Сэнс, зной­дзе­ны ў бес­сэн­соў­нас­ці

Ад­мыс­ло­ва для Ку­па­лаў­ска­га тэ­атра «Вой­цэ­ка» пе­ра­кла­да­ла Іры­на Ге­ра­сі­мо­віч, а свет экс­пе­ры­мен­та­ль­на­га вар’яцтва на Ка­мер­най сцэ­не (ідэ­аль­най пля­цоў­цы для пад­обных па­ста­но­вак) ства­раў ад­мет­ны бе­ла­рус­кі рэ­жы­сёр Юра Дзі­ва­коў, вя­до­мы экс­цэн­трыч­ны­мі работа­мі — «Oratorium», «Я не раз­маў­ляю па-швед­ску» (Laboratory Figures Oscar Schlemmer) — і ўдзе­лам у іх (Гам­ле­т у ад­на­ймен­ным спек­так­лі Іга­ра Ка­за­ко­ва). Дзі­ва­коў вы­бі­рае не­стан­дар­тныя пад­ыхо­ды, вы­ка­рыс­тоў­вае не­ма­лы ку­ль­тур­ны ба­гаж і, гу­ля­ючы з гле­да­ча­мі, не ба­іцца, што яго не зра­зу­ме­юць. Ён ад­на­ча­со­ва «для ўсіх» і «не для ўсіх», а гэ­та вы­клі­кае су­пя­рэч­лі­выя мер­ка­ван­ні пра яго­ную твор­часць.

П’е­са «Вой­цэк» Гео­рга Бюх­не­ра, чы­ёй пад­ста­вай зра­бі­ла­ся рэ­аль­ная гіс­то­рыя (на па­чат­ку мі­ну­ла­га ста­год­дзя пра яе шмат пі­са­лі ў га­зе­тах: жаў­нер Вой­цэк з рэ­ўнас­ці за­біў каханую, яго су­дзі­лі і пуб­ліч­на па­ка­ра­лі смер­цю, ад­сек­шы га­ла­ву), за­ста­ла­ся ня­скон­ча­най. І ў цэн­тры сцэ­ніч­най пля­цоў­кі, за шкля­ной віт­ры­най кру­ціц­ца яркі чэ­рап (мас­тач­ка-па­ста­ноў­шчы­ца — Тац­ця­на Дзі­ва­ко­ва). У гэ­тым то­ль­кі эпа­таж ці пра­екцыя та­го, што бу­дзе з кож­ным пер­са­на­жам?

Спек­такль мож­на на­зваць шоу — вон­ка­ва гла­мур­ным, але на­сам­рэч тра­гіч­ным. Шоу, якое са­ма­ага­ля­ецца, тхне арха­ічнас­цю хрыс­ці­янскіх ма­ты­ваў і дзіў­ным чы­нам пе­ра­кі­да­ецца су­час­нас­цю. Гэ­та тэ­атра­ль­ны трэш, які мо­жа зна­чыць шмат, а мо­жа не зна­чыць ані­чо­га. «Вой­цэк» Дзі­ва­ко­ва — гэ­та сэнс, зной­дзе­ны ў бес­сэн­соў­нас­ці. 

На па­чат­ку ўсё так ваб­на і лег­ка­дум­на бліш­чыць, ззяе, све­ціц­ца… А ча­го вар­ты фі­яле­та­вы гар­ні­тур док­та­ра-трык­ста­ра! У вы­ка­нан­ні Мі­ха­іла Зуя і Андрэя Дро­бы­ша ён не моц­ны і не сла­бы, не свой і не су­пер­нік — ка­мен­та­тар, па­боч­ны на­зі­ра­ль­нік, спрыт­няк. Гле­дзя­чы на та­ко­га, і Вой­цэк лёг­ка на­кід­вае пі­ль­чак з бліс­каў­ка­мі, ці не лі­та­ра­ль­на пе­ра­тва­ра­ючы­ся ў шоў­мэ­на свай­го жыц­ця. А ка­лі ге­роі зды­ма­юць апра­на­хі — бліс­ку­чы пі­ль­чак, фут­ра, — ці за­ста­ецца ім хоць што­сь­ці ад вон­ка­вай эфек­тнас­ці? Не­да­пі­са­ная дра­ма Бюх­не­ра і ў па­ста­ноў­цы Дзі­ва­ко­ва за­вер­ша­нас­ці не на­бы­ла, пра­ўда, па­ра­дак фраг­мен­таў у рэ­жы­сё­ра ад­роз­ні­ва­ецца. Кож­на­му ён пры­свой­вае па­ра­дка­вы ну­мар і ад­люс­троў­вае яго на экра­не раз­ам з імё­на­мі пер­са­на­жаў, ча­сам — з гіф­ка­мі і ма­люн­ка­мі. Фраг­мен­ты пе­ра­ця­ка­юць адзін у адзін — бес­пе­ра­пын­нае дзея­нне, плынь, гэт­кая рэ­чка, агу­ча­ная тэк­стам, з якім ве­ль­мі ці­ка­ва аб­ыхо­дзяц­ца артыс­ты. Вой­цэк (Аляк­сандр Мал­ча­наў, Сяр­гей Ру­дэ­ня) га­во­рыць і за ся­бе, і за ка­ха­ную Ма­ры (Свят­ла­на Ані­кей, Крыс­ці­на Дро­быш), па­куль тая ўдзе­ль­ні­чае ў эра­тыч­най сцэ­не. Аль­бо Ба­бу­ля (Ра­ман Пад­аля­ка, Мак­сім Ка­рас­ця­лёў) чы­тае і рэ­плі­кі пер­са­на­жаў, і рэ­мар­кі Бюх­не­ра, а по­бач раз­гор­тва­юцца плас­тыч­ныя эпі­зо­ды і артыс­ты ства­ра­юць аб’ёмныя ме­та­фа­ры (пля­цоў­ка з да­па­мо­гай асвят­лен­ня ўмоў­на падзе­ле­на на ча­ты­ры час­ткі, дзея­нне мо­жа ад­бы­вац­ца ад­на­ча­со­ва ў роз­ных ла­ка­цы­ях, а мо­жа чар­га­вац­ца). Сас­ту­па­ючы мес­ца парт­нё­рам, акцё­ры не сы­хо­дзяць — за­йма­юць ка­на­пу, што мес­ціц­ца тут­са­ма, па-за свет­ла­вым ко­лам, аль­бо папро­сту кла­дуц­ца на пад­ло­гу. Та­кім чы­нам, экран з пад­каз­ка­мі ве­ль­мі да­рэч­ны... 

Сэнс спек­так­ля вы­ні­кае не так з рэ­плік, ко­ль­кі з ха­рэ­агра­фіч­ных уста­вак, са спа­лу­чэн­ня эстэ­ты­кі тэ­атра ля­лек і плас­ты­кі. Праз гэ­та ства­ра­ецца не­рво­вая, на­ват істэ­рыч­ная атмас­фе­ра па­сту­по­ва­га збоч­ван­ня, з’язджан­ня з глуз­ду, вар’яцтва. Пры­ёма­мі тэ­атра ля­лек за­лу­ча­ны ў дзея­нне шмат­лі­кія фі­гур­кі, мас­кі. Адзін і той са­мы артыст з да­па­мо­гай ма­сак і роз­на­ка­ля­ро­вых пан­чох на га­ла­ве пе­ра­ўва­саб­ля­ецца ў Мар­га­рэт, Там­бур­ма­жо­ра, Андрэ­са, Ба­бу­лю, Дур­ня Кар­ла (Ра­ман Пад­аля­ка, Мак­сім Ка­рас­ця­лёў) — гэт­кі ча­ла­век-ля­ль­ка. Аль­бо кра­са­моў­на рас­стаў­ле­ныя ў цэн­тры пля­цоў­кі ма­не­ке­ны, на якіх па­зна­ча­ны ўзро­вень ва­ды, — ма­ле­нь­кі ча­ла­век апус­ка­ецца ўсё ні­жэй і ні­жэй за гэ­тую па­знач­ку...

Сваю вя­лі­кую ро­лю ў па­ста­ноў­цы ад­ыгры­вае му­зы­ка, ства­ра­ючы ад­мыс­ло­вы на­строй у Ка­мер­най за­ле. Про­ста на сцэ­не ся­дзяць му­зы­кан­ты (Дзміт­рый Есі­не­віч, артыст дра­мы, ды Эрык Арлоў, артыст аркес­тра), раз­ам з імі гле­да­чам, му­сі­быць, не­кам­фор­тна, тры­вож­на, страш­на, а не­вя­лі­кая пра­сто­ра ўзмац­няе гэ­тыя ад­чу­ван­ні. І ме­на­ві­та му­зы­ка пры­ўно­сіць но­выя сэн­сы ў сцэ­ніч­ны тэкст! На­прык­лад, пес­ня «99 Luftballons» ня­мец­кай гру­пы NENA, якую Ма­ры спя­вае ле­жу­чы: 99 зніш­ча­ль­ні­каў уя­ві­лі ся­бе са­мы­мі раз­умны­мі, вы­пра­ві­лі­ся ў не­ба, прад­чу­ва­ючы вя­лі­кі тра­фей, але ўпа­ля­ва­лі ад­но 99 па­вет­ра­ных ба­ло­ні­каў... Вя­лі­кія зла­чын­ствы зда­ра­юцца праз дро­бя­зі і не­чы іды­ятызм. Ці здзяй­сня­юць пер­са­на­жы «Вой­цэ­ка» вя­лі­кае зла­чын­ства ў меж­ах сва­іх асоб? У меж­ах све­ту? А што вы ска­жа­це на тое, як Ма­ры, за­кі­нуў­шы но­гі на шыю Там­бур­ма­жо­ра, надзі­мае гэ­тыя са­мыя ба­ло­ні­кі? Эпі­зод на­сле­дуе пес­ні і ад­люс­троў­вае та­кі са­мы зруй­на­ва­ны аб­сур­дны свет. Аль­бо «Da Da Da» гур­та Trio — яе вы­кон­вае Вой­цэк, — маў­ляў, вы­зна­чы­це­ся, што вы ро­бі­це, што вы бу­дзе­це ра­біць і што вы мо­жа­це зра­біць, бо вам ад­каз­ваць за свае дзея­нні і бяз­дзей­насць... 

Све­ту сцэ­ніч­на­га аб­сур­ду арга­ніч­на ад­па­вя­да­юць на­ват опер­ныя парт­ыі на па­чат­ку і пры кан­цы спек­так­ля — пры кан­цы, па­вод­ле за­ду­мы па­ста­ноў­шчы­ка, вы­ка­наў­ца Аляк­сандр Сі­да­ро­віч з’яўля­ецца то­ль­кі ў спод­нім, але праз гэ­тую ака­ліч­насць, зда­ецца, не цер­піць ні­чый густ. Гэ­так­са­ма ня­він­на вы­гля­дае эпі­зод, дзе Вой­цэк і Ма­ры ага­ля­юцца: іх це­лы вы­гля­да­юць ку­ды бо­льш цнат­лі­ва, чым мно­гія плас­тыч­ныя фраг­мен­ты па­ста­ноў­кі. 

За­ла­тыя бліс­каў­кі — а імі на пля­цоў­цы аб­сы­па­ецца ўсё, ад за­йцаў да лю­дзей, — вы­да­юць на ме­та­фа­ру гро­шай. За­йцы і кач­кі, фі­гур­кі, якія рас­стаў­ля­юць, пе­ра­стаў­ля­юць, аб­ды­ма­юць, мо­гуць ра­біц­ца ме­та­фа­ра­мі па­вяр­хоў­нас­ці, са­ма­ўпэў­не­нас­ці, па­жад­лі­вас­ці, а мо­гуць... але-але, не ра­біц­ца ні­чым. Спек­такль мо­жа пры­му­сіць ду­маць, а мо­жа да­зво­ліць плыс­ці па ця­чэн­ні. Гу­ль­ня на кан­трас­тах поп-ку­ль­ту­ры і ака­дэ­міч­на­га ася­род­дзя, ку­ды ўпля­та­юцца рэ­лі­гій­ныя ма­ты­вы, — для тых, хто га­то­вы да экс­пе­ры­мен­таў (на сцэ­не і ў сва­ёй свя­до­мас­ці). Маг­чы­ма, гэ­ты спек­такль — як сэн­са­вая цац­ка для інтэ­лек­ту­алаў — якраз пад­обны экс­пе­ры­мент. Ды яго, на жаль, вы ўжо не ўбачыце: смелыя пастаноўкі рэдка жывуць доўга.

Свят­ла­на Кур­га­на­ва