Стрэл пра­ба­чэн­ня

Па­ста­ноў­ка, за­хоў­ва­ючы свой по­шу­ка­вы ха­рак­тар (як адзна­ча­на ў ад­ной з пер­шых рэ­цэн­зій), рас­це. Яна па­смя­ле­ла, да­но­ся­чы рэ­жы­сёр­скую кан­цэп­цыю, удак­лад­ні­ла­ся ў дэ­та­лях, акцэн­тах і, га­лоў­нае, на­бы­ла но­вае ка­тар­сіс­нае вы­ра­шэн­не фі­на­лу — пра­цэс для по­шу­ка­вых фор­маў, мяр­кую, цал­кам на­ту­ра­ль­ны.

Мне пад­аец­ца, што амаль кож­ны рэ­жы­сёр, які звяр­та­ецца да чэ­хаў­скае «Чай­кі», пе­ра­адо­ль­вае міф, ство­ра­ны ва­кол п’есы ад ча­су на­пі­сан­ня: маў­ляў, яна цяг­не да ся­бе, як за­ча­ра­ва­нае воз­ера, апі­са­нае Чэ­ха­вым, але над­та рэ­дка пры­но­сіць по­с­пех. Мі­ка­лай Пі­ні­гін пра­па­нуе мас­тац­кую дэ­кан­струк­цыю, праз яе мы пры­гле­дзім­ся да Кан­стан­ці­на Трэп­ле­ва — га­лоў­наю дзей­най асо­бай ро­біц­ца ён. Су­тык­нуў­шы­ся з яго­ным по­гля­дам на жыц­цё і лю­дзей, мы, гле­да­чы, му­сім зра­зу­мець, што да­вя­ло пер­са­на­жа да ка­тас­тро­фы. Та­кі пады­ход мо­жа вы­клі­каць не­за­да­ва­ль­нен­не пры­хі­ль­ні­каў ня­руш­нас­ці тра­ды­цыі, ад­нак ці маг­чы­ма, звяр­нуў­шы­ся да «Чай­кі», апіс­ваць свет «мі­лым, лас­ка­вым і ці­хім»? А ме­на­ві­та так гу­ча­ла мас­тац­кая мо­ва Чэ­ха­ва для шмат ка­го з яго­ных су­час­ні­каў.

Рэ­жы­сё­ра Мі­ка­лая Пі­ні­гі­на ці­ка­віць спра­ва жыц­цё­вая: ён хо­ча, каб гле­да­чы за­ду­ма­лі­ся над са­бой, над сва­ім све­та­по­­гля­дам і стаў­лен­нем да рэ­аль­нас­ці. Та­му вы­бі­рае пры­ём тэ­атра ў тэ­атры — ле­гі­тым­ны для «Чай­кі», па­ко­ль­кі час­тко­ва сам аўтар з яго ска­рыс­таў­ся. У спек­так­ля ня­ма чац­вёр­тае сця­ны — та­кім чы­нам ска­ро­ча­на дыс­тан­цыя па­між пуб­лі­кай і дзей­ны­мі асо­ба­мі, каб дзей­ні­чаў так зва­ны эфект пры­сут­нас­ці.

Кім па­ўстае Кан­стан­цін Трэп­леў праз рэ­жы­сёр­скае і акцёр­скае вы­ра­шэн­не? Артыст Аляк­сандр Ка­зе­ла ро­біць свай­го ге­роя пад­обным да су­час­ных ма­ла­дых лю­дзей, якія, у рос­кві­це сіл, рас­ча­ра­ва­ныя мі­тус­нёй ме­га­по­лі­са, з’язджа­юць у глух­мень, каб жыць, ве­ра­год­на, не са­мым лёг­кім, але ме­та­фі­зіч­ным жыц­цём. Трэп­леў, пад­паў­шы пад за­па­во­ле­ныя пры­род­ныя рыт­мы, пі­ша і на­ват па­чаў дру­ка­вац­ца. А яшчэ пе­ра­ка­наў­ся ў тым, што ста­ры тэ­атр ся­бе зжыў, бо жыц­цё змя­ні­ла­ся і трэ­ба шу­каць но­вы мас­тац­кі спо­саб яго ад­люс­троў­ваць. Кан­стан­цін на­пі­саў п’есу і ста­віць яе ў сва­ім лет­нім тэ­атры.

Ві­лен­скі сцэ­ног­раф Ма­ры­юс Яцоў­скіс пад­тры­маў кан­цэп­цыю Пі­ні­гі­на асі­мет­рыч­най кам­па­зі­цы­яй плос­кас­ных фі­гур, якія ўза­емна ад­на ад­ну ад­маў­ля­юць. Тэ­атр Трэп­ле­ва па­вер­ну­ты да нас фа­са­дам — вы­со­кай шэ­ра-зя­лё­най сця­ной. По­бач, як па­пя­ро­вы аркуш, бе­лы экран. Па хо­дзе дзеі экран ажы­вае — на ім све­цяц­ца бла­кіт­нае не­ба, воз­ера, чыр­вань ве­ча­ро­ва­га за­хо­ду, да­лё­кія су­зор’і ды плы­ве аб­ыя­ка­вая по­ўня. Сцэ­наг­ра­фіч­ны сю­жэт Яцоў­скі­са раз­гор­тва­ецца ме­та­фа­рай унут­ра­на­га све­ту Трэп­ле­ва і вы­кон­вае ро­лю ка­мер­то­ну падзей.

На па­ста­ноў­ках зна­ка­мі­тых п’ес амаль заў­сё­ды ўзні­ка­юць па­ра­ўнан­ні. Мы ве­да­ем сцэ­ніч­ную аб­ая­ль­насць Ва­лян­ці­ны Гар­цу­евай, ад­нак хва­лю­емся: не­ча­ка­на зга­даў­ся «аб­раз­лі­вы ро­гат і атмас­фе­ра не­па­ра­зу­мен­ня» пе­цяр­бур­гскай прэм’еры ў пры­сут­нас­ці Анто­на Па­ўла­ві­ча, апі­са­ныя ў роз­ных успа­мі­нах. Як про­йдзе пер­шы ма­на­лог Ні­ны За­рэч­най? Трэп­леў хва­лю­ецца раз­ам з на­мі і не­рво­ва ме­рае сцэ­ну кро­ка­мі. «Лю­дзі, львы, арлы і ку­ра­пат­кі», — За­рэч­ная чы­тае пра­нік­нё­на, цёп­лым го­ла­сам шчы­ра­га шка­да­ван­ня. Ка­ха­ная дзяў­чы­на Трэп­ле­ва мае акцёр­скія здо­ль­нас­ці. Але жыц­цё, якое то­ль­кі-то­ль­кі на­бы­ло гар­мо­ніі і сэн­су, па­чы­нае руй­на­вац­ца на на­шых ва­чах, амаль так, як руй­ну­ецца пры­ро­да на муль­­ты­ме­дый­ным экра­не. Зна­ка­мі­тая артыс­тка Арка­дзі­на ў вы­ка­нан­ні Зоі Бе­лах­вос­цік кі­дае пад­час па­ка­зу не­так­тоў­ныя за­ўва­гі. Гнеў­ны крык Трэп­ле­ва «За­сло­на!», рос­пач і пра­га по­мсты. Як мо­жа гля­дзець аб­ра­жа­ны ча­ла­век на свет? На ма­ці? Трэп­леў не па­шка­дуе фар­баў — жор­сткіх, бру­та­ль­ных. Арка­дзі­на — не ма­ці! З гор­кай усмеш­кай ка­жа Трэп­леў свай­му дзя­дзь­ку Со­ры­ну, што яна ба­га­тая, а па­про­сіць ён, сын, па­зы­ку — за­пла­ча. Яго­ная ма­ці — жан­чы­на, якая да­бі­рае свай­го ве­ку, ста­рэй­шая за свай­го ка­хан­ка па­вод­ле мо­ды і, зда­ецца, жы­ве для та­го, каб не пус­ціць на твар ліш­няе змор­шчы­ны ды ўтры­маць пры са­бе па­спя­хо­ва­га Тры­го­ры­на.

Па­вел Хар­лан­чук іграе ча­ла­ве­ка пра­цы — гэт­кую пча­лу ў час мед­азбо­ру з на­тат­ні­кам у ру­ках. Ён пад­аваў­ся Кан­стан­ці­ну пры­стой­ным ча­ла­ве­кам. Але Кан­стан­цін уве­даў, што па­сля дых­тоў­ных пі­сь­мен­ні­каў Тры­го­ры­на чы­таць сум­на. За­тое сум­ны лі­та­ра­тар мі­ма­ходзь кі­нуў по­зірк на на­іўнае дзяў­чо, на Ні­ну, за­ка­ха­ную ў яго­ную сла­ву, ды ска­рыс­таў­ся з дзяў­чы­ны, а ця­пер, на­пэў­на, кі­не. І Ні­на праз сваю за­ка­ха­насць — чай­ка!

...Ня­ма по­бач з Трэп­ле­вым сап­раў­дна­га ка­хан­ня! Ёсць ка­ры­ка­ту­ры, бо лю­дзі губ­ля­юць со­рам. Мож­на сха­піць Тры­го­ры­на за каў­нер, пры­цяг­нуць да боч­кі з ва­дой і лю­та аку­наць — як ся­лян­кі ку­рэй, ка­лі тыя на ўсё на­ва­кол­ле квох­чуць пра свае сім­па­тыі да пеў­ня. Ня­хай Арка­дзі­на рва­не на са­бе адзе­жу ды за­кры­чыць, каб усе па­чу­лі пра іх уз­аем­нае ка­хан­не з Тры­го­ры­ным! Трэп­леў не па­знае лю­дзей: яны змі­зар­не­лі. Дзя­дзь­ка Со­рын? Да­бра­душ­ны. Вік­тар Ма­на­еў усім сва­ім аб­ліч­чам вы­каз­вае гэ­тае да­бра­душ­ша. Але як ён пра­існа­ваў усё жыц­цё? Ле­на­ваў­ся, ні за што рук не за­ча­піў. І ця­пер дня­мі ся­дзіць у фа­тэ­лі, крэк­ча ды жа­ліц­ца, маў­ляў, ні­чо­га ці­ка­ва­га не па­ба­чыў, а жыц­цё мі­ну­ла. Со­рам­на і ба­лю­ча за мясц­ова­га на­стаў­ні­ка Медзвя­дзен­ку, за­ка­ха­на­га ў Ма­шу: у Ра­ма­на Пад­аля­кі на­стаў­нік ся­бе не па­ва­жае. Ці ж па-люд­ску, ці ж па-муж­чын­ску скар­дзіц­ца на жаб­рац­кі за­ро­бак, для на­гляд­нас­ці па­стук­ва­ючы кос­тач­ка­мі шко­ль­на­га ліч­ні­ка? І мы па­го­дзім­ся з Ма­шай, ка­лі яна «не па-чэ­хаў­ску», а па-про­сту раз­мах­нец­ца ў рос­па­чы ды ляп­не жа­ні­ха кай­страй па спі­не. Як му­ху. А Трэп­леў Ма­шу не за­ўва­жае, хоць і ве­дае, што яна яго ка­хае. Па­вод­ле чэ­хаў­ска­га тэк­сту і рэ­жы­сёр­скае трак­тоў­кі, Ма­ша мо­жа доб­ра дзюб­нуць. Ад­нак у Вік­то­рыі Чаў­лыт­кі ха­рыз­ма­тыч­ны акцёр­скі ся­ро­да­вік з вы­раз­най во­ляй да тэ­атра — зу­сім не тая жа­ноц­касць, якую вы­най­шаў для тэ­атра Жан Рас­ін. Чаў­лыт­ка мае па­ро­ду для ро­ляў кла­січ­ных ге­ра­інь: у Ма­шы «жыц­цё пра­па­ла», а вы­ка­наў­ца тры­мае за­лу за­йздрос­най сі­лай са­ма­іро­ніі.

Док­тар Дорн Аляк­сан­дра Пад­абе­да на спек­так­лі Трэп­ле­ва мес­ціц­ца птуш­кай — на­вер­се, на мас­тку, як чай­ка. Без­уваж­лі­ва па­зі­рае, тры­ма­ючы ста­рую ра­дыё­антэ­ну: ло­віць Ге­ную, мро­іць вя­сё­лыя на­тоў­пы, «ся­род якіх і па­мер­ці не страш­на».

Апош­няя сус­трэ­ча Ні­ны За­рэч­най і Кан­стан­ці­на Трэп­ле­ва ад­бу­дзец­ца ў цём­ны, да­жджлі­вы во­се­ньс­кі ве­чар. Трэп­леў яе ча­каў. Су­ма­ваў. Доў­га, шчым­лі­ва свя­ці­ла­ся на­ча­мі яго­ная на­сто­ль­ная лям­па. Ні­на так­са­ма ра­да сус­трэц­ца, але во­чы ад­во­дзіць: усё ж та­кі яна па­ста­рэ­ла, стра­ці­ла дзі­ця, шмат ча­го пе­ра­жы­ла. І то­ль­кі ста­ро­му сяб­ру Кос­цю мо­жа рас­ка­заць: яна ўсё яшчэ ка­хае Тры­го­ры­на. Ня­гле­дзя­чы ні на што. Ні­на ве­дае: Тры­го­рын пры­ехаў і ця­пер тут, за дзвя­ры­ма, і яна цяг­нец­ца да іх, каб... уба­чыць? Ска­заць? Не, кры­кам чай­кі, якая но­сіц­ца пе­рад не­па­гад­дзю над возе­рам, ага­лом­шыць сва­ім ка­хан­нем. Сцэ­на штур­хае Трэп­ле­ва на бе­ра­жок про­рвы.

Фі­на­лы спек­так­ляў Мі­ка­лая Пі­ні­гі­на за­ў­жды вы­бу­да­ва­ны ці­ка­ва. Іх ме­та­фа­рыч­насць чы­та­ецца па­слан­нем да гля­дзе­ль­ні. Се­дзя­чы ў гас­цёў­ні, ча­ка­ючы вя­чэ­ры, па­чуў­шы за сця­ной стрэл, Арка­дзі­на з Тры­го­ры­ным, як дзе­ці, што гу­ля­юць у вай­ну, ускі­нуць ру­кі, вы­ста­вяць па­ль­цы «піс­та­ле­та­мі» ды стрэ­ляць. Дорн, па-док­тар­ску ва­ло­да­ючы са­бой, пра­мо­віць пра зна­ка­мі­тую бу­тэ­леч­ку з эфі­рам, якая, пэў­на, лоп­ну­ла. Смя­рот­на па­ра­не­ны Трэп­леў вы­бе­жыць да нас з чор­най глы­бі­ні сцэ­ны, спы­ніц­ца на імгнен­не, быц­цам усвя­до­міў­шы не­шта, быц­цам пе­рад­умаў­шы. Але — по­зна. Тра­гіч­ны акцёр­скі на­пал Аляк­сан­дра Ка­зе­лы яшчэ доў­га не вы­пет­рыц­ца з ура­жан­няў. Як і пы­тан­не — ад­но з най­важ­ней­шых сён­ня — ці ўме­ем мы пра­ба­чаць?

Ізабэла ГАТОЎЧЫЦ