Лю­боў з уз­ае­ма­дзе­яннем

За­тое кож­ны ўба­чыў фэст са сва­ёй зва­ні­цы — ад­мыс­ло­ва, ад­мет­на, аса­біс­та. І хоць ён паў­ста­ваў ну ве­ль­мі ўжо раз­ма­ітым, уз­і­рац­ца трэ­ба пі­ль­на: ама­та­ры імкнуц­ца ства­рыць тэ­атр, у які за­ка­ха­ныя. Ка­лі тэ­атр пра­гне ўза­ема­дзей­ні­чаць з гра­мад­ст­вам, ён му­сіць усве­дам­ляць, як у ва­чах гра­мад­ства вы­гля­дае. Гэ­та­га не­ль­га ўве­даць праз рэ­пер­ту­арныя тэ­атры (бо яны звы­чай­на за­ня­тыя са­мі са­бой), — трэ­ба ад­чы­няць «Тэ­атраль­­ны ку­фар». На фэс­це ві­даць, як тэ­атр вы­гля­дае «зна­двор­ку», для ку­ль­ту­ры ў цэ­лым. Не­ве­ра­год­на важ­ным ро­біц­ца кож­нае ра­шэн­не ства­ра­ль­ні­каў: што лі­чыц­ца пры­­маль­ным і не­пры­ма­ль­ным, што рас­цэ­нь­ва­ецца як тры­ві­яль­нае і экс­пе­ры­мен­та­ль­нае, да якіх ідэ­алаў імкнуць акцёр­ская ігра, рэ­жы­су­ра і сцэ­наг­ра­фія. Праз ама­тар­скія і сту­дэн­цкія ка­лек­ты­вы мо­жна ды­ягнас­та­ваць, так бы мо­віць, агу­ль­ны ві­до­віш­чны стан, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы каш­тоў­ную маг­чы­масць па­ра­ўноў­ваць ба­чан­не тэ­атра тру­па­мі роз­ных кра­ін, з роз­ны­мі за­ці­каў­лен­ня­мі ды па­мкнен­ня­мі.

Да «Куф­ра» да­еха­лі спек­так­лі з трох кан­ты­нен­таў — і зу­сім кан­вен­цы­йныя («Лю­боў­ны ліст» бял­град­ска­га тэ­атра па п’есе Кос­ты Трыф­ка­ві­ча), і ў роз­най сту­пе­ні экс­пе­ры­мен­­таль­ныя, як на­ўмыс­на (ізраіль­с­кі «Веч­ны па­кут­нік», што ат­ры­маў Гран-пры), так і зму­ша­на (кі­тай­ская «Ноч на га­лак­тыч­най чы­гун­цы», якая ішла без час­ткі тру­пы). Не­ка­то­рыя па­ста­ноў­кі на­ўпрост пра­ва­ка­ва­лі па­ра­ўнан­не: ад­ны (як тво­ры Да­ры­юша Язер­ска­га і Андрэя Саў­чан­кі) ужо вы­кон­ва­лі­ся па-за меж­амі фэс­ту на мін­скіх тэ­атра­ль­ных пля­цоў­ках, іншыя ста­ві­лі­ся па п’есах, не так даў­но ўва­соб­ле­ных іншы­мі не­пра­фе­сій­ны­мі тэ­атра­мі на бе­ла­рус­кай пра­сто­ры (як «Дом Бер­нар­ды Аль­бы» з Санкт-Пе­цяр­бур­га).

Пры­кмет­на: пе­рад­усім гэ­та тэ­атр пра­кты­ка­ван­ня, на­ву­чан­ня і так зва­най «шко­лы». Рэч не то­ль­кі ў тым, ко­ль­кі спек­так­ляў вы­ка­рыс­тоў­ва­юць па­ўтор ад­ной і той жа рэ­плі­кі ці дзея­ння як вы­раз­на­га срод­ку, але ў тым, што акцёр­ская трэ­ні­роў­ка ў іх уся­ляк пад­крэс­лі­ва­ецца. Перш як вы­йсці на сцэ­ну, лю­дзі па­пра­ца­ва­лі над са­бой, пе­ра­тва­ры­лі ся­бе ў артыс­таў з да­па­мо­гай вя­до­мых тэх­нік.

Ства­ра­ль­ні­кі «Мо­вы Х», звыш­ка­мер­на­га тво­ра экс­пе­ры­мен­та­ль­на­га тэ­атра «Га­ла­ва-На­га», ахвот­на рас­па­вя­да­юць, як ён па­ўстаў з акцёр­скіх пра­кты­ка­ван­няў для маў­лен­ня. Спек­такль пра ўза­ема­адно­сі­ны ча­ла­ве­ка, які раз­маў­ляе па-бе­ла­рус­ку, са сва­ёй мо­вай: ча­сам гу­тар­ка пе­ра­тва­ра­ецца ў пра­кты­ка­ван­не на ва­ло­дан­не ёю — не­паз­беж­ным для та­го, хто асэн­са­ва­на за­свой­вае мо­ву ўжо ў ста­лым уз­рос­це. Вер­ша­ва­ныя рад­кі па­ўта­ра­юцца, рас­кі­да­юцца на асоб­ныя сло­вы, на спа­лу­чэн­ні гу­каў, губ­ля­юць і на­бы­ва­юць сэнс нано­­ва — больш ры­ту­аль­ны і ма­гіч­­ны, чым лі­та­ра­тур­ны. Вер­шы гу­чаць па чар­зе з вус­наў удзе­ль­ніц і «зні­адкуль», у за­пі­сах, на роз­ны ка­пыл. Артыс­ткі «на­ра­джа­юцца», пра­паў­за­ючы між гля­дац­кіх ног, а по­тым тым са­мым шля­хам вяр­та­юцца ў «мат­чы­на ўлон­не».

«Мо­ва Х» на фес­ты­ва­лі вы­кон­ва­ла­ся ко­ль­кі раз­оў — мак­сі­мум для дзе­ся­ці гле­да­чоў ад­на­ча­со­ва. Па­вод­ле за­ду­мы гэ­тая па­ста­ноў­ка му­сіць быць яшчэ бо­льш інтым­най — то­ль­кі для ча­ты­рох вы­ка­наў­цаў і ча­ты­рох пры­сут­ных, не­пас­рэд­на за­лу­ча­ных у свя­та­дзей­ства. Яны пры­ма­юцца ў ко­ла спек­так­ля, верш чы­та­ецца пе­рад імі, за іхні­мі спі­на­мі і ва­кол. Сло­вы пра­маў­ля­юцца з най­ка­ра­цей­шай дыс­тан­цыі, так што пэў­ны час артыс­тка гля­дзіць су­раз­моў­цу про­ста ў во­чы, не да­зва­ля­ючы ад­вес­ці по­зірк і тым са­мым ад­цяг­нуц­ца, ад­асо­біц­ца, ухі­ліц­ца.

Руй­на­ван­не лю­бой (хоць са­бе ўяў­най) пе­ра­шко­ды (не ад­но сла­ву­тай «чац­вёр­тай сця­ны») улас­ці­вае ба­ль­шы­ні па­ста­но­вак фэс­ту — дзе стры­ма­нае, а дзе агрэ­сіў­нае. На­ват са­мы звы­ча­ёвы спек­такль — ка­ме­дыя па­за­мі­ну­ла­га ста­год­дзя, па­стаў­ле­ная бял­град­скім тэ­атрам, — мае сцэ­ны, у якіх акцё­ры на­стой­лі­ва звяр­та­юцца да за­лы, хай і не праз рэ­плі­ку, а праз пе­се­нь­ку. У «Ма­ле­нь­кім пры­нцы» інклю­зіў­на­га тэ­атра «Ра­дасць» Лёт­чык — Аляк­сандр Жда­но­віч, рэ­жы­сёр і вы­ка­наў­ца во­се­вай ро­лі (бо не­ль­га ска­заць, што яна га­лоў­ная) — час­ця­ком гу­та­рыць з гля­дзе­ль­няй як бы і ў воб­ра­зе і не ў воб­ра­зе ад­на­ча­со­ва, звяр­та­ецца да пэў­ных лю­дзей з за­лы і за­лу­чае іх у дзея­нне. Гэ­ты «Ма­ле­нь­кі прынц» на­огул шмат у чым — пра дыс­тан­цыю, ча­ла­ве­чае цяп­ло і да­кра­нан­не. Тэкст у ім і важ­ны, і ня­важ­ны ад­на­ча­со­ва: з ад­на­го бо­ку, ён доб­ра вя­до­мы ўсім пры­сут­ным, з інша­га — на­бы­вае но­вы змест.

Пе­ра­адо­лен­не ад­лег­лас­ці па­між сцэ­най і гля­дзе­ль­няй са­мы­мі роз­ны­мі тру­па­мі ўспры­ма­ецца як не­шта на­ту­ра­ль­нае і на­ват не­абход­нае. Гэ­тая дыс­тан­цыя на фес­ты­ва­лі до­сыць умоў­ная лі­та­ра­ль­на — знач­ную час­тку парт­эра, асаб­лі­ва на спек­так­лях у Лі­цэі БДУ, скла­да­юць удзе­ль­ні­кі фес­ты­ва­лю, там­са­ма мес­цяц­ца тэ­атра­ль­ныя пра­фе­сі­яна­лы і кры­ты­кі — тыя, хто не раз апы­наў­ся за ку­лі­са­мі. У па­ста­ноў­ках «За­гад­ка­вае на­чное за­бой­ства са­ба­кі» і «Па­тра­бу­ецца ма­дэль» сцэ­на ча­сам рас­соў­ва­ецца да па­ме­раў за­лы. Акцё­ры не раз спы­ня­юцца на ад­лег­лас­ці вы­цяг­ну­тай ру­кі ад гле­да­ча. Яны спус­ка­юцца ў гля­дзе­ль­ню пад­час спек­так­ля і на­ват па­кі­да­юць яе, гру­ка­ючы дзвя­ры­ма, або вяр­та­юцца на сцэ­ну праз тыя са­мыя дзве­ры за­лы.

У тво­рах пра­гра­мы «Мо­ноК», бо­льш ка­мер­ных па­вод­ле сва­ёй пры­ро­ды, сцэ­на «ўцяг­вае» ў ся­бе за­лу: крэс­лы ў апош­ні дзень фэс­ту вы­стаў­ля­лі­ся про­ста за рам­пай, а пуб­лі­ка пра­хо­дзі­ла да іх з-за ку­лі­саў. Але ка­лі «Са­мая пры­го­жая жан­чы­на ў го­ра­дзе» ігра­ецца так, каб гля­дач на­огул за­быў­ся, дзе зна­хо­дзіц­ца, ды ад­чуў ся­бе по­бач з жы­вым ча­ла­ве­кам, які рас­па­вя­дае сваю гіс­то­рыю, то «Ка­ме­ра, якую да­ла мне ма­ці» ўтрым­лі­вае вы­зна­ча­ную дыс­тан­цыю.

Аўды­то­рыя «Са­май пры­го­жай жан­чы­ны» му­сіць уба­чыць за акцё­рам Чар­ль­за Бу­коў­скі, аўта­ра апо­ве­ду і вер­шаў, з ча­го скла­да­ецца спек­такль. Артыст пе­ра­ўва­саб­ля­ецца, да­зва­ля­ючы ажыць чу­жо­му го­ла­су і пе­ра­жы­ван­ню, а гля­дзе­ль­ні — апы­нуц­ца по­бач з ім. У ге­ра­іні «Ка­ме­ры...» трэ­ба за пэў­ным ча­ла­ве­кам уба­чыць мно­гіх. Гля­дач­кі па­зна­юць ся­бе, гле­да­чы — кож­ную жан­чы­ну по­бач з са­бой. Та­му гэ­ты спек­такль больш тэ­атра­ль­ны, бо­льш умоў­ны, не акно, але люс­тэр­ка. У па­ста­ноў­ках, якія су­пра­ва­джа­юцца суб­ціт­ра­мі, з’яўля­ецца яшчэ адзін від дыс­тан­цыі: па­між тэк­стам і спек­так­лем. Ку­ль­ту­ра суб­ціт­ра­ван­ня ў на­шых тэ­атрах і на ад­мыс­ло­вых фэс­тах па­куль вы­дае на цэ­лую пра­бле­му. То рад­кі не су­па­да­юць з тым, што ка­жуць артыс­ты, то час­тка слоў зні­кае, то по­зніц­ца, то іх зу­сім не ві­даць праз сцэ­ніч­нае асвят­лен­не. А ка­лі ўсё як мае быць, дык, зда­ра­ецца, яны істот­на мя­ня­юць успры­ман­не тво­ра.

Спек­такль «За­гад­ка­вае на­чное за­бой­ства са­ба­кі» Андрэй Саў­чан­ка па­ста­віў па ра­ма­не Мар­ка Хэ­да­на, не ка­рыс­та­ючы­ся ўжо існай п’есай Сай­ма­на Сты­вен­са. Інсцэ­ні­роў­ка і пе­ра­клад пе­рад­алі атмас­фе­ру і ка­лі­зіі Хэ­да­на бо­льш да­клад­на, чым гэ­та зроб­ле­на Сты­вен­сам. Але пад­час фес­ты­ва­ль­на­га па­ка­зу па­ста­ноў­ка су­пра­ва­джа­ла­ся англій­скі­мі суб­ціт­ра­мі (для жу­ры), уз­яты­мі з ра­ма­на не­па­срэд­на. Гэ­тыя суб­ціт­ры пе­рад­алі ары­гі­на­ль­ную га­вор­ку з усі­мі ад­роз­ны­мі ад на­шых драб­ні­ца­мі і там, дзе раз­ышлі­ся з інта­на­цы­ямі артыс­таў, ства­ры­лі да­дат­ко­вае тэ­атраль­­нае вы­мя­рэн­не. Вы­ка­наў­цы пад­вы­ша­юць го­лас, а гля­дач мо­жа ба­чыць, як рэ­плі­ка афар­ба­ва­ная ў аўта­ра і ко­ль­кі ліш­ніх кліч­ні­каў або пы­та­ль­ні­каў да­луча­на сцэ­ніч­на­га тэк­сту.

Ка­лі ж га­лоў­ны ге­рой Крыс­то­фер ад сцэ­ны да сцэ­ны вы­яўляе сваё за­сму­чэн­не не на­ту­ра­ль­на, а праз па­ста­новач­­ную не­абход­насць, цяж­ка па­збыц­ца ад­чу­ван­ня, што і «ўзро­вень экс­прэ­сіі» рэ­жы­сёр па­вя­ліч­вае або пан­іжае па­вод­ле сва­іх уяў­лен­няў пра тэ­ат­раль­насць. Слуш­ныя вы­мо­гі са­мой гіс­то­рыі ні­бы­та і пад ува­гу не бя­руц­ца.

У тую са­мую па­стку — «сцэ­ніч­нас­ці» — трап­ляе і спек­такль «Па­тра­бу­ецца ма­дэль» тэ­атра «На філ­фа­ку» пры БДУ. За­яўле­ны мэ­сэдж пра ган­даль людзь­­мі і гвалт над жан­чы­на­мі ўвесь час за­сціць на­ўмыс­ная ха­ра­ша­васць ха­рэ­агра­фіч­ных ну­ма­роў і пра­га па­ста­ноў­шчы­каў пры­цяг­нуць ува­гу да плас­тыч­ных ха­доў тво­ра. Па­ста­ноў­ка пра тое, што жан­чы­ны — не ад­но пры­го­жыя це­лы, увесь час за­ся­ро­джвае ўва­гу ме­на­ві­та на це­лах вы­ка­наў­цаў і на тым, што яны мо­гуць утва­рыць.

Яшчэ адзін аспект «тэ­атра, якім ён ба­чыц­ца», і тэ­атра, за­сна­ва­на­га на пра­кты­ка­ван­ні. Гэ­та тэ­атр це­ла, тэ­атр ру­ху і вы­сіл­каў цяг­ліц, дзе ча­сам важ­на не тое, што акцёр мо­жа ства­рыць воб­раз, як тое, што ў акцё­ра ёсць це­ла. У роз­най сту­пе­ні гэт­кая ака­ліч­насць вы­яўля­ла­ся ў мно­гіх спек­так­лях фэс­ту, але асаб­лі­ва пры­кмет­на — у «На­чор­на» тэ­атра ўні­вер­сі­тэ­та Лат­віі. «Тры сяс­тры» Анто­на Чэ­ха­ва зра­бі­лі­ся не так пад­ста­вай, як на­го­дай для плас­тыч­на­га спек­так­ля, які час-по­час рас­па­даў­ся на асоб­ныя ну­ма­ры, бо па­ста­ноў­шчы­кі ад­да­лі пе­ра­ва­гу не ства­рэн­ню цэ­ль­нае кар­ці­ны, а дэ­ман­стра­цыі фі­зіч­ных маг­чы­мас­цяў артыс­таў.

Ка­рысць, якая за­па­сіц­ца «Куф­рам», год ад го­да ўсё бо­льш ві­да­воч­ная. Уста­лёў­ва­юцца і ўма­цоў­ва­юцца су­вя­зі па­між тэ­атра­мі, якія пра­цу­юць адзін ад ад­на­го на ад­лег­лас­ці па­ло­вы све­ту. Пры­кмя­ча­юцца і пе­ра­йма­юцца пра­кты­кі, тэх­ні­кі, пад­ыхо­ды. Вы­яўля­юцца — у па­ра­ўнан­нях — ры­сы сён­няш­ня­га тэ­атра, «сім­пто­мы» яго­на­га ста­ну. Але ад мер­ка­ван­няў, ці да­стат­ко­ва тых сім­пто­маў для па­ста­ноў­кі «ды­ягна­зу» су­час­на­му тэ­атру, вар­та па­куль устры­мац­ца. Хай гэ­та ро­бяць лю­дзі бо­льш кам­пе­тэн­тныя і бес­ста­рон­нія. Бо во­чы за­ка­ха­на­га ба­чаць усё зу­сім інакш.

Аляк­сей ЗАМСКІ