Ані­якае мі­сіі. То­ль­кі зда­ва­ль­нен­не

З АД­МІ­РА­ЛЬС­КІМ КА­РАБ­ЛЁМ, ЯКІ НЕ МАЕ ГАР­МАТ, АЛЕ ПЛЫ­ВЕ ПА­ПЕ­РА­ДЗЕ ЎСІХ АСТАТ­НІХ І ПРЫ­МАЕ НА СЯ­БЕ ПЕР­ШЫЯ СТРЭ­ЛЫ, ЯШЧЭ КО­ЛІСЬ ПА­РА­ЎНАЎ ТЭ­АТР МАС­ТАЦ­КІ КІ­РАЎ­НІК ЯН ЭНГЛЕРТ, НАЙ­ВЯ­ДО­МЕЙ­ШЫ АРТЫСТ І РЭ­ЖЫ­СЁР (У РЭ­ПЕР­ТУ­АРЫ ТЭ­АТРА — ЯГО­НЫЯ ПА­СТА­НОЎ­КІ «ІВА­НАЎ» АНТО­НА ЧЭ­ХА­ВА, «КАР­ДЫ­ЯН» ЮЛЬ­ЮША СЛА­ВАЦ­КА­ГА, «ДЗЯ­ВО­ЧЫЯ ЗА­РО­КІ» І «ФРЭД­РАШ­КІ» ПА­ВОД­ЛЕ АЛЯК­САН­ДРА ФРЭД­РЫ). СПА­ДАР ЭНГЛЕРТ ДА СЁН­НЯ ВЫ­КЛА­ДАЕ Ў ТЭ­АТРА­ЛЬ­НАЙ АКА­ДЭ­МІІ (З’ЯЎЛЯЎ­СЯ ТАК­СА­МА ДЭ­КА­НАМ ТЭ­АТРА­ЛЬ­НА­ГА ФА­КУ­ЛЬ­ТЭ­ТА ДЫ РЭ­КТА­РАМ) І ЛІ­ЧЫЦЬ ВЫ­КЛА­ДАН­НЕ СВА­ЁЙ СА­МАЙ ВАЖ­НАЙ СПРА­ВАЙ.

— Я ха­чу, я му­шу пе­рад­аць тое, ча­му сам на­ву­чыў­ся ад вя­лі­кіх май­строў. І ня­хай вас не дзі­віць: гэ­ты за­ня­так дае ад­чу­ван­не бес­смя­рот­нас­ці. А спек­так­лі ды рэ­пе­ты­цыі ў тэ­атры, лю­бая пра­ца на сцэ­не і па-за ёй — уся­го то­ль­кі бу­дзён­ны за­ня­так, у якім ня­ма ані­якай мі­сіі. Не-не, ані­чо­га гэт­ка­га мі­сі­янер­ска­га і най­знач­ней­ша­га, што так ста­ра­юцца яму пры­пі­саць. Я на­стой­ваў на гэ­тым не­адна­ра­зо­ва і сваё мер­ка­ван­не не змя­ніў: ня­ма ў яго асаб­лі­вых за­дач! Рас­ко­ша і ўбо­гасць тэ­атра за­ста­юцца пры ім ад ча­су з’яўлен­ня. Тэ­атра­ль­ны Фе­нікс на­ра­джа­ецца на міг ды во­кам­гнен­на зні­кае. Моц тэ­атра ў тым, што ён не вы­ма­гае не­йкіх асаб­лі­вых аб­ста­ві­наў і ні­ко­лі не спраў­джва­ецца без гле­да­чоў. Ме­на­ві­та яны вы­ра­ша­юць, чым тэ­атру за­ймац­ца. І ме­ра твор­час­ці не тое, што я па­сы­лаю да гле­да­ча, а тое, што ад яго вяр­та­ецца да мя­не. Пра­ўда... гля­дач кро­чыць да­ха­ты па­сля спек­так­ля і губ­ляе, рас­кі­дае, за­бы­ва­ецца на зда­бы­тыя ад­чу­ван­ні...

Ча­му артыс­ты, ня­гле­дзя­чы ні на што, тры­ма­юцца ў тэ­атры? Яны ж ма­юць кі­но, тэ­ле­ба­чан­не, се­ры­ялы, пра­цу вя­доў­ца­мі... Ве­ра­год­на, іх тры­мае не то­ль­кі ад­чу­ван­не ўла­ды над пуб­лі­каю, але і ма­гут­ны кан­такт з ёю: што­ве­чар — но­вая ўмо­ва, но­вае па­гад­нен­не, но­вы спо­саб па­ра­зу­мен­ня і да­чы­нен­ня. У Поль­шчы акцёр­ская пра­ца ў тэ­атры не з’яўля­ецца спо­са­бам за­ра­біць гро­шы. Гэ­та, хут­чэй, пра­фе­сій­нае за­хап­лен­не сва­імі маг­чы­мас­ця­мі. То­ль­кі тэ­атр вы­зна­чае, хто сап­раў­дны акцёр, а хто — не.

Ча­му я бо­льш за ўсё за­йма­юся тэ­атрам? Та­му што гэ­та мя­не і за­да­ва­ль­няе, і зда­ва­ль­няе. Тэ­атр — гэ­та ўсё маё жыц­цё. Але кож­ны з ма­іх вуч­няў му­сіць сам вы­браць тое, што для яго важ­на. Мы жы­вем у ча­сі­ну, ка­лі раз­гу­бі­лі­ся ў кры­тэ­ры­ях каш­тоў­нас­цяў — эстэ­тыч­ных, этыч­ных, ды якія ні ўзяць... Ня­ма ад ча­го ад­штур­хвац­ца. Мас­тац­тва, асаб­лі­ва ў на­шых по­стка­му­ніс­тыч­ных кра­інах, час­ця­ком схі­ля­ецца ў бок па­лі­ты­кі, ро­біц­ца мес­цам і спо­са­бам вы­каз­ван­ня пра­тэс­ту твор­цы, яго­на­га ўлас­на­га бун­ту. Гэ­та пад­трым­лі­вае, дае нам сі­лы і ад­на­ча­со­ва аслаб­ляе тое га­лоў­нае, для ча­го мас­тац­тва па­клі­ка­на (та­кія два кан­цы ў кія!), а на маю дум­ку, мас­тац­тва з’яўля­ецца тран­сцэн­дэн­тным: для ад­ных — гэ­та ду­хоў­насць, для іншых — гэ­та рэ­лі­гія, ка­хан­не, але для ўсіх — не­шта, што вы­хо­дзіць за межы раз­умен­ня...

Пад­умаць то­ль­кі, у на­шых умо­вах з’яўля­юцца ты­ся­чы артыс­таў! Ну, зрэд­час на гэ­тую ты­ся­чу пры­па­дае адзін ра­мес­нік. Да­рэ­чы, у дых­тоў­най сіс­тэ­ме якраз на ты­ся­чу ра­мес­ні­каў на­ра­джа­ецца адзін артыст... А мы, артыс­ты, вы­ма­га­ем сва­бо­ды — але што та­кое сва­бо­да? Якія межы яна му­сі­мець? А тое, што яна му­сі­мець межы, па-за сум­не­вам. Кож­ны з нас па­ві­нен вы­зна­чыць межы сва­бо­ды сва­ёй твор­час­ці і сам ад­каз­ваць за тое, як спраў­дзі­лі­ся яго­ныя здо­ль­нас­ці — і не вар­та сю­ды ўблыт­ваць анар­хію. Мая дум­ка та­кая: кож­ны ча­ла­век, які мае не­йкую ўла­ду, — на­стаў­нік, ксёндз аль­бо па­лі­тык, — му­сіць ве­ль­мі доб­ра ад­чу­ваць межы па­між кам­пра­мі­сам і кан­фар­міз­мам. Кам­пра­міс бу­дуе. Кан­фар­мізм — руй­нуе. Ад­чу­ваць мя­жу трэ­ба, каб на кан­фар­мізм не ўсцяг­нуць кас­цюм кам­пра­мі­су, каб не атры­ма­ла­ся, што кам­пра­міс — для спра­вы, а кан­фар­мізм — для мя­не аса­біс­та. Лю­бое глуп­ства мае межы, кож­ная пра­ва­ка­цыя іх мае так­са­ма. Зрэш­ты, гэ­тыя межы па­кла­дзе­ны мною для ся­бе і я не вы­хо­джу за іх. На сцэ­не мо­жа ад­бы­вац­ца не­шта ве­ль­мі жор­сткае, моц­нае, страш­нае, але яно ме­ць­ме ры­сы вы­са­ка­род­ныя аль­бо па­этыч­ныя...

Ры­сай, якая вы­лу­чае поль­скі тэ­атр ся­род еўра­пей­скіх, я б на­зваў... эклек­тыч­насць. Цяж­ка ка­заць пра поль­скі тэ­атр як пра з’яву ў адзі­ным сты­лі, кі­рун­ку, у адзі­най фор­ме: яго прадзі­ма­юць усе вят­ры і ўсе скраз­ня­кі. А тое, што нам улас­ці­ва, — гэ­та спе­цы­фіч­ны поль­скі ра­ман­тызм, які ні­чо­га агу­ль­на­га з сус­вет­ным ра­ман­тыз­мам не мае. Мож­на ска­заць, што ён та­кі наш і то­ль­кі наш. Мы, па­ля­кі, — адзін з са­мых за­ся­ро­джа­ных на са­бе на­ро­даў, але ў нас ёсць і гіс­та­рыч­нае апраў­дан­не... Рас­тлу­ма­чыць гэ­та і лёг­ка, і ня­лёг­ка — і нас, і вас, да­рэ­чы (бо мы ве­ль­мі пад­обныя), ня­лёг­ка рас­тлу­ма­чыць... Гам­бро­віч з вя­лі­кім бо­лем вы­зна­чыў: усё вы­ра­шае, так бы мо­віць, на­шае ня­пер­шын­ства ў све­це, якое на­мі не пры­ма­ецца, мо­жа нас пе­ра­сле­да­ваць і мо­жа зніш­чыць на­шы маз­гі праз тое, як мы ста­ра­емся яго па­збыц­ца... Ста­ра­емся і яшчэ да­лей ад­соў­ва­емся ад лі­дар­ства. Ма­быць, мы гэ­та­га не за­слу­гоў­ва­ем, але так ужо вы­па­ла — гіс­та­рыч­на, ге­агра­фіч­на. Але ж пра­ўда і ў тым, што мя­не, маё мас­тац­тва лю­біць поль­скі гля­дач. Я га­на­ру­ся гэ­тым і мне аб­са­лют­на не ба­ліць, што да сён­ня не маю «Оска­ра» — я не гор­шы за тых, хто яго мае. Я на­ву­чыў­ся не пе­ра­ймац­ца. Да­рэ­чы, ве­да­еце, у чым сус­вет­ны по­спех Інтэр­нэ­ту? Там лю­бы га­ту­нак мо­жа ўда­ваць з ся­бе най­вы­шэй­шы. Хто­сь­ці збі­рае пя­ць­сот пад­аба­ек пад па­ве­дам­лен­нем пра свой пан­ос. Я, ві­даць, як усе дзя­ды, гэт­ка­га не раз­умею — у чым тут па­ля­гае на­ві­на, на­што гэ­та ве­даць усім? Ве­ра­год­на, што ста­рэн­не — гэ­та стра­та ўпэў­не­нас­ці ў са­бе. Та­му ста­рэй­шыя лю­дзі так час­та аб­вяш­ча­юць, што яны ма­юць ра­цыю, — на ўся­ля­кі вы­па­дак. І не па­смі­хай­це­ся, што я мыс­лю афа­рыз­ма­мі: ка­лі твай­му тэ­атру 250 га­доў, а ты ся­дзіш у фа­тэ­лі тэ­атра­ль­на­га кі­раў­ні­ка, па-інша­му ня­мож­на...

Я па­тлу­ма­чу, як сён­ня ўяў­ляю са­бе тэ­атр, бо за­спеў шмат рэ­жы­сё­раў роз­ных ге­не­ра­цый, эстэ­тыч­ных і па­лі­тыч­ных по­гля­даў. Я слу­жу ў тэ­атры, які фі­нан­су­ецца з дзяр­жаў­на­га бю­джэ­ту, і сцвяр­джаю, што ён му­сіць ад­укоў­ваць гле­да­ча, а так­са­ма мае не­ка­то­рыя аб­а­вяз­кі, якія не мо­гуць аб­мя­жоў­вац­ца то­ль­кі па­ста­ноў­каю спек­так­ляў. Ма­гу да­даць, што маю пра­ва то­ль­кі на дых­тоў­ныя спек­так­лі, але імкну­ся, каб усе яны бы­лі вы­біт­ны­мі... На­цы­яна­ль­ны тэ­атр мае тры сцэ­ны, на якіх мож­на за­ўва­жыць і ака­дэ­міч­ныя, і ма­дэр­ніс­цкія тэн­дэн­цыі, я час­ця­ком пры­знаю спек­так­лі, што мне аса­біс­та не ду­жа да­спа­до­бы, то­ль­кі пі­ль­ную, каб яны бы­лі зроб­ле­ны год­на і па­важ­лі­ва — пра­фе­сій­на. Ка­лі трэ­ба для доб­рай спра­вы, я не зва­жаю на тое, што эстэ­тыч­на і на­ват этыч­на яны не ўзгад­ня­юцца з меж­амі ма­ёй сва­бо­ды. З якіх па­зі­цый вы­сту­па­юць па­ста­ноў­шчы­кі і як на­ма­га­юцца раз­маў­ляць з гле­да­чом — для мя­не мае дру­гас­нае зна­чэн­не.

Ка­лі ў мя­не пы­та­юцца, маў­ляў, як вы бу­дзе­це ста­віць Ма­ль­ера, тра­ды­цый­на аль­бо су­час­на? — я не раз­умею пы­тан­ня. Ня­ма маг­чы­мас­ці ста­віць Ма­ль­ера не­су­час­на! Ка­лі мы шэс­ць­дзя­сят га­доў ігра­ем Ма­ль­ера ды Шэк­спі­ра — яны пер­ма­нен­тна су­час­ныя! Мя­ня­ецца то­ль­кі мо­ва, якой мы раз­маў­ля­ем з пуб­лі­кай, — то­ль­кі яна... Рэ­жы­сёр (лю­бо­га ўзрос­ту, пе­ра­ка­нан­няў, эстэ­тыч­ных кі­рун­каў) ро­біць пра­па­но­ву тэ­атру — я вы­бі­раю тое, што мне ці­ка­ва, а по­тым на­зі­раю, ці ро­біць гэ­ты рэ­жы­сёр усё, што аб­яцаў, ці не? Быў мо­мант, ка­лі пуб­лі­ка, асаб­лі­ва ма­ла­дзей­шая, пра­гну­ла то экс­гі­бі­цы­яніз­му, то экс­прэ­сі­яніз­му (так бы­ла па­стаў­ле­на «Фед­ра»), то не­ма­ве­да­ма ча­го... І рэ­жы­сё­ры ўсё ад­но як пад­да­ва­лі­ся на гэ­тыя не­ўсвя­дом­ле­ныя хіс­тан­ні, і, зда­ра­ла­ся, імкну­лі за межы пуб­ліч­най пры­стой­нас­ці. Ба­чы­це, ка­лі я на­ву­чаў­ся тэ­атру, гэ­та бы­ло со­рам­на, а ця­пер — не со­рам­на. А ка­лі не со­рам­на — зна­чыць, лёг­ка. А ка­лі твор­цу лёг­ка, гэ­та дрэн­на для мас­тац­тва; Гам­бро­віч, да­рэ­чы, ка­заў, што лі­та­ра­ту­ра не па­він­на ра­біць жыц­цё ляг­чэй­шым.

...Та­му «Кар­ды­ян» Юль­юша Сла­вац­ка­га, цу­доў­ная ня­скон­ча­ная п’еса, — леп­шае, што з’яві­ла­ся ў ма­ім рэ­жы­сёр­скім жыц­ці. Так, у яе ня­ма раз­вяз­кі, але я ні­чо­га не мя­няў, шу­каў но­выя маг­чы­мас­ці ўва­саб­лен­ня і знай­шоў вы­йсце ў фі­нал. Я зра­біў спек­такль пра тое, як апош­нія дзвес­це га­доў у нас ні­чо­га не змя­ні­ла­ся: быў рус­кі па­ркан, дру­гая рэ­спуб­лі­ка, гер­ман­цы, ка­му­нізм... а мы звык­ла, па­бы­то­ва, бу­дзён­на мар­ну­ем свае жыц­ці, зво­дзім на ніш­то імпэт і маг­чы­мас­ці. Пры кан­цы спек­так­ля з’яўля­юцца поль­скі анёл і поль­скі д’ябал. Д’ябал ка­жа пра хма­ру, анёл ад­каз­вае, што гэ­та Поль­шча, і гу­чыць поль­скі рэ­лі­гій­ны спеў, яко­му бо­льш за сто га­доў, — яго за­мо­віў ксёндз Кан­стан­ты ў го­нар ца­ра Аляк­сан­дра, толь­­кі ка­лі­сь­ці спя­ва­лі пра на­ша­га ка­ра­ля, а сён­ня мы спя­ва­ем пра Айчыз­ну. І там­са­ма спраў­джа­на сцэ­на, якую праз усе пе­ра­шко­ды ад­мет­на вы­ра­шы­лі тэх­ніч­на, і я яе ве­ль­мі люб­лю: пля­цоў­ка падзе­ле­на на га­ру і дол. На га­ры шы­куе баль з ца­ром, на до­ле збі­ра­юцца змоў­цы, а по­бач ла­дзіц­ца па­ха­ван­не. І тыя, хто та­нь­чыць на ба­ле, сы­хо­дзяць да змоў­шчы­каў, по­тым цяг­нуц­ца на па­ха­ван­не ды вяр­та­юцца ба­ля­ваць — кру­газ­ва­рот ім пе­ра­ка­наў­ча імі­туе жыц­цё, але ні­чо­га не мя­няе.

«Кар­ды­ян» — ве­ль­мі важ­ная па­ста­ноў­ка. Яна ка­рыс­та­ецца па­пу­ляр­нас­цю, і гэ­та мя­не ра­дуе, асаб­лі­ва та­му, што твор Сла­вац­ка­га ўва­хо­дзіць у шко­ль­ную пра­гра­му і на ўсіх шас­ці­дзе­ся­ці спек­так­лях, якія па­куль ад­бы­лі­ся, квіт­кі бы­лі прад­адзе­ны цал­кам, а лад­ную час­тку за­лы за­йма­лі ма­ла­дыя лю­дзі (за­ла тэ­атра на­ліч­вае ка­ля 580 мес­цаў. — Рэд.). Пра­ўда, на па­чат­ку парт­эр бы­ваў пад­све­ча­ны бла­кіт­ным ко­ле­рам тэ­ле­фон­ных экра­наў, але праз не­ка­то­ры час за­па­да­ла цем­ра, а ў фі­на­ле за­ўжды гу­ча­ла ава­цыя і ўся за­ла пад­ыма­ла­ся. І ня­ма ў мя­не мац­ней­ша­га зда­ва­ль­нен­ня...

Да­на Рагатка