нуц­ца, пе­ра­тры­ваць... хоць у згад­ках за­ха­ваць сы­ноў ды на­яве — да­чку-ня­мко... Хоць як, але жы­вы­мі.

Ма­тух­на Ку­раж гля­дзіць пі­ль­на, ад­каз­вае ўзва­жа­на, не губ­ляе год­нас­ці: актры­са Да­ну­та Стэн­ка пе­ра­кон­вае і по­зір­кам, і ру­хам, і фі­зіч­ным дзея­ннем, так што Брэх­таў тэкст іх не су­пра­ва­джае, а з іх вы­ні­кае. Дзей­сную, да­свед­ча­ную, на­стру­не­ную Ма­тух­ну ня­прос­та збіць з тро­пу! Тым бо­льш дра­ма­тыч­на (бо шпар­ка й по­бы­та­ва) спраў­джва­ецца на сцэ­не сла­ву­ты аб­мен «мя­са на хлеб»: ад­на­го за ад­ным губ­ляе Ку­раж дзя­цей — свае існыя жыц­ці, свае на­ступ­ныя жыц­ці — тыя, што маг­лі б пра­цяг­нуц­ца ў на­шчад­ках. Бо «...хо­чаш ад вай­ны хле­ба — ёй да­вай мя­са», — рэ­зю­муе рэ­плі­ка з Брэх­та.

Па­ра­ле­ль­нае дзея­нне (да экран­най пра­екцыі і жы­во­га пла­ну па­вод­ле дра­ма­тур­га да­лу­ча­юцца за­ві­хан­ні лю­дзей ля ма­ке­та) спа­ра­джае не то­ль­кі ці­каў­насць, але і сво­еа­саб­лі­вую рас­кі­да­насць успры­ман­ня: по­зірк не мо­жа спы­ніц­ца, вы­браць што-не­будзь пэў­нае, ува­га не па­тра­піць за­ся­ро­дзіц­ца на не­чым без­умоў­ным, най­важ­ней­шым, най­га­лоў­ней­шым... Зда­ецца, што рэ­жы­сёр гэ­так кпіць са сла­ву­та­га ва­енна­га па­ра­дку, які апя­ва­юць не­ка­то­рыя Брэх­та­вы пер­са­на­жы. Вы­нік не­ча­ка­ны: са­мыя ра­шу­чыя дзея­нні пе­ра­кі­да­юцца бес­сэн­соў­ны­мі, а са­мыя ня­знач­ныя, час­цей за ўсё фі­зіч­ныя (хоць бы па­ка­ван­не ба­гаж­ні­ка, збор­ка па­ход­най мэб­лі, пе­ра­ліч­ван­не гро­шай), на­бы­ва­юць на­зой­лі­вай, жуд­лі­вай пу­ка­тас­ці, ка­лі ад на­хаб­ства сцэ­ніч­най вай­ны не ра­туе ні рам­па, ні асоб­ны фа­тэль, ні шмат­люд­ны парт­эр: яна круж­ляе, со­ва­ецца, енчыць, яе за­ган­нае ко­ла ві­да­воч­на сціс­ка­ецца ва­кол су­се­да зле­ва, ва­кол су­сед­кі спра­ва і... ва­кол мя­не, ва­кол мя­не!..

Сціс­кан­не ко­ла — чы­тай­це: уціск на гля­дац­кую свя­до­масць — мае за­ўваж­ную асаб­лі­васць. Ледзь не са шко­ль­ных пад­руч­ні­каў мы ве­да­ем пра Брэх­таў пры­ём так зва­най ад­цяг­не­нас­ці («от­стра­не­ния» аль­бо «остра­не­ния» — спра­ча­лі­ся ко­лісь знаў­цы). Пра­екцыя ма­ле­нь­кай вай­ны з ма­ке­та ро­біць пры­ём ад­цяг­не­нас­ці ві­да­воч­ным і лі­та­ра­ль­ным. Умоў­насць уз­буй­ня­ецца, пад­крэс­лі­ва­ецца, абы­гры­ва­ецца. Ды так, што з кож­на­га пла­ну аван- і ар’ерсцэ­ны — то-бок з кож­най шуч­най рэ­аль­нас­ці — вы­ні­кае свая пра­ўда пра вай­ну. Та­кая ахай­ная, стэ­ры­лі­за­ва­ная, без ліш­ку ша­ку­ючых пад­ра­бяз­нас­цяў, бо зда­ля іх не раз­гле­дзець, а пад са­мым но­сам імі ні­ко­га не пе­ра­ка­наць: тэ­атра­ль­ны на­вед­нік да­ўно не пе­ра­йма­ецца ад фа­наг­рам­ных вы­бу­хаў і чыр­во­най фар­бы. Тут, у чыс­тым эстэ­тыч­ным по­лі, пра­ца рэ­жы­сё­ра і сцэ­ног­ра­фа (да Ро­бер­та Ру­ма­са да­лу­чыў­ся рэ­жы­сёр свят­ла і ві­дэа Артур Ся­ніц­кі) на­бы­вае ры­сы рас­пра­цоў­кі гейм-ды­зай­не­ра. Ста­ран­на прад­ума­ныя, пра­лі­ча­ныя рэ­аль­нас­ці му­со­ва на­блі­жа­юцца-сы­хо­дзяц­ца, ні­бы вы­пра­боў­ва­юць ад­на ад­ну (хто бо­льш пе­ра­ка­наў­чая) — да пер­шай ві­да­воч­най кры­ві згвал­ча­най Кат­рын. І су­ты­ка­юцца так, што гля­дач му­сіць вы­клі­каць, вы­пра­цоў­ваць, здзяй­сняць сваю мас­тац­кую пра­ўду — з дос­ве­ду гу­ль­ні, кі­но, лі­та­ра­ту­ры і з той са­май эмо­цыі, якую ста­ран­на ашча­джа­юць вы­ка­наў­цы і да­зуе рэ­жы­сёр. Гэ­тая эмо­цыя з’яўля­ецца ўлас­най і аса­біс­тай для ча­ла­ве­ка-ві­да­воч­цы: тэ­атр без па­пя­рэ­джан­ня вы­ма­гае ўсёй яго­най на­гле­джа­нас­ці, на­чы­та­нас­ці, эстэ­тыч­най пад­рых­та­ва­нас­ці, па­во­ль­на і не­заў­важ­на за­хоп­лі­вае кож­ную гля­дац­кую га­ла­ву, та­му мой спек­такль ро­біц­ца не пад­обным на той, што ба­чыць пан па ле­вую ру­ку і панен­ка па пра­вую. «За­да­ча аўта­ра п’есы не ў тым, каб пры кан­цы пры­му­сіць да пра­зра­ван­ня Ма­тух­ну Ку­раж... аўта­ру трэ­ба, каб гля­дач ба­чыў». «Ба­чыць» на «Ма­тух­не Ку­раж» у На­цы­яна­ль­ным тэ­атры му­сіць гу­чаць як «тво­рыць»: чын­нік-гля­дач не су­зі­рае, як артыс­ты гу­ля­юць у жаў­не­ры­каў ды ва­ру­шаць вус­на­мі, а, пад­обна, сам да­дум­вае, да­бу­доў­вае...

Кож­ная кла­січ­ная п’еса мае не­ка­ль­кі іспы­таў для па­ста­ноў­шчы­ка; праз тое, як іх вы­трым­лі­ва­юць, вы­ра­ша­ючы сцэ­ну, эпі­зод, воб­раз, пе­рад­усім за­ле­жаць гля­дац­кія ўзру­шэн­ні. «Ма­тух­на Ку­раж» — не вы­клю­чэн­не. Ад­ной з вы­ра­ша­ль­ных у вар­шаў­скім спек­так­лі зра­бі­ла­ся сцэ­на вяр­тан­ня згвал­ча­най Кат­рын да ма­ці — пер­шая і апош­няя кры­ва­вая і ад­на з тых, што вы­ра­ша­ны псі­ха­ла­гіч­на. Кат­рын су­нец­ца, ледзь пе­ра­сту­па­ючы скры­ваў­ле­ны­мі на­га­мі, але ма­ці пад­крэс­ле­на за­ўва­жае толь­­кі шнар на га­ла­ве, мі­тус­лі­ва і ста­ран­на яго бін­туе, вы­стаў­ляе чыр­во­ныя туф­лі­кі... ха­бар за тое, каб не апус­ціць свае во­чы до­лу. Каб не зва­жыць. Зда­ецца, усё па­вод­ле дра­ма­тур­га. Але ка­лі мы­кан­не Кат­рын глух­не, а рос­пач­ныя жэс­ты за­па­во­ль­ва­юцца да сто­мы і аб­ыя­ка­вас­ці, праз па­ўзы, інта­на­цыю, мі­тус­ню, ма­ці не­як вы­цві­тае, вы­пет­ры­ва­ецца, стан­ча­ецца, быц­цам з яе кан­чат­ко­ва вы­ся­ля­ецца... ду­ша. Ад гэ­та­га мо­ман­ту ду­эт Да­ну­ты Стэн­кі і Бар­ба­ры Вы­соц­кай — да­чы­нен­ні ма­ці з да­чкою — вы­дае на ка­мер­тон спек­так­ля, уплы­ва­ючы на стаў­лен­не гле­да­ча да шэ­ра­гу на­ступ­ных падзей і да зна­ка­мі­тай сцэ­ны, ка­лі Кат­рын б’е ў ба­ра­бан. Са­ма­га маў­клі­ва­га і ве­ль­мі кра­са­моў­на­га пер­са­на­жа рэ­жы­сёр пад­ымае над пля­цоў­кай, збі­ра­ючы ў адзі­нае рэ­чыш­ча штуч­ныя сцэ­ніч­ныя рэ­аль­нас­ці: не­даг­ляд і двух­сэн­соў­насць вы­клю­ча­ны. Кат­рын ахвя­руе вай­не і ўлас­нае «мя­са», і мат­чын «хлеб», каб ура­та­ваць дзі­ця­чыя жыц­ці за га­рад­ской сця­ной. Яна па­збы­ва­ецца жыц­ця, хоць за­пас­ное на­ват прад­угле­джа­на. Яна ра­туе ўяў­ныя жыц­ці, але гле­да­чу шчы­міць ад гэ­та­га ўсве­дам­лен­ня...

Жа­на Лаш­ке­віч