Слушна заўважана мастацтвазнаўцамі, што Віктар Маркавец належыць да першай генерацыі беларускіх творцаў, якія ў 1970-я атрымалі цалкам тутэйшую мастацкую адукацыю, гэта значыць — у айчыннай навучальнай установе. Іх папярэднікі і настаўнікі навучаліся ў расійскіх інстытутах ды акадэміях, таму на радзіму вярталіся з устаноўкамі і прыярытэтамі, выкрышталізаванымі іншай культурай. «Перад Маркаўцом, бадай, ніколі не стаяла задача ўсвядоміць сябе беларускім мастаком, што было істотна для перадваеннага пакалення і для мастакоў першых пасляваенных гадоў» (Сяргей Харэўскі. «Сто твораў ХХ стагоддзя»). Ён не адчуваў патрэбу дасягнуць тоеснасці з культурнай ідэнтычнасцю свайго народа ў атрыманай ім мастацкай адукацыі. Творчыя арыенціры Віктар пачынае шукаць самастойна, пра гэта напіша ў дзённікавых нататках: «У сучасным беларускім мастацтве адчуваецца неасэнсаванасць нацыянальнай формы, размытасць уяўленняў аб ёй. У жывапісе нацыянальныя прынцыпы формы выяўляюцца вельмі слаба. Мастакі, ад буйных да дробных, калі і маюць на гэты конт пэўныя меркаванні, то дастаткова суб’ектыўныя і без рэальнага грунту пад сабой. У большасці выпадкаў творцы аддаюць перавагу эклектыцы і карыстанню здабыткамі іншых нацыянальных плыняў і традыцый, гэтым самым ігнаруючы айчынны генетычны патэнцыял, марнуючы ўласныя здольнасці і творчыя магчымасці. Тут усё прыўнесенае і чужое, у лепшых выпадках азначана беларускімі тэмамі ды сюжэтамі. Міхаіл Савіцкі адкрыта прапануе ў якасці формы ўсё, што ён суб’ектыўна лічыць найвышэйшымі дасягненнямі сусветнай мастацкай культуры. Так у нашым мастацтве з’явілася “мексіканская каларыстыка” з дамінаваннем чорнага, бурага і жоўтага. Жывапіс стаў змрочным і цяжкім, і гэта бачыцца ўсеагульнай хваробай беларускай колеравасці нашага часу. Якімі б ні былі смелымі ў пошуках лепшыя жывапісцы, такія як Гаўрыла Вашчанка, Альгерд Малішэўскі і іншыя, па вялікім кошце, яны працягваюць “мясіць” чужую форму, няведама адкуль узятую і інтуітыўна імі прынятую за ўласную, маўляў, “так разумею, адчуваю, і гэтага дастаткова”. Мы ўсё ж аддаём гэтым творцам належнае — дасягненне ўжо ў тым, што яны здолелі назваць “першую літару алфавіту” беларускага мастацтва — нацыянальны змест. Такім чынам, ужо пракладзены шлях для далейшага руху. Бяда ў тым, што наступнікі не дужа спяшаюцца надалей выяўляць “алфавіт” адметных рысаў айчыннай мастацкай формы».
Уступіўшы ў Беларускі саюз мастакоў, Маркавец уваходзіць у склад камісіі па рабоце з народнымі майстрамі. Красамоўны факт пачатку яго творчай біяграфіі — удзел у першай рэспубліканскай выставе беларускай графікі кампазіцыямі «Ганчар» (1976) і «Ткалля» (1976). Віктар заглыбляецца ў прыхаваныя зместы этнічнай культуры, шукае архетыпічнае. Заўважны здабытак на гэтым шляху — карціна «Рэзчык па дрэве з Івянца Апалінарый Пупка» (1978). У гэтым манументальным (паводле памераў палатна і ўрачыстай прыўзнятасці вобраза) жывапісным творы мастак увасабляе народнага майстра ў яго асяродку. У дзённікавых запісах Маркавец старанна дакументуе працэс (праз гады гэтыя нататкі ўяўляюцца каштоўным дадаткам для разумення творчага метаду жывапісца): «Пласт асацыятыўнасці вызначальны ў партрэце Пупкі, але ён павінен выяўляцца падспудна і гучаць у след за канкрэтыкай фізічных і духоўных рысаў майстра як чалавека, на тле ўвасаблення прасторы фармавання асобы».
У дзейнасці камісіі па рабоце з народнымі майстрамі праца не абмяжоўвалася паездкамі па Беларусі, семінарамі і камандзіроўкамі да адпаведных спецыялістаў у іншыя рэспублікі. З калегамі Маркавец ладзіць выставы Хвядоса Яўхімавіча Дудо, Апалінарыя Пупкі, Алены Кіш і іншых народных творцаў. Адметную ролю ў шуканнях сябе як мастака адыгралі судачыненні з наробкам майстроў маляванага дывана, наладжванне выстаў беларускай маляванкі і прац Язэпа Драздовіча (1978, Мінск, Палац мастацтва), гэтак жа як і асабістае знаёмства з прадстаўнікамі віленскай школы жывапісу Міхасём Сеўрукам з Нясвіжа і Пётрам Сергіевічам з Вільні. Пасля сыходу творцаў у нябыт Віктар з сябрамі і аднадумцамі займаўся захаваннем іх спадчыны. Усё гэта дапамагала асэнсаваць свае прыярытэты ў мастацтве, спрыяла ўсведамленню, што пачаткі асабовасці ў творчасці трэба будаваць з парога ўласнага дома, на багатай гісторыяй і культурай славутай Докшыцкай зямлі.
Віктар Маркавец распачынае серыю карцін, прысвечаных старажылам свайго роду, традыцыям краю ўласнага дзяцінства — унікальнай па значэнні ў агульнай гісторыі Беларусі мясціны на шляху «з варагаў у грэкі». Працуе сістэмна, з жорсткім самааналізам, фіксуючы кожны крок у дзённікавых нататках. Працэсу напісання адной з прац «Свята ў Докшыцах» — якую бачыў сакральным цэнтрам усёй серыі, — прысвяціў тэарэтычны трактат.
Пачынаўся цыкл з твора «Бабуля» (1976), падтрымку пачатковай назвы «Знахарка» знаходзім у самой карціне, у выяве адмысловых зёлак у бабульчынай кволай руцэ. Правобраз гераіні, Марыя Юліянаўна Цецяронак, бабуля мастака, насамрэч валодала здольнасцямі народнай лекаркі. Бабка Марылька, як звалі яе сваякі, добра ведала абрады, хораша спявала, найлепей — вясельныя песні, традыцыйныя ў рэгіёне. Як і многія вясковыя жанчыны яе часу, яна была цудоўнай майстрыцай і ткала посцілкі ды ручнікі, што рэліктамі па сёння захоўваюцца ў сям’і Маркаўцоў. Калі Віктар пісаў карціну, не надта клапаціўся пра партрэтнае падабенства. Ён увасабляў абагульнены вобраз старэнькай, якая шмат пабачыла на сваім веку. Гэтакі ж акцэнт у партрэце сваёй маці карыстаў і духоўны настаўнік Маркаўца Міхась Сеўрук. «Партрэт уражвае ўнутранай далікатнасцю і псіхалагізмам вобраза, — піша Сяргей Гваздзёў. — Тая ж драбніца сеткі зморшчынаў на твары ды стомлена апушчаныя на калені рукі з набрынялымі крывёй венамі — усё працята шчырай пяшчотай». Калі Сеўрук у партрэце маці імкнуўся ўвекавечыць дарагога асабіста для сябе чалавека, Віктар пашыраў задачу да абагульнення вобраза бабулі — своеасаблівага сімвала адыходзячай эпохі. У працы над партрэтам ім кіравала разуменне духоўнага маштабу асобы, вонкава сціплай, кволай і нягеглай, але з магутным багажом народнай мудрасці. Выяву ён мадэлюе сродкамі выразнага малюнка і засяроджваецца на гульні сілуэтаў ды контураў, тонкіх інтанацыях колеравага пісьма. Для мастака тут важна ўсё, нават памер палатна, форма рамы ды яе афарбоўка: «Ёсць жаданне ўвесці бронзу ў расцяжку афарбоўкі рамы, каб падтрымаць залацістыя, сэнсавыя інтанацыі ў самім партрэце».
У стварэнні серыі карцін пра бацькоўскі край мастак звяртаецца да культу сям’і з павагай да мудрасці і жыццёвага вопыту старэйшых. У канцэпцыі напісання жывапіснага твора «Дзед Алесь і бабка Марылька, або Дзень залатога вяселля» (1976) аўтар адштурхоўваецца ад уласных успамінаў дзяцінства, дзе «край дзядоў» у легендарнай для сям’і Маркаўцоў вёсцы Слабада авеяны хвалюючымі згадкамі. У дзённікавых запісах знаходзім квінтэсенцыю зместу работы: «Чароўнай казкай уяўляўся свет, у якім жылі мае дзед Алесь і бабка Марылька… Тыя дні школьных канікул, калі выпадала наведаць вёску Слабаду, дзе яны жылі, заўсёды чакаліся як сустрэча з самым патаемным, спракаветным. Тут усё хвалявала. Казачным падаваўся агонь у печы і сама печ; вялізны, акруглы, пахучы бохан хлебу на кляновых лістах і нават дрэвы, што стаялі волатамі вакол хаты. Чарадзействам падавалася дзедава майстэрства, калі ён вырабляў розныя па памерах і форме драўляныя цабэркі ды вёдры. Ведаў я, што ён калісьці сам змайстраваў кросны для бабкі Марылькі — машыну складаную, тады яшчэ мне не зразумелую, дзіўную, пры дапамозе якой з-пад бабуліных хуткіх, спрытных рук выплывалі казачныя маляўнічыя кветкі на дыванах і тканінах. Кросны ўяўляліся жывым арганізмам з мноствам каляровых нітак-жылак, што жылі не зразумелым мне малому цікавым жыццём, то перапляталіся, то разыходзіліся і, у рэшце рэшт, нараджалі дзіўную прыгажосць. Страшна было блізка падыходзіць да гэтага таямнічага агрэгата, каб не парушыць завершаную гармонію яго жыцця, неасцярожным рухам не разладзіць гэты цікавы, складаны механізм, які ўспрымаўся як боскае, недатыкальнае стварэнне. Незабыўнай засталася і мелодыя калаўрота, калі бабуля ткала ніткі, пад якую гучалі невычарпальныя апавяданні дзеда Алеся пра тое, што давялося спазнаць, нагледзецца праз сваё доўгае, складанае жыццё, якое ахапіла амаль цэлае стагоддзе». З першага — вонкавага — погляду карціна здаецца ледзь не архаічнай: паселі на лаўцы проста перад намі двое старых, як ім загадалі, роўненька, шчыльна прыціскаючы да сябе па бёдрах рукі — цяжкія, няўклюдныя, якім нат кароткі час неяк няўтульна жывецца-існуецца без працы, неад’емнай праз усё жыццё. Позіркі дзеда і бабулі адсутныя «тут і цяпер», бо звернутыя не да нас, а ва ўласны ўнутраны свет. Здаецца, што ў гэтых поглядах перагортваюцца старонкі жыцця, свае і дзясяткаў пакаленняў — бацькоў, дзядоў, прадзедаў, цэлага народу. За імі агромністы свет вялікай культуры, увасобленай у фальклоры, рэчах побыту і народным мастацтве. Тканіна іх памяці існуе нібы тыя складаныя, дробна вытканыя «ў шашачкі» ўзоры посцілкі, усланай на лаве. Іх свядомасць апелюе да сусвету, што ў вобразе дрэва жыцця на дыване на другім плане па-за героямі карціны. Партрэт нібы парадны, памятны — усё ж залаты юбілей пражытага сумеснага жыцця. Але ад твора павявае сумам, лёгкай засмучонасцю і… цішынёй вечнасці. Далікатна прапісаныя выявы і вобразы, ледзь не з матэматычнай дакладнасцю і па ўзорах «залатога сячэння» створаная кампазіцыя. Але па ўсім відаць: майстар свядома пазбягаў эфектных выяўленчых прыёмаў, сродкаў і хадоў, як некалі, у дзяцінстве, а гэтым разам у карціне засцерагаючыся парушыць велічную прыпавесць жыцця дзеда Алеся і бабкі Марылькі, персанажаў створанага Віктарам Маркаўцом праўдзівага міфа з гісторыі Докшыцкай зямлі. Арсеналам выяўленчага інструментарыя тут выступае трапяткое пачуццё павагі і захаплення светлымі тварамі, мудрымі жыццямі, сапраўднай духоўнасцю. Карціна выглядае праўдзівай і дзесьці звышрэальнай. Бо падобныя дзядулі і бабулі жывуць амаль у кожнай беларускай сям’і па ўсёй краіне.
Многія могуць спытаць: навошта паспяховаму творчаму чалавеку, які хлопцам пакінуў бацькоўскі дом і выдатна засвоіўся ў горадзе, звяртацца да традыцыйнай культуры і побыту вёскі, народных традыцый і з’яў, пісаць партрэты старых людзей? Гісторыя такога кшталту мела месца ў жыцці Міхася Сеўрука, які атрымаў еўрапейскую адукацыю і спазнаў смак свецкага жыцця. Яму таксама некалі задавалі гэткія пытанні, адказы на іх праўдзівыя і адносна творчасці Віктара: «Ведаеце, колькі цудоўнага адыходзіць у мінулае? Узяць хоць бы стрэхі хат, саламяныя стрэхі, пакрытыя зялёным мохам. Ці вось гэтая мая карціна, праўда, не закончаная, але зразумець яе ўжо можна — “Стрыжка авечак”. Малюю па памяці. Цяжка, але лічу, што гэта неабходна. Неабходна для тых, хто ўжо не зможа бачыць нажніц, такіх нязграбных».
У докшыцкай серыі палотнаў Маркаўца ад карціны да карціны разгортваецца аповед пра жыццё народа, яго самапачуванне ў прыродзе, на зямлі і — праз міфалогію і абрады — у касмічнай прасторы. Пачынаючы з паасобных архетыпічных вобразаў («Партрэт Апалінарыя Пупкі», «Бабуля»), працягваючы сэнсавымі ўвасабленнямі народнай мудрасці («Дзед Алесь і бабка Марылька») і, нарэшце, ствараючы касмаганічную міфалагему традыцыйнага гуляння мастак увасабляе ўнікальны жывапісны летапіс, дзе ў кожным з твораў інтанацыі то нарастаюць да арганнага гучання, то суцішаюцца да шчымлівых і пранізлівых мелодый жалейкі. У маштабнай карціне-элегіі «Свята ў Докшыцах» Віктар Маркавец напаўняе палатно чароўнай рамантыкай пачуццяў і настрояў маладых людзей у атмасферы народнага гуляння. Тут прысутнічае і ўзрушанае захапленне прыгажосцю юнацтва, і прасветленыя веснавымі прамянямі сонца абрысы родных Докшыц, і квіценне лугоў, і мілагучнасць навакольных палёў і лясоў. Дынамікі надае маляўнічая энергія вобразаў першага плана карціны — дзяўчат і юнака са скрыпкаю ў руцэ. Гармонія постацей маладых людзей, нібы адурманеных веснавым надвор’ем, кантраснасць зычных фарбаў прыроды і строяў святочнага адзення, усхваляваныя парывы рук дзяўчат з рамонкавым вяночкам і белаю хусцінай — вызначальныя стваральнікі настраёвасці, душэўнасці і святочнай патэтыкі.
Тэмай свята летняга сонцастаяння ў карціне «Купалле» (1976) завяршаецца докшыцкая серыя палотнаў. Больш камерная сюжэтам, яна вызначае пошукі ўсёй далейшай творчасці жывапісца.
Гэтым цыклам работ Віктар Маркавец, тады яшчэ пачатковец, засведчыў высокі прафесійны ўзровень і выразную скіраванасць да традыцый рамантызму беларускага мастацтва. Вянцы, вянкі, вяночкі ўстойлівым вобразам-архетыпам мары пра светлае прасякаюць усю творчасць мастака ў праграмных яго карцінах, «Свяце ў Докшыцах», серыі палотнаў, прысвечаных бацькам Янкі Купалы і Якуба Коласа пад агульнай назвай «Спакон вякоў» (1982), «Партрэт славутага беларускага філолага, прафесара Хведара Янкоўскага» (1985), манументальным партрэце Максіма Багдановіча з маці «Марыя Апанасаўна Багдановіч з сынам Максімам» (1981—1985) і іншых, малых і вялікіх жывапісных палотнах. Таксама як і тэма беларускага Купалля, распачатая ў докшыцкім цыкле, увасобілася і ў рамантычным дыване «Заслаўскае Купалле» (1992), і ў дэкаратыўнай акварэлі «Купалле» (1993), што прадстаўляла майстра на шматлікіх рэспубліканскіх выставах. За пару месяцаў да скону мастак праехаўся па докшыцкіх ваколіцах, каб яшчэ раз пабачыць купальскія вогнішчы ў мястэчках і вёсках роднага краю. Сімвалічным атрымалася развітанне Віктара Маркаўца з радзімай і жыццём.
Таццяна МАРКАВЕЦ-ГАРАНСКАЯ